ମାଣିକେଶ୍ୱର ଦେଉଳ

ମାଣିକେଶ୍ୱର ଦେଉଳ
ପାର୍ଶ୍ୱଦେବତା ରୂପେ ବିରାଜିତ ଭିକ୍ଷାଟନ ବିଗ୍ରହ
Religion
ଅନୁବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ	ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ
District	ଶୁକ୍ଳେଶ୍ୱର, କଟକ ଜିଲ୍ଲା
Location
ସ୍ଥାନ	ଶୁକ୍ଳେଶ୍ୱର
Country	India
Architecture
ଭୌମକର ରାଜବଂଶ

ମାଣିକେଶ୍ୱର ଦେଉଳ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ନବମ ଶତାବ୍ଦୀରେ କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ଶୁକ୍ଳେଶ୍ୱର ଗ୍ରାମରେ ନିର୍ମିତ ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳୀୟ ଶୈବ ମନ୍ଦିର । ଏହା ବିରୂପା ନଦୀର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଓ ରତ୍ନଗିରିର ବୌଦ୍ଧ କୀର୍ତ୍ତିରାଜିରୁ ୨୦ କିଲୋମିଟର ଦକ୍ଷିଣରେ ଅବସ୍ଥିତ ।

ଇତିହାସ

ରତ୍ନଗିରି ନିକଟରେ ଭୌମକର ବଂଶ, ରାଜଧାନୀ କରି ଶାସନ କରୁଥିଲେ । ସେହି କାଳରେ ମାଣିକେଶ୍ୱର ଓଡ଼ିଶାର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ ହୋଇଥିବା ଅନୁମେୟ । ବାଡ଼ର ମାପ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଏହା ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଓଡ଼ିଶାର ପଞ୍ଚମ ସର୍ବବୃହତ୍ ଦେଉଳ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ (ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି : କୋଣାର୍କ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦେଉଳ, ପୁରୀର ବଡ଼ଦେଉଳ, ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଲିଙ୍ଗରାଜ ଓ କୋଣାର୍କ ମହାଗାୟତ୍ରୀଙ୍କ ଦେଉଳ) ।

ଶିଳ୍ପକଳା

ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ର ମତରେ ଦେଉଳଟି ପଞ୍ଚାୟତନ ଶୈଳୀର । ଆୟତାକାର କ୍ଷେତ୍ରର ମଧ୍ୟରେ ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର ଥାଇ ତାହାର ଚାରି କୋଣରେ ଚାରିଗୋଟି କ୍ଷୁଦ୍ର ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହି ଦେଉଳ ଗଢ଼ଣରେ ବ୍ୟବହୃତ ପଥର ରତ୍ନଗିରିରେ ବ୍ୟବହୃତ ପଥର ସଙ୍ଗେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରଖିଛି । ଜଗମୋହନ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ (ପ୍ରାୟ ୧୧ଶ ଶତାବ୍ଦୀ) ମିଶାହୋଇଛି । ଏହାର ଶୈଳୀ ମୁଖ୍ୟ ଦେଉଳଠୁଁ ଭିନ୍ନ । ଜଗମୋହନର ଟିକେ ଆଗରେ ଏକ ବିରାଟ ମଣ୍ଡପର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ମିଳିଛି । ଏହା ନାଟମନ୍ଦିର ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବ ।

କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ

ଗବେଷକ ଥମାସ୍ ଡନାଲ୍ଡସନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏହାର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଶୈଳୀ ରତ୍ନଗିରି ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱର ଶିଶିରେଶ୍ୱର ଦେଉଳ ସଙ୍ଗେ ସମାନ । ରତ୍ନଗିରିରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଶିଳ୍ପୀମାନେ ଏଠାରେ ମଧ୍ୟ କାମ କରିଥିବା ସମ୍ଭବପୂର୍ଣ୍ଣ । ଶୁକ୍ଳେଶ୍ୱରରେ ମିଳୁଥିବା ଅନେକ ଖୋଦେଇରୁ ଏଠାରେ ଦୀର୍ଘକାଳ ଧରି ଶିଳ୍ପକଳା ହେଉଥିବା ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ଏଣୁ ଅନେକ ସମୟର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ପରିଦୃଷ୍ଟ ।

