ସାମ ମାନେକ୍‌ଶା

ଉଇକିପିଡ଼ିଆ‌ରୁ
Field Marshal

Sam Manekshaw

MC
Field Marshal Sam Manekshaw
(pictured wearing General's insignia c. 1970)
7th Chief of the Army Staff, India
କାର୍ଯ୍ୟକାଳ
8 ଜୁନ 1969 (1969-06-08) – 15 ଜାନୁଆରୀ 1973 (1973-01-15)
ରାଷ୍ଟ୍ରପତିV. V. Giri
Mohammad Hidayatullah
ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀIndira Gandhi
ପୂର୍ବ ଅଧିକାରୀGeneral P. P. Kumaramangalam
ପର ଅଧିକାରୀGeneral Gopal Gurunath Bewoor
9th General Officer Commanding-in-Chief, Eastern Command
କାର୍ଯ୍ୟକାଳ
16 November 1964 – 8 June 1969
ପୂର୍ବ ଅଧିକାରୀLt Gen P P Kumaramangalam
ପର ଅଧିକାରୀLt Gen Jagjit Singh Aurora
9th General Officer Commanding-in-Chief, Western Command
କାର୍ଯ୍ୟକାଳ
4 December 1963 – 15 November 1964
ପୂର୍ବ ଅଧିକାରୀLt Gen Daulet Singh
ପର ଅଧିକାରୀLt Gen Harbaksh Singh
2nd General Officer Commanding, IV Corps
କାର୍ଯ୍ୟକାଳ
2 December 1963 - 4 December 1963
ପୂର୍ବ ଅଧିକାରୀLt Gen Brij Mohan Kaul
ପର ଅଧିକାରୀLt Gen Manmohan Khanna
ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସବିଶେଷ
ଜନ୍ମ(1914-04-03)୩ ଅପ୍ରେଲ ୧୯୧୪
Amritsar, Punjab Province, British India
ମୃତ୍ୟୁ୨୭ ଜୁନ ୨୦୦୮(2008-06-27) (ବୟସ ୯୪)
Wellington, Tamil Nadu, India
ଜୀବନ ସାଥୀSilloo Bode
Military service
ଡାକ ନାମSam Bahadur[୪]
ଆନୁଗତ୍ୟ British India
 India
Branch/service British Indian Army
 Indian Army
Years of service1934 – 2008[a][୩]
ର‍୍ୟାଙ୍କ Field Marshal
ୟୁନିଟ 12th Frontier Force Regiment
8 Gorkha Rifles
କମାଣ୍ଡ୍‌ସ
ଯୁଦ୍ଧ
ପୁରସ୍କାର
Service numberIC-14

ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ସାମ ହୋର୍ମୁସ୍‌ଜି ଫ୍ରମ୍‌ଜୀ ଜାମସେଦଜୀ ମାନେକ୍‌ଶା ଏମସି (୩ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୧୪ - ୨୭ ଜୁନ ୨୦୦୮), ସାମ[୫] ବାହାଦୁର ("ସାମ ଦି ବ୍ରେଭ") ନାମରେ ମଧ୍ୟ ପରିଚିତ, ୧୯୭୧ର ଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ସେନାର ସେନା ମୁଖ୍ୟ ଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ସେନା ଅଧିକାରୀ ଯିଏ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ପାହ୍ୟାକୁ ପଦୋନ୍ନତି ପାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସକ୍ରିୟ ସାମରିକ ଜୀବନ ଚାରି ଦଶନ୍ଧି ଏବଂ ପାଞ୍ଚଟି ଯୁଦ୍ଧ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପିଥିଲା, ଯାହା ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।

ମାନେକଶା ୧୯୩୨ ମସିହାରେ ଡେରାଡୁନରେ ଥିବା ଭାରତୀୟ ସାମରିକ ଏକାଡେମୀର ପ୍ରଥମ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ସେ ଚତୁର୍ଥ ବାଟାଲିୟନ, ଦ୍ୱାଦଶ ଫ୍ରଣ୍ଟିୟର ଫୋର୍ସ ରେଜିମେଣ୍ଟରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରେ ତାଙ୍କୁ ସାହସିକତା ପାଇଁ ମିଲିଟାରୀ କ୍ରସ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା । ୧୯୪୭ରେ ଭାରତ ବିଭାଜନ ପରେ ତାଙ୍କୁ ଅଷ୍ଟମ ଗୋର୍ଖା ରାଇଫଲରେ ପୁନଃ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ୧୯୪୭ ମସିହାଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧ ଏବଂ ହାଇଦ୍ରାବାଦ ସଙ୍କଟ ସମୟରେ ମାନେକସାଙ୍କୁ ଏକ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ଭୂମିକାରେ ସମ୍ମାନିତ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଫଳସ୍ୱରୂପ, ସେ କେବେ ବି ପଦାତିକ ବାଟାଲିୟନର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇନଥିଲେ । ମିଲିଟାରୀ ଅପରେସନ୍ ଡାଇରେକ୍ଟୋରେଟରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ବେଳେ ତାଙ୍କୁ ବ୍ରିଗେଡିୟର ପାହ୍ୟାକୁ ପଦୋନ୍ନତି ମିଳିଥିଲା। ସେ ୧୯୫୨ ମସିହାରେ ୧୬୭ ଇନଫେଣ୍ଟରି ବ୍ରିଗେଡର କମାଣ୍ଡର ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୫୪ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ପଦରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ଯେତେବେଳେ ସେ ସେନା ମୁଖ୍ୟାଳୟରେ ସାମରିକ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଭାବରେ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

ଇମ୍ପେରିଆଲ ଡିଫେନ୍ସ କଲେଜରେ ହାୟର କମାଣ୍ଡ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ଶେଷ କରିବା ପରେ ସେ ୨୬ତମ ଇନଫେଣ୍ଟରି ଡିଭିଜନର ଜେନେରାଲ ଅଫିସର କମାଣ୍ଡିଂ ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ। ସେ ଡିଫେନ୍ସ ସର୍ଭିସ ଷ୍ଟାଫ୍ କଲେଜର କମାଣ୍ଡାଣ୍ଟ ଭାବରେ ମଧ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ୧୯୬୩ମସିହାରେ ମାନେକସାଙ୍କୁ ସେନା କମାଣ୍ଡର ପଦରେ ପଦୋନ୍ନତି ଦିଆଯାଇ ପଶ୍ଚିମ କମାଣ୍ଡକୁ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ୧୯୬୪ ମସିହାରେ ପୂର୍ବ କମାଣ୍ଡକୁ ବଦଳି କରାଯାଇଥିଲା ।

ଡିଭିଜନ, କୋର ଏବଂ ଆଞ୍ଚଳିକ ସ୍ତରରେ ସୈନ୍ୟଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ନେଇସାରିଥିବା ମାନେକ୍ସା ୧୯୬୯ରେ ସପ୍ତମ ସେନା ମୁଖ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ। ତାଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଭାରତୀୟ ସେନା ୧୯୭୧ ମସିହାଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧରେ ପାକିସ୍ତାନ ବିରୋଧରେ ବିଜୟୀ ଅଭିଯାନ ଚଳାଇଥିଲା, ଯାହା ଫଳରେ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୭୧ରେ ବାଂଲାଦେଶ ଗଠନ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କୁ ପଦ୍ମବିଭୂଷଣ ଏବଂ ପଦ୍ମଭୂଷଣ ସମ୍ମାନରେ ସମ୍ମାନିତ କରାଯାଇଥିଲା, ଯାହା କି ଭାରତର ଦ୍ୱିତୀୟ ଏବଂ ତୃତୀୟ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବେସାମରିକ ପୁରସ୍କାର ।

ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀବନ ଓ ଶିକ୍ଷା[ସମ୍ପାଦନା]

ସାମ୍ ମାନେକଶା ୩ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୧୪ରେ ପଞ୍ଜାବର ଅମୃତସରଠାରେ ଜଣେ ଡାକ୍ତର ଥିବା ହର୍ମିଜ୍ଦ ମାନେକଶା (୧୮୭୧-୧୯୬୪) ଏବଂ ହିଲା, ନି ମେହେଟ୍ଟା (୧୮୮୫-୧୯୭୩)ଙ୍କ ଘରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପିତାମାତା ଦୁହେଁ ପାର୍ସୀ ଥିଲେ, ଯେଉଁମାନେ ଉପକୂଳ ଗୁଜରାଟ ଅଞ୍ଚଳର ବଲସାଡ ସହରରୁ ଅମୃତସରକୁ ଆସିଥିଲେ । [୬] [୭] [୭] [୮] ମାନେକଶାଙ୍କ ପିତାମାତା ୧୯୦୩ ମସିହାରେ ମୁମ୍ବାଇ ଛାଡ଼ି ଲାହୋର ଯାଇଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ହର୍ମିଜ୍ଡଙ୍କର ବନ୍ଧୁ ଥିଲେ ଏବଂ ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଡାକ୍ତରୀ ଅଭ୍ୟାସ ଆରମ୍ଭ କରିବାର ଥିଲା । ତେବେ ଅମୃତସରରେ ଟ୍ରେନ୍ ଅଟକିବା ବେଳକୁ ହିଲା ଗର୍ଭବତୀ ଥିବାରୁ ଆଉ ଯାତ୍ରା କରିବା ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲା। ଏହି ଦମ୍ପତିଙ୍କୁ ଷ୍ଟେସନ ମାଷ୍ଟରଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ନେବା ପାଇଁ ଯାତ୍ରା ବନ୍ଦ କରିବାକୁ ପଡିଥିଲା, ଯିଏ ତାଙ୍କ ଅବସ୍ଥାରେ ହିଲା କୌଣସି ଯାତ୍ରା କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ବୋଲି ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ ।

ହିଲା ପ୍ରସବରୁ ସୁସ୍ଥ ହେବା ବେଳକୁ ଏହି ଦମ୍ପତି ଅମୃତସରକୁ ଶାନ୍ତି ପାଇ ସହରରେ ରହିବାକୁ ବାଛିଥିଲେ । ହରମୁସଜୀ ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ଅମୃତସରର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଏକ ସମୃଦ୍ଧ କ୍ଲିନିକ୍ ଏବଂ ଫାର୍ମାସି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଦମ୍ପତିଙ୍କର ଛଅଟି ସନ୍ତାନ ଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ଚାରିପୁଅ ଏବଂ ଦୁଇ ଝିଅ (ଫାଲି, ସିଲ୍ଲା, ଜାନ୍, ଶେରୁ, ସାମ୍ ଏବଂ ଜାମି) ଥିଲେ। ସାମ୍ ସେମାନଙ୍କର ପଞ୍ଚମ ସନ୍ତାନ ଓ ତୃତୀୟ ପୁତ୍ର ଥିଲେ। [୬]

ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ହର୍ମୁସଜୀ ମାନେକଶା ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସେନାରେ ଭାରତୀୟ ଚିକିତ୍ସା ସେବା (ଆଇଏମ୍ଏସ୍; ବର୍ତ୍ତମାନ ଆର୍ମି ମେଡିକାଲ କର୍ପସ)ରେ କ୍ୟାପ୍ଟେନ୍ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ। [୭] [୬] ମାନେକଶା ଭାଇଭଉଣୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସାମଙ୍କ ଦୁଇ ବଡ଼ ଭାଇ ଫାଲି ଓ ଜାନ ଇଞ୍ଜିନିୟର ଭାବେ ଯୋଗ୍ୟତା ଅର୍ଜନ କରିଥିବା ବେଳେ ସିଲା ଓ ଶେରୁ ଶିକ୍ଷକ ହୋଇଥିଲେ। ଉଭୟ ସାମ୍ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସାନ ଭାଇ ଜାମି ଭାରତୀୟ ସଶସ୍ତ୍ର ବାହିନୀରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ, ଜାମି ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ପରି ଜଣେ ଡାକ୍ତର ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ରୟାଲ ଇଣ୍ଡିଆନ ବାୟୁସେନାରେ ଜଣେ ମେଡିକାଲ ଅଫିସର ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର ନୌସେନା ଏୟାର ଷ୍ଟେସନ ପେନସାକୋଲାରୁ ଏୟାର ସର୍ଜନ ଶାଖାରେ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଥିବା ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ଭାବରେ ଜାମି ତାଙ୍କ ବଡ଼ ଭାଇଙ୍କ ସହ ଫ୍ଲାଗ ଅଫିସର ହେବାରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଭାରତୀୟ ବାୟୁସେନାରେ ଏୟାର ଭାଇସ ମାର୍ଶାଲ ଭାବରେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । [୭] [୬]

