କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା

ଏହି ଲେଖାଟି 'କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା' ବାବଦରେ । 'କେନ୍ଦୁଝର ସହର' ପାଇଁ, କେନ୍ଦୁଝର ପ୍ରସଙ୍ଗଟି ଦେଖନ୍ତୁ ।

ଇଂରାଜୀ ଲିଙ୍କ

https://or.wikipedia.org/wiki/Kendujhar_district

କେନ୍ଦୁଝର
ଜିଲ୍ଲା
ଓଡ଼ିଶାରେ ଅବସ୍ଥାନ
ଦେଶ	ଭାରତ
ରାଜ୍ୟ	ଓଡ଼ିଶା
ଲୋକ ସଭା	କେନ୍ଦୁଝର
ଭାଷା	ଓଡ଼ିଆ, ଇଂରାଜୀ
ବିଧାନ ସଭା	୬ଟି ଆସନ   ୧. ଆନନ୍ଦପୁର ୨. କେନ୍ଦୁଝର ୩. ଘସିପୁରା ୪. ପାଟଣା ୫. ତେଲକୋଇ ୬. ଚମ୍ପୁଆ
Area
• ଜିଲ୍ଲା	8240 km2 (3,180 sq mi)
Population  (୨୦୧୧)
• ଜିଲ୍ଲା	୧୮୦୨୭୭୭
• Rank	ଓଡ଼ିଶାରେ ଅଷ୍ଟମ (୮/୩୦)
• Rural	୧୫୪୯୬୭୧
• ୬ ବର୍ଷରୁ କମ ଶିଶୁ	୨୫୩୪୧୮
Time zone	IST (+୫.୩୦)
ପିନ କୋଡ଼	୭୫୮xxx
ତାର (ଏସ୍.ଟି.ଡ଼ି)	+୦୬୭୬୬
ଯାନବାହାନ ପଞ୍ଚୀକରଣ	OD-09
ଜିଲ୍ଲାପାଳ	ଆଶିଷ ଠାକରେ
Website	Official website

କେନ୍ଦୁଝର ଜିଳ୍ଲା, (କେଉଁଝର ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଜଣାଶୁଣା), ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ପ୍ରଶାସନିକ ଜିଳ୍ଲା । କେନ୍ଦୁଝର ବା କେନ୍ଦୁଝରଗଡ଼ ଏହାର ସଦର ମହକୁମା ।

ଏହି ଜିଲ୍ଲାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ୮,୨୪୦ ବର୍ଗ କି.ମି. । ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି ଅନୁସାରେ ଏହି ଜିଲ୍ଲା ୨୧.୧° ଉ.ରୁ ୨୨.୧୦° ଉ. ଅକ୍ଷାଂଶ ଏବଂ ୮୫.୧୧° ପୂ.ରୁ ୮୬.୨୨° ପୂ. ଦ୍ରାଘିମା ମଧ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ । କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାର ପୂର୍ବରେ ମୟୂରଭଞ୍ଜ ଓ ଭଦ୍ରକ, ଦକ୍ଷିଣରେ ଯାଜପୁର, ପଶ୍ଚିମରେ ଢେଙ୍କାନାଳ ଓ ସୁନ୍ଦରଗଡ଼ ଏବଂ ଉତ୍ତରରେ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡର ପୂର୍ବ ସିଂହଭୂମ ଜିଲ୍ଲାମାନ ଅବସ୍ଥିତ ।

ଇତିହାସ

ନୃବିଜ୍ଞାନୀଙ୍କ ମତରେ ଜିଲ୍ଲାର ପ୍ରକୃତ ଆଦିମ ଅଧିବାସୀ ହେଲେ ଜୁଆଙ୍ଗ ଓ ଭୂୟାଁ ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକ । ଜୁଆଙ୍ଗମାନଙ୍କ ମତରେ ସେମାନେ ପୃଥିବୀର ସର୍ବପୁରାତନ ଆଦିବାସୀ ସଂପ୍ରଦାୟ ଅଟନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ଜୀବନଯାପନର ଶୈଳୀକୁ ଆପଣେଇ ନେଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏବେବି କିଛି କିଛି ଆଦିମ ପରମ୍ପରାକୁ ଏମାନେ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଛନ୍ତି ।