ଦେଉଳଟି ଶିବଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଖୋଦେଇ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ବୈଷ୍ଣବ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଆଧାରିତ । ଏଣୁ ନବମ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ବୈଷ୍ଣବ ମତବାଦର ପ୍ରାବଲ୍ୟ ଓ ଭୌମ ରାଜବଂଶଙ୍କ ବୈଷ୍ଣବ ଇଷ୍ଟଦେବ ଗ୍ରହଣ ଇତ୍ୟାଦି ଘଟଣାକୁ ଦେଖି ଏହି ସମୟରେ ମାଣିକେଶ୍ୱରଙ୍କ ଦେଉଳ ଗଠିତ ବୋଲି ଗବେଷକଙ୍କ ମତ ।

ପାର୍ଶ୍ୱଦେବତା

୭ମ-୮ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଶୈବ ଦେଉଳଗୁଡ଼ିକରେ ସାଧାରଣତଃ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଗଣେଶ, କାର୍ତ୍ତିକେୟ ଓ ପାର୍ବତୀ ବିରାଜିତ ଥାଆନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ମାଣିକେଶ୍ୱରରେ ଏହା ଅନୁସୃତ ହୋଇନାହିଁ । ଗୋଟିଏ ପାର୍ଶ୍ୱ ବିଗ୍ରହ ଆଉ ନାହାନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଦୁଇଗୋଟି ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଶିବଙ୍କ ଭିକ୍ଷାଟନ ରୂପ ଓ ପାର୍ବତୀ ବିଗ୍ରହ ରହିଛନ୍ତି । ଏହି ଭିକ୍ଷାଟନ ମୂର୍ତ୍ତି ମାଣିକେଶ୍ୱରର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଓ ଭିକ୍ଷାଟନଙ୍କ ଏଭଳି ବିଶାଳ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ବିଗ୍ରହ ଓଡ଼ିଶାରେ ଅନ୍ୟତ୍ର ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ

ମାଣିକେଶ୍ୱରଙ୍କ ଦେଉଳର ଐଶାନ୍ୟ କୋଣରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦେଉଳରେ ବିଶାଳ ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ ବିଗ୍ରହ ଆରାଧିତା । ଏହାଙ୍କ ଉଚ୍ଚତା ୭ ଫୁଟ ୬ ଇଞ୍ଚ ଓ ବୋଧ ହୁଏ ଏହି ବିଗ୍ରହ ଓଡ଼ିଶାର ସର୍ବବୃହତ୍ ଦୁର୍ଗା ମୂର୍ତ୍ତି ।

ଅବକ୍ଷୟ ଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅବସ୍ଥା

ବର୍ତ୍ତମାନ ସମସ୍ତ ବିମାନଗୁଡ଼ିକ ଭଗ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଛି । ମୁଖ୍ୟ ଦେଉଳର ବିମାନ ଉପରେ ବରଗଛ ମାଡ଼ି ତାକୁ ଧ୍ୱଂସ କରିଦେଇଥିବାରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଗର୍ଭଗୃହ ଓ ଜଗମୋହନ ଅଂଶରେ ଛାତ ନାହିଁ । ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରୁ ଖସିଥିବା ନାନା କାରୁକାର୍ଯ୍ୟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପଥର ଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକ ଏବେ ସୁଦ୍ଧା ପଡ଼ିରହିଛି । କେତେକ ଅଂଶ ନିକଟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କ୍ଷୁଦ୍ର ସଙ୍ଗ୍ରହାଳୟ ଗୃହରେ ରଖାଯାଇଛି । ଅନେକ ଶିଳାଲିପି ଥିବା ଖଣ୍ଡ ପଡ଼ିଥିଲେହେଁ ସେଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଗବେଷଣା ହୋଇନାହିଁ ।

ଦେଉଳଟି ପାଭାଗ ଉପର ଅଂଶ ଯାଏଁ ପୁନର୍ଗଠିତ ହୋଇପାରିଛି । ପଞ୍ଚାୟତନର କ୍ଷୁଦ୍ର ଦେଉଳଗୁଡ଼ିକ ପାଖାପାଖି ଭାଙ୍ଗିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦ୍ୱାରବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ ରହିଛି ।