ପିଲାଦିନେ ମାନେକଶା ଦୁଷ୍ଟ ଓ ଉଚ୍ଚ ମନୋବଳର ଥିଲେ। ତାଙ୍କର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅଭିଳାଷ ଥିଲା ଡାକ୍ତରୀ ପାଠ ପଢି ବାପାଙ୍କ ଭଳି ଜଣେ ଡାକ୍ତର ହେବା । [୬] ସେ ପଞ୍ଜାବରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତ କରିଥିଲେ ଏବଂ ପରେ ନୈନିତାଲର ଶେରଉଡ୍ କଲେଜକୁ ଯାଇଥିଲେ । ୧୯୨୯ ମସିହାରେ ସେ କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ପରୀକ୍ଷାଦ୍ୱାରା ବିକଶିତ ଏକ ଇଂରାଜୀ ଭାଷା ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ଜୁନିୟର କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ସାର୍ଟିଫିକେଟ୍ ସହିତ ୧୫ ବର୍ଷ ବୟସରେ କଲେଜ ଛାଡିଥିଲେ । [୬] ୧୯୩୧ ମସିହାରେ ସେ ତାଙ୍କ ସିନିୟର କେମ୍ବ୍ରିଜ (ସ୍କୁଲ ସାର୍ଟିଫିକେଟ ଅଫ୍ ଦି କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ବୋର୍ଡ)ରେ ଡିଷ୍ଟିଙ୍କସନ ସହ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ଏହାପରେ ମାନେକଶା ତାଙ୍କ ବାପାଙ୍କୁ ଡାକ୍ତରୀ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ଲଣ୍ଡନ ପଠାଇବାକୁ କହିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ବାପା ତାଙ୍କ ବୟସ ଯଥେଷ୍ଟ ନୁହେଁ ବୋଲି ଦର୍ଶାଇ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ; ଏହାବ୍ୟତୀତ, ସେ ମାନେକଶାଙ୍କ ଦୁଇ ବଡ଼ ଭାଇଙ୍କ ପାଠପଢ଼ାକୁ ସମର୍ଥନ କରୁଥିଲେ, ଯେଉଁମାନେ ଦୁହେଁ ଲଣ୍ଡନରେ ଇଞ୍ଜିନିୟରିଂ ପଢୁଥିଲେ । [13] [୬] ଏହା ବଦଳରେ ମାନେକଶା ହିନ୍ଦୁ ସଭା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ (ବର୍ତ୍ତମାନ ଅମୃତସରର ହିନ୍ଦୁ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ)ରେ ପ୍ରବେଶ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୩୨ରେ ପଞ୍ଜାବ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟଦ୍ୱାରା ଅନୁଷ୍ଠିତ ତାଙ୍କର ଶେଷ ପରୀକ୍ଷାରେ ବିଜ୍ଞାନରେ ତୃତୀୟ ଡିଭିଜନ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । [୬]

ଇତିମଧ୍ୟରେ ୧୯୩୧ମସିହାରେ ଗଠିତ ଏବଂ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ସାର୍ ଫିଲିପ୍ ଚେଟ୍ୱାଡେଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଗଠିତ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ମିଲିଟାରୀ କଲେଜ କମିଟି ସେନାରେ ଅଫିସର କମିଶନ ପାଇଁ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ଦେବା ପାଇଁ ଭାରତରେ ଏକ ସାମରିକ ଏକାଡେମୀ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ସୁପାରିସ କରିଥିଲା। ୧୮ରୁ ୨୦ ବର୍ଷ ବୟସ ସହ ୩ ବର୍ଷିଆ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦିଆଯାଇଥିଲା। ଲୋକସେବା ଆୟୋଗଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ପରୀକ୍ଷା ଆଧାରରେ ପ୍ରାର୍ଥୀ ଚୟନ କରାଯିବାର ଥିଲା । [୭] ଭାରତୀୟ ସାମରିକ ଏକାଡେମୀ (ଆଇଏମଏ)ରେ ନାମ ଲେଖାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରବେଶିକା ପରୀକ୍ଷା ପାଇଁ ୧୯୩୨ର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ମାସରେ ବିଧିବଦ୍ଧ ବିଜ୍ଞପ୍ତି ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ଏବଂ ଜୁନ୍ କିମ୍ବା ଜୁଲାଇରେ ପରୀକ୍ଷା ଧାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା । [୭] ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କୁ ଲଣ୍ଡନ ପଠାଇବାକୁ ମନା କରିବା ବିରୋଧରେ ବିଦ୍ରୋହ କରି ମାନେକଶା ଏକ ଚାକିରି ପାଇଁ ଆବେଦନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଦିଲ୍ଲୀରେ ପ୍ରବେଶିକା ପରୀକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ। ୧ ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୩୨ରେ, ସେ ଖୋଲା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମାଧ୍ୟମରେ ମନୋନୀତ ହୋଇଥିବା ପନ୍ଦର ଜଣ କ୍ୟାଡେଟ୍ଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ ଥିଲେ ।[b] ମାନେକଶା ମେରିଟ୍ କ୍ରମରେ ଷଷ୍ଠ ସ୍ଥାନରେ ରହିଥିଲେ। [୭]

ଭାରତୀୟ ସାମରିକ ଏକାଡେମୀ[ସମ୍ପାଦନା]

ମାନେକ୍ସାଙ୍କୁ କ୍ୟାଡେଟଙ୍କ ପ୍ରଥମ ବ୍ୟାଚ‌ରେ ଚୟନ କରାଯାଇଥିଲା। "ଦ ପାଇଓନିୟର୍ସ" ନାମକ ଏହି କ୍ଲାସରେ ଯଥାକ୍ରମେ ବର୍ମା ଏବଂ ପାକିସ୍ତାନର ଭବିଷ୍ୟତ କମାଣ୍ଡର-ଇନ୍-ଚିଫ୍ ସ୍ମିଥ୍ ଡୁନ୍ ଏବଂ ମହମ୍ମଦ ମୁସା ଖାନ୍ ମଧ୍ୟ ବାହାରିଥିଲେ। ୧୦ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୩୨ରେ ଚେଟ୍ୱାଡେ ଏହି ଏକାଡେମୀକୁ ଉଦଘାଟନ କରିଥିଲେ, ୧ ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୩୨ରେ କ୍ୟାଡେଟଙ୍କ ସାମରିକ ତାଲିମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । [୭] ଆଇଏମଏରେ ରହିବା ସମୟରେ ମାନେକ୍ସା ମଜାଳିଆ ଥିଲେ ଏବଂ ଅନେକ ପ୍ରଥମ ସଫଳତା ହାସଲ କରିଥିଲେ: ଗୋର୍ଖା ରେଜିମେଣ୍ଟମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିବା ପ୍ରଥମ ସ୍ନାତକ; ପ୍ରଥମେ ଭାରତର ସେନାମୁଖ୍ୟ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ; ଏବଂ ପ୍ରଥମେ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ପାହ୍ୟା ହାସଲ କରିବା । [୭] ସାମିଲ ହୋଇଥିବା ୪୦ ଜଣ କ୍ୟାଡେଟ୍ଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମାତ୍ର ୨୨ ଜଣ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ଶେଷ କରିଥିଲେ ଏବଂ ୧ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୩୫ରେ ୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୩୪ରୁ ବରିଷ୍ଠତା ସହିତ ସେକେଣ୍ଡ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଥିଲେ । [୭]

ସାମରିକ କ୍ୟାରିୟର[ସମ୍ପାଦନା]

ମାନେକ୍ସା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ହେବା ସମୟରେ, ନବନିଯୁକ୍ତ ଭାରତୀୟ ଅଧିକାରୀମାନଙ୍କୁ ଭାରତୀୟ ୟୁନିଟକୁ ପଠାଇବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମେ ବ୍ରିଟିଶ ରେଜିମେଣ୍ଟରେ ନିୟୋଜିତ ହେବା ସାଧାରଣ ଅଭ୍ୟାସ ଥିଲା । ତେଣୁ ମାନେକଶା ଲାହୋରରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ରୟାଲ ସ୍କୋଟ୍ସ ନାମକ ଦ୍ୱିତୀୟ ବାଟାଲିୟନରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ପରେ ସେ ବର୍ମାରେ ମୁତୟନ ଥିବା ଚତୁର୍ଥ ବାଟାଲିୟନ, ଦ୍ୱାଦଶ ଫ୍ରଣ୍ଟିୟର ଫୋର୍ସ ରେଜିମେଣ୍ଟରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲେ। [୧୦][୧୧][୧୨] ୧ ମଇ ୧୯୩୮ରେ ସେ ତାଙ୍କ କମ୍ପାନୀର କ୍ୱାର୍ଟରମାଷ୍ଟର ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । [୧୩] ପୂର୍ବରୁ ପଞ୍ଜାବୀ, ହିନ୍ଦୀ, ଉର୍ଦ୍ଦୁ, ଇଂରାଜୀ ଏବଂ ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷାରେ ଦକ୍ଷ ଥିବା ମାନେକଶା ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୩୮ରେ ପଶ୍ତୋରେ ଉଚ୍ଚମାନର ସେନା ଅନୁବାଦକ ଭାବରେ ଯୋଗ୍ୟତା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । [22] [୬]

ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ[ସମ୍ପାଦନା]

ଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହେବା ପରେ ଯୋଗ୍ୟ ଅଧିକାରୀଙ୍କ ଅଭାବ କାରଣରୁ ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ବର୍ଷରେ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ୧୯୪୨ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ୪ ତାରିଖରେ କ୍ୟାପ୍ଟେନ୍ ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ପାଇବା ପୂର୍ବରୁ କ୍ୟାପ୍ଟେନ୍ ଓ ମେଜର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କିମ୍ବା ଅସ୍ଥାୟୀ ପଦବୀରେ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା। [୧୪] ୧୯୪୨ ମସିହାରେ ଚତୁର୍ଥ ବାଟାଲିୟନ, ଦ୍ୱାଦଶ ଫ୍ରଣ୍ଟିୟର ଫୋର୍ସ ରେଜିମେଣ୍ଟ ସହିତ ସିତାଙ୍ଗ ନଦୀରେ ହୋଇଥିବା ଅଭିଯାନରେ ସେ ବର୍ମାରେ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଦେଖିଥିଲେ ଏବଂ ଯୁଦ୍ଧରେ ସାହସିକତା ପାଇଁ ସ୍ୱୀକୃତି ପାଇଥିଲେ । ସିତାଙ୍ଗ ବ୍ରିଜହେଡର ବାମ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଥିବା ଏକ ପ୍ରମୁଖ ସ୍ଥାନ ପାଗୋଡା ପାହାଡ ଚାରିପାଖରେ ଲଢ଼େଇ ସମୟରେ ସେ ଆକ୍ରମଣକାରୀ ଇମ୍ପେରିଆଲ ଜାପାନୀ ସେନା ବିରୋଧରେ ପ୍ରତିଆକ୍ରମଣରେ ତାଙ୍କ କମ୍ପାନୀର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ; ୫୦% କ୍ଷତି ସହିବା ସତ୍ତ୍ୱେ କମ୍ପାନୀ ଏହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବାରେ ସଫଳ ହୋଇଛି । ପାହାଡ଼କୁ କାବୁ କରିବା ପରେ ମାନେକଶା ଲାଇଟ୍ ମେସିନ୍ ଗନ୍ ବିସ୍ଫୋରଣରେ ଆହତ ହୋଇ ପେଟରେ ଗଭୀର ଆଘାତ ପାଇଥିଲେ।[୧୫]