୧ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୪୮ରେ ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ନିଜର ଗଡ଼ଜାତ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କର ମିଶ୍ରଣ ପରେ କେଉଁଝର ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜିଲ୍ଲାରୂପେ ପରିଗଣିତ ହେଲା । ପରେ ଏହାର ନାମ ବଦଳାଇ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା ରଖାଗଲା । ମୂଳରୁହିଁ କେନ୍ଦୁଝରଗଡ଼ ଏହାର ସଦରମହକୁମା ରହି ଆସିଛି ।

ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ମିଶିବା ପୂର୍ବରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା ଏକ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜ୍ୟ ଥିଲା । ଜିଲ୍ଲାର ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥାର ଇତିହାସ ଏ ଯାଏଁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ । ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଯେ ଏହା ପୂର୍ବତନ ଖିଜିଙ୍ଗା ରାଜ୍ୟର ଅଂଶ ଥିଲା, ଯାହାର ମୁଖ୍ୟାଳୟ 'ଖିଜିଙ୍ଗା କୋଟା'ଠାରେ ଥିଲା । ଖିଜିଙ୍ଗା କୋଟା, ଏବେ ଆଧୁନିକ ଖିଚିଂ ନାମରେ ଜଣାଶୁଣା । ୧୨ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଏହା ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ପରିଣତ ହେଲା, ଯାହାର ରାଜା ହେଲେ ଜ୍ୟୋତି ଭଞ୍ଜ। ସେ ସମୟରେ କେନ୍ଦୁଝର ରାଜ୍ୟ ଆଧୁନିକ କେନ୍ଦୁଝରର କେବଳ ଉତ୍ତର ଭାଗକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ୧୫ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷାର୍ଦ୍ଧରେ ରାଜା ଗୋବିନ୍ଦ ଭଞ୍ଜ ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗକୁ ରାଜ୍ୟରେ ମିଶାଇଥିଲେ । ଗୋବିନ୍ଦ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ସମୟରେ କେନ୍ଦୁଝର ରାଜ୍ୟ ଉତ୍ତରରେ ସିଂହଭୂମଠାରୁ ଦକ୍ଷିଣରେ ସୁକିନ୍ଦା ଯାଏଁ ଏବଂ ପୂର୍ବରେ ମୟୂରଭଞ୍ଜଠାରୁ ପଶ୍ଚିମରେ ବଣାଇ, ପାଲଲହଡା ଓ ଅନୁଗୁଳ ସୀମା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପ୍ତ ଥିଲା । ରାଜା ଗୋବିନ୍ଦ ଭଞ୍ଜ ହିଁ ପୁରୀରୁ ମାଆ' ତାରିଣୀଙ୍କୁ ଘଟଗାଁ ଆଣିଥିଲେ। ତା ପରେ ରାଜା ପ୍ରତାପ ବଳଭଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କ (୧୭୬୪-୧୭୯୨) ସମୟରେ ଟିଲୋ ଓ ଯୁଝପଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳ ଦୁଇଟିକୁକଣ୍ଟାଝରି ଜମିଦାରୀରୁ କିଣାଯାଇ ରାଜ୍ୟରେ ମିଶାଗଲା । ୧୮୦୪ ମସିହାରେ ଇଂରେଜ ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀଦ୍ୱାରା ରାଜା ଜନାର୍ଦନ ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ସନନ୍ଦରେ ଏହି ଅଞ୍ଚଳଗୁଡିକ କେନ୍ଦୁଝର ରାଜ୍ୟର ଅଧୀନରେ ଥିବାର ଦର୍ଶାଯାଇଥିଲା । ସେହି ସମୟରୁ ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ମିଶିବାଯାଏ କେନ୍ଦୁଝର ରାଜ୍ୟର ସୀମାରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନଥିଲା । କିନ୍ତୁ, ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ମିଶ୍ରଣ ପରେ ପ୍ରଶାସନିକ ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଟିଲୋ (୭.୫୧ ବର୍ଗ କିମି.) ଏବଂ ଯୁଝପଡା (୯.୦୬ ବର୍ଗ କିମି.) ଅଞ୍ଚଳ ଦୁଇଟିକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ବାଲେଶ୍ୱର ଓ କଟକ ଜିଲ୍ଲାକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଗଲା । ଏହା ବଦଳରେ ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲାର ଆମ୍ବୋ ଅଞ୍ଚଳର କିଛି ଗ୍ରାମ (୧୪.୮୪ ବର୍ଗ କିମି.) କେନ୍ଦୁଝରର ଅଧୀନ କରାଗଲା ।