ଏହି ଯୁଦ୍ଧକୁ ଦେଖି ୧୭ତମ ପଦାତିକ ଡିଭିଜନର କମାଣ୍ଡର ମେଜର ଜେନେରାଲ ଡେଭିଡ୍ କୋୱାନ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ଜୀବନକୁ ବାନ୍ଧି ରଖିଥିବା ଦେଖି କଠୋର ପ୍ରତିରୋଧ ସମ୍ମୁଖରେ ତାଙ୍କର ବୀରତ୍ୱ ଦେଖି ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଦୌଡ଼ି ଆସିଥିଲେ। ମାନେକଶା ମରିଯିବେ ବୋଲି ଭୟ କରି ଜେନେରାଲ ନିଜ ମିଲିଟାରୀ କ୍ରସ ରିବନ ପିନ୍ଧି କହିଥିଲେ, ମୃତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ମିଲିଟାରୀ କ୍ରସ ଦିଆଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । [୭] ୨୧ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୪୨ (ତାରିଖ ୨୩ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୪୨)ରେ ଲଣ୍ଡନ ଗେଜେଟ୍ର ଏକ ସମ୍ପୂରକ ଭାବରେ ବିଜ୍ଞପ୍ତି ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ପରେ ଏହି ପୁରସ୍କାରକୁ ସରକାରୀ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ।[୧୬][୧୭] ଉଦାହରଣ (ଯାହା ସାର୍ବଜନୀନ କରାଯାଇ ନାହିଁ), ନିମ୍ନଲିଖିତ ଭାବରେ ଲେଖାଯାଇଛି:

SITTANG RIVER
22–23 Feb '42
Captain Sam Hormusji Framji Jamshedji Manekshaw

4 Bn. (Sikh), 12th Frontier Force Regiment

This officer was in command of 'A" Company of his battalion when ordered to counter-attack the Pagoda Hill position, the key hill on the left of the Sittang Bridgehead, which had been captured by the enemy. The counterattack was successful despite 30% casualties, and this was largely due to the excellent leadership and bearing of Captain Manekshaw. This officer was wounded after the position had been captured.[୧୭]

ମାନେକ୍ସାଙ୍କୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଭାବେ ମେହର ସିଂହ (ଶେର ସିଂହ ନୁହଁନ୍ତି) ଯୁଦ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ବାହାର କରି ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆର ଜଣେ ସର୍ଜନଙ୍କ ପାଖକୁ ନେଇଥିଲେ। ସର୍ଜନ୍ ପ୍ରଥମେ ମାନେକଶାଙ୍କ ଚିକିତ୍ସା କରିବାକୁ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ ଏବଂ କହିଥିଲେ ଯେ ସେ ଗୁରୁତର ଆହତ ହୋଇଛନ୍ତି (ତାଙ୍କ ଶରୀରରେ ୭ଟି ଗୁଳି ବାଜିଥିଲା ଏବଂ ମେହର ସିଂହ ସାମ୍ ବି.ଙ୍କୁ କାନ୍ଧରେ ଉଠାଇ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଡାକ୍ତରଙ୍କ ପାଖକୁ ପ୍ରାୟ ୧୪ ମାଇଲ୍ ଚାଲିଥିଲେ) ଏବଂ ତାଙ୍କ ବଞ୍ଚିବାର ସମ୍ଭାବନା ବହୁତ କମ୍ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ମେହର ସିଂହ ବଡେଶା ତାଙ୍କୁ ମାନେକଶାଙ୍କ ଚିକିତ୍ସା କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିଥିଲେ। ମାନେକଶା ଚେତା ଫେରିଲେ ଏବଂ ଯେତେବେଳେ ସର୍ଜନ ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ଯେ ତାଙ୍କ ସହ କ'ଣ ଘଟିଛି, ସେ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ଯେ ତାଙ୍କୁ "ଖଚରଦ୍ୱାରା ଲାତ ମାରିଥିଲେ"। ମାନେକଶାଙ୍କ ହସ୍ୟବୋଧରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ସେ ଫୁସଫୁସ, ଯକୃତ ଓ କିଡନୀରୁ ୭ଟି ଗୁଳି ବାହାର କରି ତାଙ୍କର ଚିକିତ୍ସା କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ଅନ୍ତନଳୀର ଅଧିକାଂଶ ଅଂଶ ମଧ୍ୟ ବାହାର କରାଯାଇଥିଲା। [୭] ଅନ୍ୟ ରୋଗୀଙ୍କ ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ମାନେକଶାଙ୍କ ବିରୋଧ ପରେ ରେଜିମେଣ୍ଟାଲ ମେଡିକାଲ ଅଫିସର କ୍ୟାପଟେନ ଜିଏମ ଦିୱାନ ତାଙ୍କ ଚିକିତ୍ସା କରିଥିଲେ।[୧୮][୧୨]

The Australian surgeon's remark on Manekshaw's reply, when he was asked what happened to him:

"By Jove, you have a sense of humour. I think you are worth saving."

(Singh 2005, p. 191)

ଆହତ ଅବସ୍ଥାରୁ ସୁସ୍ଥ ହେବା ପରେ ମାନେକଶା ୧୯୪୩ ଅଗଷ୍ଟ ୨୩ରୁ ଡିସେମ୍ବର ୨୨ ମଧ୍ୟରେ କ୍ୱେଟାର କମାଣ୍ଡ ଆଣ୍ଡ ଷ୍ଟାଫ୍ କଲେଜରେ ଅଷ୍ଟମ ଷ୍ଟାଫ୍ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ସମାପ୍ତ ହେବା ପରେ, ସେ ରଜମାକ୍ ବ୍ରିଗେଡ‌ର ବ୍ରିଗେଡ୍ ମେଜର ଭାବରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲେ, ୨୨ ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୪୪ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହି ପଦବୀରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ, ଯାହା ପରେ ସେ ଜେନେରାଲ ୱିଲିୟମ୍ ସ୍ଲିମ୍ଙ୍କ ୧୪ତମ ସେନାରେ ନବମ ବାଟାଲିୟନ, ଦ୍ୱାଦଶ ଫ୍ରଣ୍ଟିୟର ଫୋର୍ସ ରେଜିମେଣ୍ଟରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । [୭] ୩୦ ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୪୪ରେ ସେ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ କର୍ଣ୍ଣେଲର ସ୍ଥାନୀୟ ପାହ୍ୟା ଲାଭ କରିଥିଲେ । [୧୪] ଜାପାନର ଆତ୍ମସମର୍ପଣ ପରେ ମାନେକ୍ସାଙ୍କୁ ୬୦,୦ରୁ ଅଧିକ ଜାପାନୀ ଯୁଦ୍ଧ ବନ୍ଦୀ (ଯୁଦ୍ଧବନ୍ଦୀ)ଙ୍କ ନିରସ୍ତ୍ରୀକରଣର ତଦାରଖ ପାଇଁ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ସେ ଏହାକୁ ଏତେ ଭଲ ଭାବରେ ପରିଚାଳନା କରିଥିଲେ ଯେ ଶିବିରରୁ ଶୃଙ୍ଖଳାହୀନତା କିମ୍ବା ପଳାୟନ ଉଦ୍ୟମର କୌଣସି ମାମଲା ସାମ୍ନାକୁ ଆସିନଥିଲା। ୫ ମଇ ୧୯୪୬ରେ ସେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ କର୍ଣ୍ଣେଲ ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ପାଇଥିଲେ ଏବଂ ୬ ମାସର ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆ ବକ୍ତୃତା ଭ୍ରମଣ ଶେଷ କରିଥିଲେ । [୧୯] ୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୭ରେ ମାନେକସାଙ୍କୁ ମେଜର ପାହ୍ୟାକୁ ପଦୋନ୍ନତି ମିଳିଥିଲା ଏବଂ ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆରୁ ଫେରିବା ପରେ ସାମରିକ ଅପରେସନ (ଏମଓ) ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟରେ ଗ୍ରେଡ୍ ୧ ଜେନେରାଲ ଷ୍ଟାଫ୍ ଅଫିସର (ଜିଏସଓ୧) ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । [31] [୧୯]

ସ୍ୱାଧୀନତା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ[ସମ୍ପାଦନା]

୧୯୪୭ ମସିହାରେ ଭାରତ ବିଭାଜନ ପରେ ମାନେକଶାଙ୍କ ୟୁନିଟ୍, ଚତୁର୍ଥ ବାଟାଲିୟନ, ଦ୍ୱାଦଶ ଫ୍ରଣ୍ଟିୟର ଫୋର୍ସ ରେଜିମେଣ୍ଟ, ପାକିସ୍ତାନ ସେନାର ଅଂଶ ହୋଇଗଲା, ତେଣୁ ମାନେକ୍ସାଙ୍କୁ ଅଷ୍ଟମ ଗୋର୍ଖା ରାଇଫଲ୍ସରେ ପୁନଃ ନିଯୁକ୍ତ କରାଗଲା । ୧୯୪୭ ମସିହାରେ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରସଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ପରିଚାଳନା କରିବା ସମୟରେ ମାନେକଶା ଜିଏସଓ୧ ଭାବରେ ତାଙ୍କର ଯୋଜନା ଏବଂ ପ୍ରଶାସନିକ ଦକ୍ଷତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ ।[୭][୨୦] ୧୯୪୭ ଶେଷ ବେଳକୁ ମାନେକଶା ତୃତୀୟ ବାଟାଲିୟନ, ୫ ଗୋର୍ଖା ରାଇଫଲ୍ସ (ଫ୍ରଣ୍ଟିୟର ଫୋର୍ସ) (୩/୫ ଜିଆର (ଏଫ୍ଏଫ୍)ର କମାଣ୍ଡିଂ ଅଫିସର ଭାବେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲେ। ଅକ୍ଟୋବର ୨୨ରେ ସେ ତାଙ୍କ ନୂତନ ନିଯୁକ୍ତିକୁ ଯିବା ପୂର୍ବରୁ, ପାକିସ୍ତାନୀ ସୈନ୍ୟମାନେ ଅନୁପ୍ରବେଶ କରିଥିଲେ କାଶ୍ମୀର, ଡୋମେଲ ଓ ମୁଜାଫରାବାଦକୁ ଦଖଲ କରିବା । ପରଦିନ ଜମ୍ମୁ-କଶ୍ମୀରର ଶାସକ ମହାରାଜା ହରି ସିଂହ ଭାରତଠାରୁ ସାହାଯ୍ୟ ପାଇଁ ନିବେଦନ କରିଥିଲେ । ଅକ୍ଟୋବର ୨୫ ତାରିଖରେ ମାନେକଶା ବୈଦେଶିକ ବିଭାଗର ସଚିବ ଭି.ପି.ମେନନଙ୍କ ସହ ଶ୍ରୀନଗର ଯାଇଥିଲେ । ମେନନ୍ ମହାରାଜାଙ୍କ ସହ ଥିବା ବେଳେ ମାନେକଶା କାଶ୍ମୀରସ୍ଥିତିର ଆକାଶମାର୍ଗରୁ ସମୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ। ମାନେକଶାଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ, ମହାରାଜା ସେହିଦିନ ଇନଷ୍ଟ୍ରୁମେଣ୍ଟ ଅଫ୍ ଆକ୍ସେସନରେ ସ୍ୱାକ୍ଷର କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନେ ଦିଲ୍ଲୀ ଫେରିଯାଇଥିଲେ । ଲର୍ଡ ମାଉଣ୍ଟବ୍ୟାଟେନ ଏବଂ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ, ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କୁ ଅବଗତ କରାଯାଇଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ମାନେକଶା କଶ୍ମୀରକୁ ଦଖଲ କରିବାରୁ ରୋକିବା ପାଇଁ ତୁରନ୍ତ ସୈନ୍ୟ ମୁତୟନ କରିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ ।[୭]

ଅକ୍ଟୋବର ୨୭ ତାରିଖ ସକାଳେ ପାକିସ୍ତାନୀ ସେନାଠାରୁ ଶ୍ରୀନଗରକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଭାରତୀୟ ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ କାଶ୍ମୀର ପଠାଯାଇଥିଲା, ଯାହା ସେତେବେଳକୁ ସହର ଉପକଣ୍ଠରେ ପହଞ୍ଚି ସାରିଥିଲା। ୩/୫ ଜିଆର (ଏଫ୍ ଏଫ୍ )ର କମାଣ୍ଡର ଭାବେ ମାନେକ୍ସାଙ୍କ ପୋଷ୍ଟିଂ ଆଦେଶକୁ ବାତିଲ କରି ତାଙ୍କୁ ଏମଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରାଯାଇଥିଲା। କାଶ୍ମୀର ବିବାଦ ଏବଂ ହାଇଦ୍ରାବାଦ (କୋଡ୍ ନାମରେ "ଅପରେସନ ପୋଲୋ")କୁ ଅକ୍ତିଆର କରିବାର ପରିଣାମ ସ୍ୱରୂପ, ଯାହାକୁ ଏମଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟ ମଧ୍ୟ ଯୋଜନା କରିଥିଲା, ମାନେକଶା କେବେ ବି ବାଟାଲିୟନର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇନଥିଲେ । ଏମଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟରେ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକାଳ ସମୟରେ ସେ କର୍ଣ୍ଣେଲ, ପରେ ବ୍ରିଗେଡିୟର ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ପାଇଥିଲେ ଯେତେବେଳେ ସେ ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ସାମରିକ ଅପରେସନ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । [୭] ଏହି ନିଯୁକ୍ତି ପରେ ମେଜର ଜେନେରାଲ ଏବଂ ପରେ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଭାବେ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ବର୍ତ୍ତମାନ ତାଙ୍କୁ ମହାନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ସାମରିକ ଅପରେସନ (ଡିଜିଏମଓ) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । [୧୦]

Manekshaw's first radio message to the Pakistani troops on 9 December 1971:

"Indian forces have surrounded you. Your Air Force is destroyed. You have no hope of any help from them. Chittagong, Chalna and Mangla ports are blocked. Nobody can reach you from the sea. Your fate is sealed. The Mukti Bahini and the people are all prepared to take revenge for the atrocities and cruelties you have committed...Why waste lives? Don't you want to go home and be with your children? Do not lose time; there is no disgrace in laying down your arms to a soldier. We will give you the treatment befitting a soldier".

(Singh 2005, p. 209)

୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୫୨ରେ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ମୂଳ କର୍ଣ୍ଣେଲ ଭାବରେ ପଦୋନ୍ନତି ଦିଆଯାଇଥିଲା[୨୧],[c] ଏବଂ ଏପ୍ରିଲରେ ଫିରୋଜପୁରରେ ମୁଖ୍ୟାଳୟ ଥିବା ୧୬୭ ଇନଫେଣ୍ଟରି ବ୍ରିଗେଡର କମାଣ୍ଡର ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ।[୨୨] ୯ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୫୪ରେ ସେ ସେନା ମୁଖ୍ୟାଳୟରେ ସାମରିକ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ।[୨୩] ଜଣେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ବ୍ରିଗେଡିୟର (ମୂଳ କର୍ଣ୍ଣେଲ) ଭାବରେ, ସେ ୧୪ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୫୫ରେ ମହୁସ୍ଥିତ ପଦାତିକ ବିଦ୍ୟାଳୟର କମାଣ୍ଡାଣ୍ଟ ଭାବରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଉଭୟ ଅଷ୍ଟମ ଗୋର୍ଖା ରାଇଫଲ୍ସ ଏବଂ ୬୧ତମ କ୍ୟାଭାଲରୀର କର୍ଣ୍ଣେଲ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ।[୨୪] ଇନଫେଣ୍ଟରି ସ୍କୁଲର କମାଣ୍ଡାଣ୍ଟ ଥିବା ସମୟରେ ସେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ଯେ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ମାନୁଆଲଗୁଡିକ ପୁରୁଣା ଏବଂ ଭାରତୀୟ ସେନାଦ୍ୱାରା ନିୟୋଜିତ କୌଶଳ ସହିତ ସୁସଙ୍ଗତ ହେବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ସଂଶୋଧନ କରିବାରେ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା । [୭] ୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୫୭ରେ ତାଙ୍କୁ ବ୍ରିଗେଡିୟର ପାହ୍ୟାକୁ ପଦୋନ୍ନତି ମିଳିଥିଲା ।[୨୫]

ଜେନେରାଲ ଅଫିସର[ସମ୍ପାଦନା]

୧୯୫୭ ମସିହାରେ ତାଙ୍କୁ ଲଣ୍ଡନର ଇମ୍ପେରିଆଲ ଡିଫେନ୍ସ କଲେଜକୁ ଏକ ବର୍ଷ ପାଇଁ ହାୟର କମାଣ୍ଡ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ଯୋଗ ଦେବା ପାଇଁ ପଠାଯାଇଥିଲା । ଫେରିବା ପରେ ସେ ୨୦ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୫୭ରେ ଜେନେରାଲ ଅଫିସର କମାଣ୍ଡିଂ (ଜିଓସି) ୨୬ତମ ଇନଫେଣ୍ଟରି ଡିଭିଜନରେ ମେଜର ଜେନେରାଲ ପାହ୍ୟା ସହ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ।[୨୬]ସେ ଏହି ବିଭାଗର ନେତୃତ୍ୱ ନେଉଥିବା ବେଳେ ଜେନେରାଲ କେଏସ ଥିମାୟା ସେନା ମୁଖ୍ୟ (ସିଓଏଏଏସ) ଏବଂ କ୍ରିଷ୍ଣା ମେନନ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ମନ୍ତ୍ରୀ ଥିଲେ । ମାନେକଶାଙ୍କ ଡିଭିଜନ ପରିଦର୍ଶନ ସମୟରେ ମେନନ୍ ତାଙ୍କୁ ଥିମାୟାଙ୍କ ବିଷୟରେ କ'ଣ ଭାବୁଛନ୍ତି ବୋଲି ପଚାରିଥିଲେ। ମାନେକଶା ଉତ୍ତର ଦେଇଥିଲେ ଯେ ତାଙ୍କ ମୁଖ୍ୟବିଷୟରେ ସେ ସେପରି ଚିନ୍ତା କରିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ, କାରଣ ସେ ତାଙ୍କ ବରିଷ୍ଠଙ୍କୁ ମୂଲ୍ୟାଙ୍କନ କରିବା ଅନୁଚିତ ବୋଲି ଭାବୁଥିଲେ ଏବଂ ମେନନଙ୍କୁ ଆଉ କାହାକୁ ନ ପଚାରିବାକୁ କହିଥିଲେ। ଏହା ମେନନଙ୍କୁ ବିରକ୍ତ କଲା ଏବଂ ସେ ମାନେକଶାଙ୍କୁ କହିଲେ ଯେ ଯଦି ସେ ଚାହିଁବେ, ତେବେ ସେ ଥିମାୟାଙ୍କୁ ବହିଷ୍କାର କରିପାରିବେ, ଯାହାର ଉତ୍ତରରେ ମାନେକଶା ଉତ୍ତର ଦେଲେ, "ତୁମେ ତାଙ୍କଠାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇପାରିବ । କିନ୍ତୁ ତା'ପରେ ମୁଁ ଆଉ ଏକ ପାଇବି। [୭][୨୭]

କମାଣ୍ଡାଣ୍ଟ ଡିଫେନ୍ସ ସର୍ଭିସେସ୍ ଷ୍ଟାଫ୍ କଲେଜ ଭାବେ ମାନେକସା

୧ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୫୯ରେ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ମେଜର ଜେନେରାଲ ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ଦିଆଯାଇଥିଲା ।[୨୮] ଅକ୍ଟୋବର ୧ ରେ, ତାଙ୍କୁ ୱେଲିଂଟନର ଡିଫେନ୍ସ ସର୍ଭିସେସ୍ ଷ୍ଟାଫ୍ କଲେଜର କମାଣ୍ଡାଣ୍ଟ ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଏକ ବିବାଦରେ ଫସିଯାଇଥିଲେ ଯାହା ତାଙ୍କ କ୍ୟାରିୟରକୁ ପ୍ରାୟ ଶେଷ କରିଦେଇଥିଲା ।[୨୯] ମେ ୧୯୬୧ରେ ଥିମାୟା ସିଓଏଏସ ପଦରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ଜେନେରାଲ ପ୍ରାଣ ନାଥ ଥାପର ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ଏହା ପୂର୍ବରୁ ମେଜର ଜେନେରାଲ ବ୍ରିଜ ମୋହନ କୌଲଙ୍କୁ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ମିଳିବା ସହ ମେନନ କ୍ୱାର୍ଟର ମାଷ୍ଟର ଜେନେରାଲ (କ୍ୟୁଏମଜି) ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଇଥିଲେ। ଫଳରେ ଇସ୍ତଫା ଦେଇଥିବା ଥିମାୟାଙ୍କ ସୁପାରିସ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଏହି ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଛି। କୌଲଙ୍କୁ ଚିଫ୍ ଅଫ୍ ଜେନେରାଲ ଷ୍ଟାଫ୍ (ସିଜିଏସ୍) ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଥିଲା, ଯାହା ସିଓଏଏସ୍ ପରେ ସେନା ମୁଖ୍ୟାଳୟରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ନିଯୁକ୍ତି। କୌଲ ନେହେରୁ ଏବଂ ମେନନଙ୍କ ସହ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସିଓଏଏସ‌ଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇଥିଲେ । ସେନା ପ୍ରଶାସନରେ ରାଜନୈତିକ ନେତୃତ୍ୱର ହସ୍ତକ୍ଷେପକୁ ନେଇ ଅପମାନଜନକ ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେଇଥିବା ମାନେକଶାଙ୍କ ସମେତ ସେନାର ବରିଷ୍ଠ ଅଧିକାରୀମାନେ ଏହାକୁ ନାପସନ୍ଦ କରିଥିଲେ। ଫଳରେ ତାଙ୍କୁ ଦେଶଦ୍ରୋହୀ ଭାବେ ପରିଚୟ ମିଳିଥିଲା। [୭]