ସମୟାନୁକ୍ରମରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ରାଜାମାନେ କେନ୍ଦୁଝରର ଶାସକ ହୋଇଥିଲେ ନିମ୍ନରେ ତାଙ୍କର ତାଲିକା ଦିଆଗଲା ।

• ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଭଞ୍ଜ (୧୬୮୮-୧୭୦୦)
• ଶ୍ରୀ ରଘୁନାଥ ଭଞ୍ଜ (୧୭୦୦-୧୭୧୯)
• ଶ୍ରୀ ଗୋପୀନାଥ ଭଞ୍ଜ (୧୭୧୯-୧୭୩୬)
• ଶ୍ରୀ ନରସିଂହ ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜ (୧୭୩୬-୧୭୫୭)
• ଶ୍ରୀ ଧନେଶ୍ୱର ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜ (୧୭୫୭-୧୭୫୮)
• ଶ୍ରୀ ଜଗତେଶ୍ୱର ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜ (୧୭୫୮-୧୭୬୨)
• ଶ୍ରୀ ପ୍ରତାପ ବଳଭଦ୍ର ଭଞ୍ଜ (୧୭୬୪-୧୭୯୨ ଅଥବା ୧୭୬୨-୧୭୯୭)
• ଶ୍ରୀ ଜନାର୍ଦ୍ଦନ ଭଞ୍ଜ (୧୭୯୪-୧୮୨୫ ଅଥବା ୧୭୯୭-୧୮୩୨)
• ଶ୍ରୀ ଗଦାଧର ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜଦେଓ (୧୮୨୫-୧୮୬୧ ଅଥବା ୧୮୩୨-୧୮୬୧)
• ଶ୍ରୀ ଧନୁର୍ଯୟ ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜଦେଓ (୧୮୬୧-୧୯୦୫)
• ଶ୍ରୀ ଗୋପୀନାଥ ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜଦେଓ (୧୯୦୫-୧୯୨୬)
• ଶ୍ରୀ ବଳଭଦ୍ର ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜଦେଓ (୧୯୨୬-୧୯୪୮)

ବିପ୍ଳବୀ ଧରଣୀଧରଙ୍କର ବିଖ୍ୟାତ ପ୍ରଜାମେଳି ୧୮୯୧ ମସିହାରେ, ରାଜା ଧନୁର୍ଯୟ ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜଦେଓଙ୍କ ଶାସନକାଳରେ ସଂଘଠିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଭୂଗୋଳ

ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରୁ ସ୍ଥଳଭାଗଦ୍ୱାରା ପରିବେଷ୍ଟିତ ଏହି ଜିଲ୍ଲାର ପୂର୍ବରେ ମୟୂରଭଞ୍ଜ ଓ ଭଦ୍ରକ, ଦକ୍ଷିଣରେ ଯାଜପୁର, ପଶ୍ଚିମରେ ଢେଙ୍କାନାଳ ଓ ସୁନ୍ଦରଗଡ ଏବଂ ଉତ୍ତରରେ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡର ପୂର୍ବ ସିଂହଭୂମ ଜିଲ୍ଲାମାନ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହାର ଭୌଗୋଳିକ କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ୮୨୪୦ ବର୍ଗ କିମି. ଏବଂ ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନଠାରୁ ହାରାହାରି ଉଚ୍ଚତା ୪୮୦ ମି. ।

୨୧୫ ନଂ ଜାତୀୟ ରାଜପଥ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାର ଠିକ ମଝାମଝି ଦେଇ ଗତିକରୁଛି ଏବଂ ଏହା ଜିଲ୍ଲାକୁ ଦୁଇଟି ଏକାଭଳି ପ୍ରାକୃତିକ ଅଞ୍ଚଳରେ ବିଭାଜିତ କରେ । ଏହାର ପୂର୍ବପାଖଟି ଆନନ୍ଦପୁର ଅଞ୍ଚଳର ସମତଳ ଭୂମି ଓ ସଦର ସବଡ଼ିଭିଜନର କିଛି ଅଂଶ ଅଧିକାର କରିଛି । ଏହାର ପଶ୍ଚିମଭାଗଟି ଉତ୍ତୁଙ୍ଗ ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆଚ୍ଛାଦିତ । ଏହି ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀମାନଙ୍କରେ ଓଡ଼ିଶାର କିଛି ଉଚ୍ଚତମ ଶୃଙ୍ଗମାନ ରହିଛି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗନ୍ଧମାର୍ଦ୍ଦନ (୩୪୭୭ ଫୁଟ), ମାଙ୍କଡନଚା (୩୬୩୯ ଫୁଟ), ଗୋନାସିକା (୩୨୧୯ ଫୁଟ) ଏବଂ ଠାକୁରାଣୀ (୩୦୦୩ ଫୁଟ) ଆଦି ଅନ୍ୟତମ । ଜିଲ୍ଲାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳର ପାଖାପାଖି ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଅଞ୍ଚଳ (୪୦୪୩ ବର୍ଗ କିମି.) ଜଙ୍ଗଲରେ ଆଚ୍ଛାଦିତ । ଏହି ଜଙ୍ଗଲଗୁଡିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ଉତ୍ତର ଗ୍ରୀଷ୍ମମଣ୍ଡଳୀୟ ଆର୍ଦ୍ର, ପର୍ଣ୍ଣମୋଚୀ ବୃକ୍ଷଲତାରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ; ସେସବୁ ମଧ୍ୟରେ ଶାଳ, ପିଆଶାଳ, ଅସନ ଆଦି ପ୍ରଧାନ । ବୈତରଣୀ ନଦୀ ଗୋନାସିକା ପାହାଡ଼଼ରୁ ବାହାରି ପ୍ରଥମେ ଉତ୍ତରକୁ ଗତିକରି ସିଂହଭୂମରେ କିଛିଦୂର ବହିଲାପରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଅଳ୍ପବାଟ ପୂର୍ବକୁ ଏବଂ ଶେଷରେ ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ଗତିକରି ଆନନ୍ଦପୁର ଓ ଭଦ୍ରକରେ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । ଜିଲ୍ଲାର ଦକ୍ଷିଣାଞ୍ଚଳର କିଛି ଅଂଶରେ ଥିବା କୃଷ୍ଣକାର୍ପାସ ମୃତ୍ତିକାକୁ ଛାଡିଦେଲେ ବାକି ଅଞ୍ଚଳରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଲୋହିତ ମୃତ୍ତିକାହିଁ ମିଳିଥାଏ । କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାରେ ବିପୁଳ ପରିମାଣରେ ଉତ୍ତମ ମାନର ଲୁହାପଥର, ମାଙ୍ଗାନିଜ ଓ କ୍ରୋମାଇଟ ଆଦି ଖଣିଜ ମିଳିଥାଏ ।

କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାର ଅସନପାଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ପୃଥିବୀର ଅନ୍ୟତମ ସର୍ବପୁରାତନ ଶିଳା ରହିଛି, ଯାହାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପାଖାପାଖି ୧୦୦ ବର୍ଗ କିମି. । ଏହି ଶିଳା ପ୍ରାୟ ୩୮୦ କୋଟି ବର୍ଷ ପୁରୁଣା । ଏହି ଜିଲ୍ଲାରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଥିବା ଶିଳାଲେଖମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବପୁରାତନ ଶିଳାଲେଖ ମିଳିଥାଏ, ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ୱିକ ମତରେ ଏହା ଗୁପ୍ତ ଯୁଗର ଶିଳାଲେଖ ବୋଲି ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ଘଟଗାଁ ନିକଟସ୍ଥ ସୀତାବିଂଜିଠାରେ ରାବଣଛାୟା ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥରେ ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଚିତ୍ରକଳା ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା ବିପୁଳ ପରିମାଣରେ ଉଚ୍ଚମାନର ଖଣିଜ ସମ୍ପଦଦ୍ୱାରା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ଏହାର ୩୦%ରୁ ଅଧିକ ଭୂମି ଘନ ଜଙ୍ଗଲଦ୍ୱାରା ଆଚ୍ଛାଦିତ । ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ପଦରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଏହି ଜିଲ୍ଲା ଏଯାବତ ଆର୍ଥିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅନଗ୍ରସର ଅବସ୍ଥାରେ ଅଛି ।