କୌଲ ମାନେକଶାଙ୍କ ଉପରେ ଗୁପ୍ତଚର କରିବା ପାଇଁ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କୁ ପଠାଇଥିଲେ, ଯିଏ କି ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥିବା ସୂଚନାର ଫଳସ୍ୱରୂପ, ଦେଶଦ୍ରୋହ ଅଭିଯୋଗରେ ମାମଲା ରୁଜୁ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଅଦାଲତର ତଦନ୍ତର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥିଲେ। ଏହି ସମୟରେ ତାଙ୍କର ଦୁଇ ଜୁନିୟର ହରବକ୍ଷ ସିଂହ ଓ ମୋତି ସାଗରଙ୍କୁ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ଦେଇ କୋର କମାଣ୍ଡର ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଛି। ମାନେକଶାଙ୍କୁ ଚାକିରିରୁ ବହିଷ୍କାର କରାଯିବାର ନିକଟତର ହୋଇଛନ୍ତି ବୋଲି ସାଧାରଣରେ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଉଥିଲା । ପଶ୍ଚିମ କମାଣ୍ଡର ଜେନେରାଲ ଅଫିସର କମାଣ୍ଡିଂ-ଇନ୍-ଚିଫ୍ (ଜିଓସି-ଇନ୍-ସି)ଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଗଠିତ ଏହି ଅଦାଲତ ତାଙ୍କ ସଚ୍ଚୋଟତା ପାଇଁ ଜଣାଶୁଣା ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଦୌଲତ ସିଂହ ମାନେକସାଙ୍କୁ ଦୋଷମୁକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବେ 'ଉତ୍ତର ଦେବା ପାଇଁ କୌଣସି ମାମଲା ନାହିଁ' ଘୋଷଣା ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଚୀନ-ଭାରତ ଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା; ଅଦାଲତକାର୍ଯ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ମାନେକଶା ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିପାରିନଥିଲେ। ଏହି ଯୁଦ୍ଧରେ ଭାରତୀୟ ସେନାପରାଜୟର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥିଲା, ଯେଉଁଥିପାଇଁ କୌଲ ଏବଂ ମେନନଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଉଭୟଙ୍କୁ ବହିଷ୍କାର କରାଯାଇଥିଲା । ନଭେମ୍ବର ୧୯୬୨ରେ ନେହେରୁ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ଆଇଭି କର୍ପସର କମାଣ୍ଡ ନେବାକୁ କହିଥିଲେ । ମାନେକଶା ନେହେରୁଙ୍କୁ କହିଥିଲେ ଯେ ତାଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଅଦାଲତକାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଏକ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ଏବଂ ତାଙ୍କ ପଦୋନ୍ନତି ପାଖାପାଖି ଅଠର ମାସ ଧରି ବାକି ରହିଛି; ନେହେରୁ କ୍ଷମା ମାଗିଥିଲେ। [34] [୭] ଏହାର କିଛି ସମୟ ପରେ, ୨ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୬୨ରେ ମାନେକଶାଙ୍କୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଭାବରେ ପଦୋନ୍ନତି ଦିଆଯାଇଥିଲା ଏବଂ ତେଜପୁରଠାରେ ଆଇଭି କର୍ପସର ଜିଓସି ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା ।[୩୦]

ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିବାର କିଛି ସମୟ ପରେ ମାନେକଶା ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ ଯେ ଚୀନ୍ ସହ ଯୁଦ୍ଧରେ ଆଇଭି କର୍ପସର ବିଫଳତାର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାରଣ ହେଉଛି ଦୁର୍ବଳ ନେତୃତ୍ୱ । ସେ ଅନୁଭବ କଲେ ଯେ ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଦାୟିତ୍ୱ ହେଉଛି ତାଙ୍କ ନିରାଶ ସୈନିକମାନଙ୍କ ମନୋବଳରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବା, ଯାହାସେ ସେମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ଆକ୍ରମଣାତ୍ମକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇ ହାସଲ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକାଳର ମାତ୍ର ପାଞ୍ଚ ଦିନ ପରେ ନେହେରୁ ତାଙ୍କ ଝିଅ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ସିଓଏଏସ୍ଙ୍କ ସହ ମୁଖ୍ୟାଳୟ ପରିଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସୈନ୍ୟମାନେ ଆଗେଇ ଯାଉଥିବା ଦେଖିଥିଲେ। ନେହେରୁ କହିଥିଲେ ଯେ ସେ ଚାହୁଁନଥିଲେ ଯେ ଆଉ କୌଣସି ପୁରୁଷ ମରିଯାଆନ୍ତୁ । ସିଓଏଏସ୍ ତାଙ୍କୁ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଇଥିଲେ ଯେ ସେ ଆଗୁଆ ଆଦେଶ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିନେବେ। ମାନେକଶା ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଦେଇ କହିଥିଲେ ଯେ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସେ ଇଚ୍ଛା ଅନୁଯାୟୀ ଆଦେଶ ଦେବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉ, ନଚେତ୍ ତାଙ୍କୁ ଷ୍ଟାଫ୍ ନିଯୁକ୍ତିକୁ ପଠାଯିବା ଉଚିତ୍ । ଗାନ୍ଧୀ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରି ମାନେକଶାଙ୍କୁ ଆଗକୁ ବଢ଼ିବାକୁ କହିଥିଲେ। ଯଦିଓ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର କୌଣସି ସରକାରୀ ପଦବୀ ନଥିଲା, ତଥାପି ସରକାରରେ ତାଙ୍କର ବହୁତ ପ୍ରଭାବ ଥିଲା । ମାନେକଶା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ସୀମାନ୍ତ ଏଜେନ୍ସି (ନେଫା)ରେ ସୈନିକମାନଙ୍କୁ ପୁନର୍ଗଠନ କରିବା, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଉପକରଣ, ବାସସ୍ଥାନ ଏବଂ ପୋଷାକର ଅଭାବକୁ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥିଲେ । [୭]

୧୯୬୩ ମସିହା ଜୁଲାଇ ୨୦ ତାରିଖରେ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ପାଇଥିବା ମାନେକ୍ସାଙ୍କୁ ଡିସେମ୍ବର ୫ ତାରିଖରେ ସେନା କମାଣ୍ଡର ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇ ପଶ୍ଚିମ କମାଣ୍ଡର କମାଣ୍ଡକୁ ଜିଓସି-ଇନ୍-ସି ଭାବେ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା।[୩୧][୩୨] ୧୯୬୪ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ୧୬ ତାରିଖରେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇବା ପରେ ସେ ଶିମଲାରୁ କଲିକତାକୁ ଜିଓସି-ଇନ୍-ସି ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ କମାଣ୍ଡ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ। [44] [୧୦][୩୩] ସେଠାରେ ସେ ନାଗାଲାଣ୍ଡରେ ଏକ ବିଦ୍ରୋହର ଜବାବ ଦେଇଥିଲେ, ଯେଉଁଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ୧୯୬୮ରେ ପଦ୍ମଭୂଷଣ ସମ୍ମାନରେ ସମ୍ମାନିତ କରାଯାଇଥିଲା । [51] [୧୦]

ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ କମାଣ୍ଡର ଜିଓସି-ଇନ୍-ସି ଭାବେ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ମାନେକଶା

ସେନାମୁଖ୍ୟ[ସମ୍ପାଦନା]

ଜେନେରାଲ ପିପି କୁମାରମଙ୍ଗଲମ ୧୯୬୯ ଜୁନ୍ ମାସରେ ସେନା ମୁଖ୍ୟ (ସିଓଏଏସ୍) ପଦରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ଯଦିଓ ମାନେକ୍ସା ସବୁଠାରୁ ବରିଷ୍ଠ ସେନା କମାଣ୍ଡର ଥିଲେ, ତଥାପି ପ୍ରତିରକ୍ଷା ମନ୍ତ୍ରୀ ସର୍ଦ୍ଦାର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ସିଂହ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ହରବକ୍ଷ ସିଂହଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲେ, ଯିଏ କି ୧୯୬୫ ମସିହାଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ପଶ୍ଚିମ କମାଣ୍ଡର ଜିଓସି-ଇନ୍-ସି ଭାବରେ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ ୧୯୬୯ ମସିହା ଜୁନ୍ ୮ ତାରିଖରେ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ଅଷ୍ଟମ ସେନା ମୁଖ୍ୟ ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା। [୭] ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟକାଳ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଭାରତୀୟ ସେନାକୁ ଯୁଦ୍ଧର ଏକ ଦକ୍ଷ ଉପକରଣ ଭାବରେ ବିକଶିତ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି ଓ ଜନଜାତିଙ୍କ ପାଇଁ ସେନାରେ ପଦବୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଯୋଜନାକୁ ରୋକିବାରେ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।[୩୪] ଯଦିଓ ସେ ଭାରତର ଏକ ସଂଖ୍ୟାଲଘୁ ଗୋଷ୍ଠୀ ପାର୍ସୀ ଥିଲେ, ମାନେକଶା ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଯେ ଏହି ଅଭ୍ୟାସ ସେନାର ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ କ୍ଷତି ପହଞ୍ଚାଇବ ଏବଂ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମାନ ସୁଯୋଗ ଦିଆଯିବା ଉଚିତ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ । [୭]

ସିଓଏଏସ୍ ଭାବେ ମାନେକଶା ଥରେ ଜୁଲାଇ ୧୯୬୯ରେ ୮ ଗୋର୍ଖା ରାଇଫଲ୍ସର ଏକ ବାଟାଲିୟନ ଗସ୍ତ କରିଥିଲେ।[୩୫] ସେ ଜଣେ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ଯେ ସେ ତାଙ୍କ ମୁଖ୍ୟଙ୍କ ନାମ ଜାଣନ୍ତି କି? ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଉତ୍ତର ଦେଇଥିଲେ ଯେ ସେ ଏପରି କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ମୁଖ୍ୟଙ୍କ ନାମ ପଚାରିବାରୁ ସେ "ସମ୍ ବାହାଦୁର" କହିଥିଲେ।[d] ଏହା ଶେଷରେ ମାନେକଶାଙ୍କ ଡାକନାମରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା । [୩୬]

୧୯୭୧ର ଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧ[ସମ୍ପାଦନା]

୧୬ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୭୧ରେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣର ଉପକରଣ ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ହୋଇଥିଲା (ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ଜେନେରାଲମାନେ ଯଥାକ୍ରମେ ଭାରତ ଏବଂ ପାକିସ୍ତାନ ପକ୍ଷରୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଜଗଜିତ୍ ସିଂ ଅରୋରା ଏବଂ ଅମୀର ଅବଦୁଲ୍ଲା ଖାଁ ନିଆଜି ଥିଲେ)

୧୯୭୧ର ଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧ ବାଂଲାଦେଶ ମୁକ୍ତି ଯୁଦ୍ଧଦ୍ୱାରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ପାରମ୍ପରିକ ଭାବରେ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ପଶ୍ଚିମ ପାକିସ୍ତାନୀ ଏବଂ ସଂଖ୍ୟାଗରିଷ୍ଠ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଥିଲା । ୧୯୭୦ ମସିହାରେ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନୀମାନେ ରାଜ୍ୟକୁ ସ୍ୱୟଂଶାସିତ କରିବାକୁ ଦାବି କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ପାକିସ୍ତାନ ସରକାର ଏହି ଦାବି ପୂରଣ କରିବାରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୭୧ ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନରେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତା ଦାବି ଜୋର ଧରିଥିଲା । ଗତ ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରେ ପାକିସ୍ତାନ ସଶସ୍ତ୍ର ବାହିନୀ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ଜୋରଦାର ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନର ସୈନିକ ଏବଂ ପୋଲିସ ସାମିଲ ଥିଲେ । ହଜାର ହଜାର ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନୀ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ ଏବଂ ପାଖାପାଖି ୧୦ ନିୟୁତ ଶରଣାର୍ଥୀ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗକୁ ପଳାଇ ଆସିଥିଲେ। ଗତ ଏପ୍ରିଲ ମାସରେ ଭାରତ ନୂଆ ରାଷ୍ଟ୍ର ବାଂଲାଦେଶ ଗଠନରେ ସହଯୋଗ କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲା।[୩୭]