ସ୍ଥଳରୂପ

ଆକାରରେ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା ଉତ୍ତରରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଲମ୍ବ ଭାବରେ ବ୍ୟାପ୍ତ । ଉତ୍ତରରୁ ଦକ୍ଷିଣ ଯାଏ ଏହାର ସର୍ବାଧିକ ଲମ୍ବ ହେଉଛି ୧୪୫ କିମି. ଏବଂ ପୂର୍ବରୁ ପଶ୍ଚିମକୁ ଏହାର ହାରାହାରି ଓସାର ହେଉଛି ୬୫ କିମି. । ଭୌଗୋଳିକ ବିଷମତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏ ଜିଲ୍ଲାକୁ ମୂଳତଃ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ଉପର କେନ୍ଦୁଝର ଏବଂ ତଳ କେନ୍ଦୁଝର । ତଳ କେନ୍ଦୁଝର ସମତଳଭୂମି ଓ ନଦୀ ଉପତ୍ୟକାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲାବେଳେ ଉପର କେନ୍ଦୁଝର ପାର୍ବତ୍ୟଭୂମିରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । ଜିଲ୍ଲାର ଭୂମିରୂପ ସାଧାରଣତଃ ଉତ୍ତରରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଢାଲୁ । ନିମ୍ନଭୂମିରୁ ଖୁବ ତୀଖ ଏବଂ ଢାଲୁ ଲାଗୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏଠାରେ ଥିବା ପାହାଡ଼ମାନଙ୍କର ଶିଖରଭାଗ ଚାରଣଭୂମି ଏବଂ ଛୋଟ ଚାଷଜମି ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିହେଲା ଭଳି ଯଥେଷ୍ଟ ସମତଳ । ଜିଲ୍ଲାର ମଧ୍ୟଭାଗର ଉଚ୍ଚତା ସମୁଦ୍ରପତ୍ତନଠାରୁ ହାରାହାରି ୫୦୦ ମିଟର । ମଝିରେ ମଝିରେ ଥିବା ଛୋଟ ଛୋଟ ପାହାଡ଼ଗୁଡିକ ଏ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜଳବିଭାଜିକାର କାମ କରେ ।

ଜଳବାୟୁ

ଜିଲ୍ଲାର ଜଳବାୟୁ ସାଧାରଣତଃ ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଗରମ ଏବଂ ଶୀତରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଶୀତଳ ହୋଇଥାଏ । ଗ୍ରୀଷ୍ମ ସମୟରେ ଜିଲ୍ଲାର ଜଳବାୟୁ ସାଧାରଣତଃ ଅତ୍ୟଧିକ ଆର୍ଦ୍ର ଏବଂ ଉଷ୍ଣ ରହେ । ଏହି ସମୟରେ ଜିଲ୍ଲାର ସର୍ବାଧିକ ତାପମାତ୍ରା ୪୫ ଡିଗ୍ରୀ ସେ. ଟପିଯାଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରୁ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଋତୁର ପ୍ରଭାବ ଅନୁଭୂତ ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ମଇ ମାସରେ ଏହା ସର୍ବାଧିକ ହୋଇଥାଏ । ଶୀତକାଳରେ ଜିଲ୍ଲାର ଜଳବାୟୁ ଶୀତଳ ଏବଂ ଶୁଷ୍କ ରହିଥାଏ । ଏହି ସମୟରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ତାପମାତ୍ରା ସାଧାରଣତଃ ୧୧.୭ ଡିଗ୍ରୀ ସେ. ରହିଥାଏ, କେବେକେବେ ଏହା ୭ ଡିଗ୍ରୀ ସେ. ଯାଏ ଖସି ଆସିଥାଏ । ଜିଲ୍ଲାରେ ବାର୍ଷିକ ହାରାହାରି ୧୫୩୪.୫ ମି.ମି. ବୃଷ୍ଟିପାତ ହୋଇଥାଏ ।

ଲୋକବାକ

୨୦୧୧ ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାର ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟା ୧୮,୦୨,୭୭୭ ।ଏଥିମଧ୍ୟରୁ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ୧୫,୪୯,୬୭୧ ଓ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ୨,୫୩,୧୦୬ ଲୋକ ବାସ କରନ୍ତି ।

• ପୁରୁଷ: ୯,୦୭,୧୩୫
• ମହିଳା: ୮,୯୫,୬୪୨
  • ଛ ବର୍ଷରୁ କମ: ୨,୫୩,୪୧୮
• ସାକ୍ଷରତା ହାର ୬୯.୦୦%
  • ପୁରୁଷ: ୭୯.୨୨%
  • ମହିଳା: ୫୮.୭୦%

ସମୁଦାୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ୪୪.୫% ହେଉଛନ୍ତି ଆଦିବାସୀ ଏବଂ ୧୧.୬୨% ହେଉଛନ୍ତି ହରିଜନ ।

ଆଦିବାସୀ

୧୯୮୧ ଜନଗଣନାରେ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାର ଆଦିବାସୀ ଲୋକସଂଖ୍ୟା ୪,୯୯,୬୫୭ ଥିଲା ଏବଂ ୧୯୯୧ ଜନଗଣନା ବେଳକୁ ତାହା ୧୧.୯୦% ହାରରେ ବଢ଼ି ୫,୯୫,୧୮୪ରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲା । ୧୯୯୧ ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଜିଲ୍ଲାରେ ମୋଟ ୪୬ ପ୍ରକାରର ଆଦିବାସୀ ସଂପ୍ରଦାୟ ବାସକରନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଧାନ ସଂପ୍ରଦାୟଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ବାଥୁଡି, ଭୂୟାଁ, ଭୂମିଜ, ଗଣ୍ଡ, ହୋ, ଜୁଆଙ୍ଗ, ଖରୱାର, କିସାନ, କୋଲ୍ହ,, କୋରା, ମୁଣ୍ଡା, ଓରାଓଁ, ସାନ୍ତାଳ, ସାଓରା, ଶବର ସାଉଁତି ଆଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି ୧୬ଟି ସଂପ୍ରଦାୟ ସମସ୍ତ ଆଦିବାସୀ ଜନସଂଖ୍ୟାର ୯୬.୧୨% ଅଧିକାର କରନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଜୁଆଙ୍ଗ ସଂପ୍ରଦାୟ ନିଜକୁ ସବୁଠାରୁ ଆଦିମ ଅଧିବାସୀ ବୋଲି ଦାବୀ କରନ୍ତି । ଆଦିବାସୀ ସଂପ୍ରଦାୟ ଗୁଡିକର ଘନତ୍ୱ କେନ୍ଦୁଝର ସବଡ଼ିଭିଜନରେ ସର୍ବାଧିକ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଆନନ୍ଦପୁରରେ ସର୍ବନିମ୍ନ । ଏମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ପେଶା ହେଉଛି କୃଷି । ଆଜିକାଲି ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ଖଣି-ଖାଦାନମାନଙ୍କରେ କାମକରୁଛନ୍ତି ।

୧୯୯୧ରେ କେନ୍ଦୁଝରର ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ସାକ୍ଷରତା ହାର ୨୪.୮୯ ଥିଲା ଯାହାକି ସେବେକାର ରାଜ୍ୟ ଆଦିବାସୀ ସାକ୍ଷରତା ହାରଠାରୁ (୨୨.୩୧%) ଅଧିକ । ଶିକ୍ଷା ଓ ଗମନାଗମନର ପ୍ରସାର ଫଳରେ ଏହି ଆଦିବାସୀ ଲୋକଙ୍କର ଚାଲିଚଳନ, ବ୍ୟବହାର, ପ୍ରଥା ଇତ୍ୟାଦିରେ ପ୍ରଭୂତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି ।

ଭାଷା

କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାର ମୁଖ୍ୟ ଭାଷା ହେଲା ଓଡ଼ିଆ । ଅନ୍ୟ ଭାଷା ମଧ୍ୟରେ ଭୁଂଜିଆ ଭାଷାରେ ପାଖାପାଖି ୭୦୦୦ ଭୁଂଜିଆ ଆଦିବାସୀ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରନ୍ତି । ତେବେ ଝାରଖଣ୍ଡ ନିକଟରେ ଥିବାରୁ ଚମ୍ପୁଆ ଉପଖଣ୍ଡରେ ହିନ୍ଦୀ ଭାଷାର ପ୍ରଭାବ ଅଧିକ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

ପ୍ରଶାସନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା

ଜିଲ୍ଲାକୁ ପ୍ରଶାସନିକ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସୁପରିଚାଳନା ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେତେଗୁଡିଏ ପ୍ରଶାସନିକ ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ତା’ ବ୍ୟତୀତ କେତେକ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ ସଂସ୍ଥା ସହିତ ଜନମଙ୍ଗଳ ପ୍ରକଳ୍ପ ମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଛି । ସେସବୁର ବିବରଣୀ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା ।