ଏପ୍ରିଲ ଶେଷରେ କ୍ୟାବିନେଟ ବୈଠକରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ମାନେକସାଙ୍କୁ ପଚାରିଥିଲେ ଯେ ସେ ପାକିସ୍ତାନ ସହ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଛନ୍ତି କି? ସେ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ଯେ ତାଙ୍କର ଅଧିକାଂଶ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଏବଂ ପଦାତିକ ଡିଭିଜନ ଅନ୍ୟତ୍ର ମୁତୟନ କରାଯାଇଛି, ତାଙ୍କର ମାତ୍ର ୧୨ଟି ଟ୍ୟାଙ୍କ ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଛି ଏବଂ ସେମାନେ ଶସ୍ୟ ଅମଳ ସହିତ ରେଳ ଗାଡି ପାଇଁ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱିତା କରିବେ । ଆଗାମୀ ମୌସୁମୀ ସହିତ ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ହିମାଳୟ ପାସ୍ ଖୋଲିବ, ଯାହା ଫଳରେ ପ୍ରବଳ ବନ୍ୟା ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହେବ ବୋଲି ସେ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି।[୧୮] କ୍ୟାବିନେଟ୍ ରୁମ‌ରୁ ବାହାରିବା ପରେ ମାନେକଶା ଇସ୍ତଫା ଦେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲେ। ଗାନ୍ଧି ମନା କରି ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ଲୋଡ଼ିଥିଲେ। ସେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଯଦି ସେ ତାଙ୍କୁ ନିଜ ସର୍ତ୍ତରେ ସଂଘର୍ଷକୁ ସମ୍ଭାଳିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ ଏଥିପାଇଁ ତାରିଖ ସ୍ଥିର କରନ୍ତି ତେବେ ସେ ବିଜୟର ଗ୍ୟାରେଣ୍ଟି ଦେଇପାରିବେ; ଗାନ୍ଧି ରାଜି ହୋଇଥିଲେ। [୭]

ମାନେକଶାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯୋଜନା କରାଯାଇଥିବା ରଣନୀତିକୁ ଅନୁସରଣ କରି ସେନା ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନରେ ଅନେକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ବଙ୍ଗୀୟ ଜାତୀୟତାବାଦୀମାନଙ୍କର ଏକ ସ୍ଥାନୀୟ ମିଲିସିଆ ଗୋଷ୍ଠୀ ମୁକ୍ତି ବାହିନୀକୁ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ଏବଂ ସଜ୍ଜିତ କରିବା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲା । ନିୟମିତ ବାଂଲାଦେଶୀ ସୈନ୍ୟଙ୍କ ପ୍ରାୟ ୩ଟି ବ୍ରିଗେଡ‌କୁ ତାଲିମ ଦିଆଯାଇଥିଲା ଏବଂ ୭୫,୦୦୦ ଗେରିଲାଙ୍କୁ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ଦିଆଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଓ ଗୋଳାବାରୁଦ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଥିଲା। ଯୁଦ୍ଧ ପୂର୍ବରୁ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନରେ ମୁତୟନ ଥିବା ପାକିସ୍ତାନୀ ସେନାକୁ ହଇରାଣ କରିବା ପାଇଁ ଏହି ବାହିନୀକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥିଲା । [୭]

୩ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୭୧ରେ ପାକିସ୍ତାନୀ ବିମାନ ଦେଶର ପଶ୍ଚିମ ଭାଗରେ ଥିବା ଭାରତୀୟ ବାୟୁସେନା ଘାଟି ଉପରେ ବୋମାମାଡ଼ କରିବା ପରେ ଏହି ଯୁଦ୍ଧ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ମାନେକଶାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସେନା ମୁଖ୍ୟାଳୟ ନିମ୍ନଲିଖିତ ରଣନୀତି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲା: ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ତାପିଶ୍ୱର ନାରାୟଣ ରାଇନା (ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଜେନେରାଲ ଏବଂ ସିଓଏଏସ୍)ଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଥିବା ଆଇଆଇ କର୍ପସ ପଶ୍ଚିମରୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାର ଥିଲା; ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ସଗତ ସିଂହଙ୍କ ନେତୃତ୍ବାଧୀନ ଆଇଭି କର୍ପସ୍ ପୂର୍ବ ଦିଗରୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାର ଥିଲା; ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ମୋହନ ଏଲ୍ ଥାପନଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଥିବା XXXIII କର୍ପସ୍ ଉତ୍ତର ଦିଗରୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାର ଥିଲା; ମେଜର ଜେନେରାଲ ଗୁରବକ୍ସ ସିଂହଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ୧୦୧ କମ୍ୟୁନିକେସନ୍ ଜୋନ୍ ଏରିଆ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବାଞ୍ଚଳରୁ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିବାର ଥିଲା। ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଜଗଜିତ୍ ସିଂହ ଅରୋରାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ କମାଣ୍ଡ ଏହି ରଣନୀତି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବାର ଥିଲା। ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ କମାଣ୍ଡର ଚିଫ୍ ଅଫ୍ ଷ୍ଟାଫ୍ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଜେଏଫଆର ଜାକବଙ୍କୁ ପୂର୍ବ କମାଣ୍ଡରୁ ସୈନ୍ୟ ସ୍ଥାନାନ୍ତର ପାଇଁ ଆଦେଶ ଜାରି କରାଯାଉଛି ବୋଲି ଭାରତୀୟ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଅବଗତ କରାଇବାକୁ ମାନେକସା ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି। ପରଦିନ ନୌସେନା ଓ ବାୟୁସେନା ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ପୂର୍ବ ଓ ପଶ୍ଚିମ ଦିଗରେ ବ୍ୟାପକ ଅପରେସନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ। [୭]

ଯୁଦ୍ଧ ଆଗକୁ ବଢ଼ିବା ସହ ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରତିରୋଧ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥିଲା। ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କିମ୍ବା ପ୍ରତ୍ୟାହାର ଆରମ୍ଭ କରିଥିବା ପାକିସ୍ତାନୀ ସେନାକୁ ଭାରତ ଅଧିକାଂଶ ଫାଇଦାମୂଳକ ସ୍ଥାନ ଦଖଲ କରି ନେଇଥିଲା। [୭] ୧୯୭୧ ଡିସେମ୍ବର ୪ତାରିଖରେ ଜାତିସଂଘ ନିରାପତ୍ତା ପରିଷଦ ବୈଠକ ବସି ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ଆଲୋଚନା କରିଥିଲା। ଡିସେମ୍ବର ୭ ତାରିଖରେ ଦୀର୍ଘ ଆଲୋଚନା ପରେ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକା ତୁରନ୍ତ ଅସ୍ତ୍ରବିରତି ଓ ସୈନ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟାହାର ପାଇଁ ଏକ ସଂକଳ୍ପ ଆଗତ କରିଥିଲା କିନ୍ତୁ ଅଧିକାଂଶଙ୍କ ସମର୍ଥନରେ ୟୁଏସଏସଆର ଏହାକୁ ଦୁଇଥର ଭିଟୋ କରିଥିଲା ଏବଂ ବଙ୍ଗୀୟମାନଙ୍କ ଉପରେ ପାକିସ୍ତାନର ଅତ୍ୟାଚାର କାରଣରୁ ବ୍ରିଟେନ ଏବଂ ଫ୍ରାନ୍ସ ଏଥିରୁ ଦୂରେଇ ରହିଥିଲେ ।[୩୮]

Manekshaw's first radio message to the Pakistani troops on 9 December 1971:

"Indian forces have surrounded you. Your Air Force is destroyed. You have no hope of any help from them. Chittagong, Chalna and Mangla ports are blocked. Nobody can reach you from the sea. Your fate is sealed. The Mukti Bahini and the people are all prepared to take revenge for the atrocities and cruelties you have committed...Why waste lives? Don't you want to go home and be with your children? Do not lose time; there is no disgrace in laying down your arms to a soldier. We will give you the treatment befitting a soldier".

(Singh 2005, p. 209)

ଡିସେମ୍ବର ୯, ୧୧ ଏବଂ ୧୫ ତାରିଖରେ ରେଡିଓ ପ୍ରସାରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ମାନେକଶା ପାକିସ୍ତାନୀ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧିତ କରିଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇଥିଲେ ଯେ ଯଦି ସେମାନେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କରନ୍ତି ତେବେ ସେମାନେ ଭାରତୀୟ ସୈନ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ସମ୍ମାନଜନକ ବ୍ୟବହାର ପାଇବେ । ଶେଷ ଦୁଇଟି ପ୍ରସାରଣ ପାକିସ୍ତାନୀ କମାଣ୍ଡର ମେଜର ଜେନେରାଲ ରାଓ ଫର୍ମାନ୍ ଅଲ୍ଲୀ ଏବଂ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଅମୀର ଅବଦୁଲ୍ଲା ଖାନ୍ ନିଆଜିଙ୍କ ସେମାନଙ୍କ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଦେଇଥିବା ବାର୍ତ୍ତାର ଉତ୍ତରରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା, ଯାହାର ଭୟଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ପଡିବାର ଥିଲା; ସେମାନେ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ପ୍ରତିରୋଧର ଅର୍ଥହୀନତା ବିଷୟରେ ବିଶ୍ୱାସ କଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ପରାଜୟର କାରଣ ହେଲେ। [୭]

ଡିସେମ୍ବର ୧୧ତାରିଖରେ ଅଲ୍ଲୀ ଜାତିସଂଘକୁ ଅସ୍ତ୍ରବିରତି ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ୟାହ୍ୟା ଖାନ୍ ଏହାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇନଥିଲେ ଏବଂ ଲଢ଼େଇ ଜାରି ରହିଥିଲା। ଅନେକ ଆଲୋଚନା ଓ ବିଚାର ବିମର୍ଶ ପରେ ଏବଂ ପରେ ଭାରତୀୟ ସେନାର ଆକ୍ରମଣ ପରେ ଇମ୍ରାନ ପାକିସ୍ତାନୀ ସୈନିକଙ୍କ ଜୀବନ ବଞ୍ଚାଇବା ପାଇଁ ଯୁଦ୍ଧ ବନ୍ଦ କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ। [୭] ଆତ୍ମସମର୍ପଣ ପାଇଁ ପ୍ରକୃତ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଜି ଡିସେମ୍ବର ୧୫ରେ ନେଇଥିଲେ ଏବଂ ୱାଶିଂଟନ ମାଧ୍ୟମରେ ଢାକାରେ ଥିବା ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର କନସୁଲ ଜେନେରାଲଙ୍କ ଜରିଆରେ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ଜଣାଇଥିଲେ । ଡିସେମ୍ବର ୧୬ ତାରିଖ ରାତି ୯ଟା ସୁଦ୍ଧା ପାକିସ୍ତାନୀ ସୈନିକମାନେ ଭାରତୀୟ ପ୍ରତିପକ୍ଷଙ୍କ ନିକଟରେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କଲେ ହିଁ ସେ ଯୁଦ୍ଧ ବନ୍ଦ କରିବେ ବୋଲି ମାନେକଶା ଉତ୍ତର ଦେଇଥିଲେ। ନିଆଜିଙ୍କ ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ସେହି ଦିନ ଏହି ସମୟସୀମାକୁ ୧୫:୦୦କୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ୧୬ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୭୧ରେ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଅମୀର ଅବଦୁଲ୍ଲା ଖାଁ ନିଆଜିଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆତ୍ମସମର୍ପଣର ଉପକରଣ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବରେ ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଭାରତର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ତିନି ସେନାମୁଖ୍ୟ ଜେନେରାଲ ସାମ୍ ମାନେକଶା, ଆଡମିରାଲ ଏସଏମ ନନ୍ଦ ଏବଂ ଏୟାର ଚିଫ୍ ମାର୍ଶାଲ ପିସି ଲାଲଙ୍କୁ ଅଭିନନ୍ଦନ ଜଣାଇଛନ୍ତି ।

ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମାନେକସାଙ୍କୁ ଢାକା ଯାଇ ପାକିସ୍ତାନୀ ସେନାର ଆତ୍ମସମର୍ପଣ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ କହିଥିଲେ, ସେତେବେଳେ ସେ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ ଏବଂ କହିଥିଲେ ଯେ ଏହି ସମ୍ମାନ ଜିଓସି-ଇନ୍-ସି ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ କମାଣ୍ଡ, ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଜଗଜିତ୍ ସିଂ ଅରୋରାଙ୍କୁ ଦିଆଯିବା ଉଚିତ।[୩୯] ସଂଘର୍ଷ ପରେ ଶୃଙ୍ଖଳା ବଜାୟ ରଖିବାକୁ ନେଇ ଚିନ୍ତିତ ମାନେକଶା ଲୁଟ୍ ଓ ଦୁଷ୍କର୍ମକୁ ନିଷେଧ କରିବା ପାଇଁ କଠୋର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଜାରି କରିବା ସହ ମହିଳାଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଦେବା ଏବଂ ଦୂରେଇ ରହିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରିଥିଲେ । ଫଳରେ ଲୁଟ୍ ଓ ଦୁଷ୍କର୍ମ ମାମଲା ନଗଣ୍ୟ ବୋଲି ଶ୍ରୀ ସିଂହ କହିଛନ୍ତି। [୭] ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ନିଜ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧିତ କରି ମାନେକଶା କହିଛନ୍ତି, "ଯେତେବେଳେ ଆପଣ ଜଣେ ବେଗମ (ମୁସଲମାନ ମହିଳା)ଙ୍କୁ ଦେଖନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ନିଜ ପକେଟରେ ହାତ ରଖନ୍ତୁ ଏବଂ ସାମ୍ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରନ୍ତୁ। [୭]

ଏହି ଯୁଦ୍ଧ ୧୨ ଦିନ ଧରି ଚାଲିଥିଲା ଏବଂ ଏଥିରେ ୯୪,୦୦୦ ପାକିସ୍ତାନୀ ସୈନିକଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହା ପାକିସ୍ତାନର ପୂର୍ବଭାଗର ନିଃସର୍ତ୍ତ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ ସହିତ ଶେଷ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଏହାର ପରିଣାମ ସ୍ୱରୂପ ଏକ ନୂତନ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭାବରେ ବାଂଲାଦେଶର ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା । [୭] ଯୁଦ୍ଧବନ୍ଦୀ ବ୍ୟତୀତ ପାକିସ୍ତାନ୬,୦୦୦ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିବା ବେଳେ ଭାରତର ୨,୦୦୦ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଛି।[୪୦] ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ମାନେକଶା ଯୁଦ୍ଧବନ୍ଦୀଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଦୟା ପାଇଁ ଜଣାଶୁଣା ହୋଇଥିଲେ । ସିଂହ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯେ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବରେ ସେମାନଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧିତ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ସହ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବରେ କଥା ବାର୍ତ୍ତା କରିଥିଲେ, କେବଳ ତାଙ୍କ ସହଯୋଗୀଙ୍କ ସହ କମ୍ପାନୀ ପାଇଁ, ଯେତେବେଳେ ସେମାନେ ଏକ କପ୍ ଚା' ବାଣ୍ଟିଥିଲେ। ସେ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରିଥିଲେ ଯେ ଭାରତୀୟ ସେନା ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଭଲ ବ୍ୟବହାର କରିବ, ସେମାନଙ୍କୁ କୁରାନର ନକଲ ଯୋଗାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଛି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ପର୍ବପର୍ବାଣି ପାଳନ କରିବାକୁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କଠାରୁ ଚିଠି ଏବଂ ପାର୍ସଲ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇଛି । [୭]

ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଭି ଭି ଗିରି ସିଓଏଏସ୍ ସାମଙ୍କୁ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ପାହ୍ୟା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି

ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ଗାନ୍ଧୀ ମାନେକ୍ସାଙ୍କୁ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ପାହ୍ୟାକୁ ପଦୋନ୍ନତି ଦେବା ସହ ଚିଫ୍ ଅଫ୍ ଦି ଡିଫେନ୍ସ ଷ୍ଟାଫ୍ (ସିଡିଏସ୍) ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତ କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ। ତେବେ ନୌସେନା ଓ ବାୟୁସେନାର କମାଣ୍ଡରଙ୍କ ଅନେକ ଆପତ୍ତି ପରେ ଏହି ନିଯୁକ୍ତିକୁ ବାଦ୍ ଦିଆଯାଇଥିଲା। ମନେକ୍ସା ସେନାର ହୋଇଥିବାରୁ ନୌସେନା ଓ ବାୟୁସେନାର ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବେ କ୍ଷୁଦ୍ର ବାହିନୀ ଅବହେଳିତ ହେବେ ବୋଲି ଅନୁଭବ କରାଯାଇଥିଲା। ଏହାବ୍ୟତୀତ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରଭାବକୁ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ କରାଯାଇପାରେ ବୋଲି ଅମଲାମାନେ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ। [୭] ଯଦିଓ ମାନେକଶା ୧୯୭୨ ଜୁନ‌ରେ ଅବସର ନେବାର ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକାଳକୁ ୬ ମାସ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ "ସଶସ୍ତ୍ର ବାହିନୀ ଏବଂ ଦେଶ ପ୍ରତି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ସେବା ପାଇଁ" ତାଙ୍କୁ ୧ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୭୩ରେ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ପାହ୍ୟାକୁ ପଦୋନ୍ନତି ଦିଆଯାଇଥିଲା ।[୩] ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ସେନା ଅଧିକାରୀ ଭାବେ ପଦୋନ୍ନତି ପାଇଥିବା ବେଳେ ଜାନୁଆରୀ ୩ ତାରିଖରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଭବନରେ ଆୟୋଜିତ ଏକ ସମାରୋହରେ ତାଙ୍କୁ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବେ ଏହି ପଦବୀରେ ସମ୍ମାନିତ କରାଯାଇଥିଲା। [୭]

ସମ୍ମାନ ଓ ଅବସର ପରେ[ସମ୍ପାଦନା]

୨୦୦୮ରେ ଭାରତର ଏକ ଟିକଟରେ ମାନେକସା

ଭାରତୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଁ ତାଙ୍କର ସେବା ପାଇଁ, ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ମାନେକସାଙ୍କୁ ୧୯୭୨ ମସିହାରେ ପଦ୍ମ ବିଭୂଷଣ ପୁରସ୍କୃତ କରାଯାଇଛି । ପ୍ରାୟ ଚାରି ଦଶନ୍ଧିର କ୍ୟାରିୟର ପରେ ମାନେକସା ୧୫ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୭୩ରେ ସକ୍ରିୟ ଚାକିରିରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ସେ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ସିଲୁଙ୍କ ସହ ୱେଲିଂଟନ କ୍ୟାଣ୍ଟନମେଣ୍ଟ ନିକଟସ୍ଥ ବେସାମରିକ ସହର କୁନୁରରେ ବସବାସ କରିଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ତାଙ୍କ କ୍ୟାରିୟରର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଡିଫେନ୍ସ ସର୍ଭିସେସ୍ ଷ୍ଟାଫ୍ କଲେଜର କମାଣ୍ଡାଣ୍ଟ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଗୁର୍ଖା ସୈନିକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଲୋକପ୍ରିୟ ନେପାଳ ୧୯୭୨ ମସିହାରେ ମାନେକସାଙ୍କୁ ନେପାଳସେନାର ସମ୍ମାନଜନକ ଜେନେରାଲ ଭାବେ ମାନ୍ୟତା ଦେଇଥିଲା।[୧] ୧୯୭୭ ମସିହାରେ ରାଜା ବୀରେନ୍ଦ୍ର ତାଙ୍କୁ ନେପାଳ ରାଜ୍ୟର ନାଇଟ୍ ହୁଡ୍ ଅର୍ଡର ଅର୍ଡର ଅଫ୍ ତ୍ରି ଶକ୍ତି ପଟ୍ଟା ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ସମ୍ମାନିତ କରିଥିଲେ ।[୪୧]

ଭାରତୀୟ ସେନାରେ ଚାକିରି କରିବା ପରେ ମାନେକଶା ଅନେକ କମ୍ପାନୀର ବୋର୍ଡରେ ସ୍ୱାଧୀନ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ଏବଂ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ସେ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦୀ ଥିଲେ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ସଠିକତାକୁ ଏଡ଼ାଇ ଥିଲେ; ଥରେ ସରକାରଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ୍ରମେ ନାଏକ ନାମକ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ଏକ କମ୍ପାନିର ବୋର୍ଡରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥିବା ବେଳେ ମନେକ୍ସା କହିଥିଲେ, ଇତିହାସରେ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ଜଣେ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ 'ନାୟକ' (କର୍ପୋରାଲ)ଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଛି।"[୧]

ମେ ୨୦୦୭ରେ ପାକିସ୍ତାନୀ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ଆୟୁବ ଖାଁଙ୍କ ପୁଅ ଗୋହର ଆୟୁବ ଦାବି କରିଥିଲେ ଯେ ମାନେକଶା ୧୯୬୫ ମସିହାଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ପାକିସ୍ତାନକୁ ଭାରତୀୟ ସେନାର ରହସ୍ୟ ୨୦,୦୦୦ ଟଙ୍କାରେ ବିକ୍ରି କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଅଭିଯୋଗକୁ ଭାରତୀୟ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଥିଲା।[୪୨][୪୩]

ଯଦିଓ ୧୯୭୩ମସିହାରେ ମାନେକସାଙ୍କୁ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ପାହ୍ୟା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା, ତଥାପି ତାଙ୍କୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭତ୍ତା ଦିଆଯାଇନଥିଲା। ୨୦୦୭ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଏପିଜେ ଅବଦୁଲ କଲାମ ୱେଲିଂଟନରେ ମାନେକସାଙ୍କୁ ଭେଟି ତାଙ୍କୁ ୧.୩ କୋଟି ଟଙ୍କା ( ୩.୯ ଟଙ୍କା ବା ୪୯୦,୦୦୦ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାର)ର ଚେକ୍ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।[୪୪][୪୫]

ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନ ଓ ମୃତ୍ୟୁ[ସମ୍ପାଦନା]

ମାନେକଶା ୨୨ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୩୯ରେ ବମ୍ବେରେ ସିଲୁ ବୋଡେଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ । ଏହି ଦମ୍ପତିଙ୍କର ଯଥାକ୍ରମେ ୧୯୪୦ ଏବଂ ୧୯୪୫ରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଶେରି ଏବଂ ମାୟା (ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ମାଜା) ନାମକ ଦୁଇଟି କନ୍ୟା ଥିଲେ । ଶେରୀ ବାଟଲିୱାଲାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ବ୍ରାଣ୍ଡି ନାମକ ଏକ ଝିଅ ଅଛି । ମାୟା ବ୍ରିଟିଶ ଏୟାରୱେଜ‌ରେ ଷ୍ଟୁଆର୍ଡ ଭାବରେ ନିୟୋଜିତ ଥିଲେ ଏବଂ ଜଣେ ପାଇଲଟ ଦାରୁୱାଲାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦମ୍ପତିଙ୍କର ରାଉଲ ସାମ୍ ଏବଂ ଜେହାନ ସାମ ନାମକ ଦୁଇଟି ପୁତ୍ର ଅଛନ୍ତି ।