ପ୍ରଶାସନିକ ବିଭାଗ

• ସବଡ଼ିଭିଜନ- ୩ଟି; କେନ୍ଦୁଝର, ଆନନ୍ଦପୁର, ଚମ୍ପୁଆ
• ନଗରପାଳିକା- ୪ଟି; କେନ୍ଦୁଝର, ଆନନ୍ଦପୁର, ଯୋଡ଼ା ଏବଂ ବଡ଼ବିଲ
• ତହସିଲ- ୧୩ଟି; ଆନନ୍ଦପୁର, ବାଂଶପାଳ, ବଡ଼ବିଲ, ଚମ୍ପୁଆ, ଝୁମ୍ପୁରା, କେନ୍ଦୁଝର, ଘଟଗାଁ, ଘସିପୁରା, ହାଟଡିହି, ପାଟଣା, ହରିଚନ୍ଦନପୁର, ସାହାରପଡା ଏବଂ ତେଲକୋଇ
• ବ୍ଲକ-୧୩ଟି; ଆନନ୍ଦପୁର, ବାଂଶପାଳ, ଯୋଡ଼ା, ଚମ୍ପୁଆ, ଝୁମ୍ପୁରା, କେନ୍ଦୁଝର, ଘଟଗାଁ, ଘସିପୁରା, ହାଟଡିହି, ପାଟଣା, ହରିଚନ୍ଦନପୁର, ସାହାରପଡା ଏବଂ ତେଲକୋଇ
• ଗ୍ରାମପଞ୍ଚାୟତ-୨୮୬ଟି
• ବାସୋପଯୋଗୀ ଗ୍ରାମ- ୨୧୩୨ଟି
• ସହର- ୬ଟି
• ଏନ.ଏ.ସି.- ୧ଟି
• କୃଷି ଜିଲ୍ଲା- ୩ଟି

ସାଧାରଣ ସେବା

• କୋଷାଗାର/ଉପ-କୋଷାଗାର (Treasury)- ୭ଟି
• ରାଜସ୍ୱ ମଣ୍ଡଳ- ୫୦ଟି
• ଥାନା-୨୪ଟି
• ପୋଲିସ ଫାଣ୍ଡି- ୧୦ଟି
• ନିଆଁ ଲିଭା କେନ୍ଦ୍ର- ୫ଟି
• ଜଳସେଚନ ପ୍ରକଳ୍ପ- (ବୃହତ୍-୧ଟି, ମଧ୍ୟମ-୨ଟି, କ୍ଷୁଦ୍ର-୧୫୧ଟି )

ଜନସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ବିଭାଗ

• ଜିଲ୍ଲା ମୁଖ୍ୟ ଡାକ୍ତରଖାନା- ୧ଟି (କେନ୍ଦୁଝର)
• ଉପ-ବିଭାଗୀୟ ମୁଖ୍ୟ ଡାକ୍ତରଖାନା (SDH)- ୪ଟି
• ଉନ୍ନତ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକେନ୍ଦ୍ର (UGPHC)- ୧ଟି (ଘଟଗାଁ)
• ବ୍ଲକ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର (PHC)-୩ଟି
• ସାମୁଦାୟିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକେନ୍ଦ୍ର (CHC)- ୯ଟି
• ନୂତନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର (PHC New)- ୬୪ଟି
• ଉପ କେନ୍ଦ୍ର (ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ)- ୩୧୬ଟି
• ଆଶା କେନ୍ଦ୍ର- ୧୮୯୨ଟି
• ଏ.ଏନ.ଏମ. କେନ୍ଦ୍ର- ୩୫୧ଟି (୨୩ଟି ଖାଲି ଅଛି)

ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗ

• ଅଙ୍ଗନବାଡି କେନ୍ଦ୍ର- ୨୩୪୦ଟି
• ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ- ୧୬୮୮ଟି
• ଆଦିବାସୀ/ହରିଜନ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ – ୫୮ଟି
• ଉଚ୍ଚ/ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ- ୮୭୬ଟି
• ଉଚ୍ଚ ବିଦ୍ୟାଳୟ- ୫୮ଟି
• ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ (ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ୱୀକୃତି ପ୍ରାପ୍ତ )- (ସାଧାରଣ-୨୭ଟି, ବୈଷୟିକ-୨ଟି )
• ଇଞ୍ଜିନିୟରିଂ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ- ୧ଟି (ଓଡ଼ିଶା ସ୍କୁଲ ଅଫ ମାଇନିଂ ଇଞ୍ଜିନିୟରିଂ, କେନ୍ଦୁଝର)

ଅର୍ଥନୀତି

ପଞ୍ଚାୟତି ରାଜ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ୨୦୦୬ ମସିହାରେ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାକୁ ଦେଶର ୨୫୦ଟି ଅନଗ୍ରସର ଜିଲ୍ଲା ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାନିତ କରିଥିଲେ । ଅନଗ୍ରସର କ୍ଷେତ୍ର ଅନୁଦାନ ନିଧି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (BRGF) ଜରିଆରେ ଓଡ଼ିଶାର ଯେଉଁ ୧୯ଟି ଜିଲ୍ଲାକୁ ଆର୍ଥିକ ଅନୁଦାନ ମିଳୁଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଏହା ଗୋଟିଏ ।

ଜଙ୍ଗଲ ଓ ପଶୁପକ୍ଷୀ

ଜଙ୍ଗଲ

୦୧.୦୪.୯୬ର ଜଙ୍ଗଲ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ଅନୁସାରେ

ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ	ବର୍ଗ କି.ମି.ରେ ଆୟତନ
ସଂରକ୍ଷିତ ଜଙ୍ଗଲ	୧୮,୩୩,୦୨
ଅଣ-ଚିହ୍ନିତ ସଂରକ୍ଷିତ ଜଙ୍ଗଲ	୬,୪୮,୪୧
ଅନୁପଯୁକ୍ତ ସଂରକ୍ଷିତ ଜଙ୍ଗଲ	୪୩.୪୧
ଅନୁପଯୁକ୍ତ ଜଙ୍ଗଲ	୦.୨୪
ସର୍ବମୋଟ	୨୫,୨୫,୦୮

ପର୍ଯ୍ୟଟନ

• ତାରିଣୀ ମନ୍ଦିର
• ବଡ଼ଘାଗରା ଜଳପ୍ରପାତ
• ସାନଘାଗରା ଜଳପ୍ରପାତ
• ସୀତାବିଞ୍ଜି
• ଗୁଣ୍ଡିଚାଘାଇ ଜଳପ୍ରପାତ
• ମୁଗା' ମହାଦେବ ମନ୍ଦିର
• ସିଦ୍ଧମଠ ମନ୍ଦିର
• ହଦଗଡ଼ ଡ୍ୟାମ୍
• କାନଝିରି ଡ୍ୟାମ୍
• ଦେଓଗାଁ କୁଶଳେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର
• ପାଟଣା ଶିବ ମନ୍ଦିର
• ଗୋନାସିକା
• କାଞ୍ଜିପାଣି ଘାଟି
• ହାଣ୍ଡିଭଙ୍ଗା ଜଳପ୍ରପାତ
• ଖଣ୍ଡାଧାର ଜଳପ୍ରପାତ
• ଭୀମ କୁଣ୍ଡ
• ବଲେଈପଦା ପାର୍କ (ବଲେଈପଦା)
• ଅର୍ଧନାରୀଶ୍ବର ମୂର୍ତ୍ତି (ନରଣପୁର କେନ୍ଦୁଝର)
• କିରିବୁରୁ ହିଲ୍ ଟପ୍ (ବଡ଼ବିଲ)
• ରାମ ତୀର୍ଥ (଼଼ (ଚମ୍ପୁଆ)
• ଭାଲୁ ଘର (ରିମୂଳି)
• ଅଶୂର ଖୋଲ୍ ଜଳପ୍ରପାତ/ ମକର ମେଳା (ରିମୂଳି)
• ଠାକୁରାଣୀ ପର୍ବତ (ବଡ଼ବିଲ)
• ଯୋଡା ପାର୍କ (ଯୋଡା)
• ମିର୍ଗି ସିଂଘା (କାନୁପୁର /କନ୍ଡରା)
• ଧୁବଲା ବେଢ଼ା ବିରି କଳା; ଗୋବିନ୍ଦପୁର;ଦଡୁଆଁ ( Big Villege on Kendujhar)

ଅଧିକ ତଥ୍ୟ

• Official website
• ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ପାନ୍ଥନିବାସ
• ଜି.ଆଇ.ଏସ. ସର୍ଭେ Archived 2010-03-28 at the Wayback Machine.