୨୦୦୮ ଜୁନ୍ ୨୭ ତାରିଖ ଦିନ ୯୪ ବର୍ଷ ବୟସରେ ତାମିଲନାଡୁର ୱେଲିଂଟନସ୍ଥିତ ମିଲିଟାରୀ ହସ୍ପିଟାଲରେ ନିମୋନିଆଜନିତ ଜଟିଳତା କାରଣରୁ ମାନେକ୍ସାଙ୍କର ଦେହାନ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।[୪୬] ତାଙ୍କର ଶେଷ ଶବ୍ଦ ଥିଲା 'ମୁଁ ଠିକ୍ ଅଛି!'।[୧୮] ତାମିଲନାଡୁର ଉଧାଗମାଣ୍ଡଲମ୍ (ଉଟି)ରେ ଥିବା ପାର୍ସୀ କବରସ୍ଥାନରେ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀଙ୍କ କବର ନିକଟରେ ସାମରିକ ସମ୍ମାନ ସହ ତାଙ୍କୁ ସମାଧି ଦିଆଯାଇଥିଲା।[୪୭]ଅବସର ପରେ ମାନେକ୍ସାଙ୍କୁ ଯେଉଁ ବିବାଦରେ ସାମିଲ କରାଯାଇଥିଲା, ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କ ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାରରେ ଭିଆଇପି ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱର ଅଭାବ ଥିବା ଏବଂ କୌଣସି ଜାତୀୟ ଶୋକ ଦିବସ ଘୋଷଣା କରାଯାଇ ନଥିଲା, ଯାହା ପ୍ରୋଟୋକଲ୍ ଉଲ୍ଲଂଘନ ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଜାତୀୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ନେତାଙ୍କ ପାଇଁ ପରମ୍ପରା ନୁହେଁ।[୪୮][୪୯][୫୦] ତାଙ୍କର ଦୁଇ ଝିଅ ଓ ତିନି ନାତିନାତୁଣୀ ଅଛନ୍ତି। [୭]

ଇତିହାସ ପାଇଁ[ସମ୍ପାଦନା]

(ବାମ) ସେନାମୁଖ୍ୟ,ବିକ୍ରମ ସିଂ ମାନେକଶା ସେଣ୍ଟରରେ ଏଫଏମଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ଉନ୍ମୋଚନ କରିଛନ୍ତି ।; (ଡାହାଣ) ପୁଣେ କ୍ୟାଣ୍ଟନମେଣ୍ଟରେ ମାନେକଶାଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି

୧୯୭୧ ମସିହାରେ ମାନେକଶାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ହାସଲ ହୋଇଥିବା ବିଜୟର ସ୍ମୃତିରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଡିସେମ୍ବର ୧୬ରେ ବିଜୟ ଦିବସ ପାଳନ କରାଯାଏ । ୧୬ ଡିସେମ୍ବର ୨୦୦୮ରେ ତତ୍କାଳୀନ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ପ୍ରତିଭା ପାଟିଲ୍ ମାନେକଶାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶଲ ୟୁନିଫର୍ମରେ ଚିତ୍ରିତ ଏକ ଡାକ ଟିକଟ ଉନ୍ମୋଚନ କରିଥିଲେ ।[୫୧]

ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲଙ୍କ ପାଇଁ ଦିଲ୍ଲୀ କ୍ୟାଣ୍ଟନମେଣ୍ଟରେ ଥିବା ମାନେକଶା ସେଣ୍ଟରର ନାମ କରଣ କରାଯାଇଛି । ଭାରତୀୟ ସେନାର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଏହା ଏକ ବହୁଉପଯୋଗୀ, ଅତ୍ୟାଧୁନିକ କନଭେନସନ୍ ସେଣ୍ଟର, ଯାହା କି ୨୫ ଏକର ପରିମିତ ଅଞ୍ଚଳରେ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ । ୨୧ ଅକ୍ଟୋବର ୨୦୧୦ରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଏହି କେନ୍ଦ୍ରକୁ ଉଦଘାଟନ କରିଥିଲେ ।[୫୨] କେନ୍ଦ୍ରରେ ନୀତି ପ୍ରଣୟନ କରୁଥିବା ସେନାର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ତର ଦ୍ୱିବାର୍ଷିକ ଆର୍ମି କମାଣ୍ଡର ସମ୍ମିଳନୀ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ।[୫୩][୫୪] ବାଙ୍ଗାଲୋରର ମାନେକଶା ପ୍ୟାରେଡ୍ ଗ୍ରାଉଣ୍ଡମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି। କର୍ଣ୍ଣାଟକର ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର ଦିବସ ପାଳନ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଏହି ପଡ଼ିଆରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ।[୫୫]

୨୦୦୮ମସିହାରେ ଗୁଜରାଟର ତତ୍କାଳୀନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୋଦୀ ଅହମ୍ମଦାବାଦର ଶିବରଞ୍ଜିନି ଅଞ୍ଚଳରେ ଥିବା ଏକ ଫ୍ଲାଏଓଭର ବ୍ରିଜ୍କୁ ତାଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ କରିଥିଲେ।[୫୬] ୨୦୧୪ମସିହାରେ ନୀଳଗିରି ଜିଲ୍ଲାର ୱେଲିଂଟନରେ ଉଟି-କୁନୁର ରାସ୍ତାର ମାନେକଶା ବ୍ରିଜ୍ ନିକଟରେ ତାଙ୍କ ସମ୍ମାନରେ ଏକ ଗ୍ରାନାଇଟ୍ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା, ଯାହାକୁ ୨୦୦୯ରେ ତାଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଥିଲା।[୪୭][୫୭] ପୁଣେ କ୍ୟାଣ୍ଟନମେଣ୍ଟର ମେନ୍କଜି ମେହେଟା ରୋଡରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି ।

ଲୋକପ୍ରିୟ ସଂସ୍କୃତିରେ[ସମ୍ପାଦନା]

  • ମେଘନା ଗୁଲଜାର ୨୦୨୩ରେ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିବାକୁ ଥିବା ଭିକି କୌଶଲଙ୍କ ଅଭିନୀତ ଏକ ସିନେମା ସାମ୍ ବାହାଦୁରର ନିର୍ଦ୍ଦେଶନା ଦେଉଛନ୍ତି।[୫୮]
  • ଆଜ ତକ‌ର ସୋ' ବନ୍ଦେ ମାତରମ୍ ମାନେକଶାଙ୍କ ଉପରେ ଏକ ଏପିସୋଡ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲା।[୫୯]
  • ସଲମାନ୍ ରୁଶ୍ଦିଙ୍କ ଉପନ୍ୟାସ 'ମିଡ୍ନାଇଟ୍ସ ଚିଲ୍ଡ୍ରେନ୍ ଇନ୍ ଦି ଅଧ୍ୟାୟ'ର ପୁସ୍ତକ-୩ରେ ସେ 'ସାମ୍ ଆଣ୍ଡ ୍ ଦି ଟାଇଗର୍' ଶୀର୍ଷକ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି।

ପୁରସ୍କାର[ସମ୍ପାଦନା]


ପଦ୍ମବିଭୂଷଣ ପଦ୍ମଭୂଷଣ
ସାଧାରଣ ସେବା ପଦକ ୧୯୪୭ ପୁରବୀ ଷ୍ଟାର Paschimi Star ରକ୍ଷା ପଦକ
ସଂଗ୍ରାମ ପଦକ ସାଇନ୍ୟା ସେବା ପଦକ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ପଦକ ୨୫ତମ ସ୍ୱାଧୀନତା ବାର୍ଷିକୀ ପଦକ
୨୦ ବର୍ଷର ସେବା ପଦକ ୯ ବର୍ଷର ସେବା ପଦକ ମିଲିଟାରି କ୍ରସ (ଏମସି) ୧୯୩୯-୪୫ ଷ୍ଟାର
ବର୍ମା ଷ୍ଟାର ଯୁଦ୍ଧ ପଦକ ୧୯୩୯-୧୯୪୫ ଇଣ୍ଡିଆ ସର୍ଭିସ ମେଡାଲ ବର୍ମା ବୀରତା ପଦକ

ମାନ୍ୟତା ତାରିଖ[ସମ୍ପାଦନା]

Insignia ମାନ୍ୟତା[ସମ୍ପାଦନା] ଉପାଦାନ[ସମ୍ପାଦନା] ମାନ୍ୟତା ତାରିଖ[ସମ୍ପାଦନା]
ଦ୍ୱିତୀୟ ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସେନା ୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୩୪
ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସେନା ୪ ମଇ ୧୯୩୬ [୯୧]
କ୍ୟାପଟେନ୍ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସେନା ଜୁଲାଇ ୧୯୪୦ (କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ)[୨୪]୧ ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୪୦ (ଅସ୍ଥାୟୀ)[୨୪]୨୦ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୧ (ଯୁଦ୍ଧ-ମୂଳ)[୨୪]୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୨ (ବାସ୍ତବ)
ମେଜର ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସେନା ୭ ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୪୦ (କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ)[୨୪]୨୦ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୧ (ଅସ୍ଥାୟୀ)[୨୪]୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୭ (ମୂଳ)[୩୧]>
ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ କର୍ଣ୍ଣେଲ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସେନା ୩୦ ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୪୪ (ସ୍ଥାନୀୟ)[୨୪]୫ ମଇ ୧୯୪୬ (ଅଭିନୟ)[୩୧]
ମେଜର ଭାରତୀୟ ସେନା ୧୫ ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୪୭[ଲୋୟର-ଆଲଫା ୫]
କର୍ଣ୍ଣେଲ ଭାରତୀୟ ସେନା ୧୯୪୮ (ଅଭିନୟ)[ଲୋୟର-ଆଲଫା ୫][୯୨]
ବ୍ରିଗେଡିୟର ଭାରତୀୟ ସେନା ୧୯୪୮ (ଅଭିନୟ)[ଲୋୟର-ଆଲଫା ୫][୯୨]
ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ-କର୍ଣ୍ଣେଲ ଭାରତୀୟ ସେନା ୨୬ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୫୦ (ମୂଳ; ଚିହ୍ନରେ ସଂଶୋଧନ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନ)[୯୩][୬୦]
କର୍ଣ୍ଣେଲ ଭାରତୀୟ ସେନା ୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୫୨[୨୨]
ବ୍ରିଗେଡିୟର ଭାରତୀୟ ସେନା ୨୬ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୫୦ (ଅଭିନୟ)ଏପ୍ରିଲ ୧୯୫୪ (ଅଭିନୟ)୪ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୫୭ (ମୂଳ)







[୨୫]
ମେଜର ଜେନେରାଲ ଭାରତୀୟ ସେନା ୨୦ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୫୭ (କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ)୧ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୫୯ (ମୂଳ)[୨୬]



[୨୮]
ଲେଫ୍ଟନାଣ୍ଟ ଜେନେରାଲ ଭାରତୀୟ ସେନା ୨ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୬୨ (କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ)୨୦ ଜୁଲାଇ ୧୯୬୩ (ମୂଳ)[୩୦][୩୧]
ସାଧାରଣ(ସିଓଏଏଏସ୍) ଭାରତୀୟ ସେନା ୮ ଜୁନ୍ ୧୯୬୯[୬୧]
ଫିଲ୍ଡ ମାର୍ଶାଲ ଭାରତୀୟ ସେନା ୧ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୭୩[୩]

ନୋଟ[ସମ୍ପାଦନା]

ଫୁଟନୋଟ

  1. ↑ Manekshaw retired from active service in 1973,[୧] however, Indian military five-star rank officers hold their rank for life, and are considered to be serving officers until their deaths.[୨]
  2. ↑ There were 40 vacancies, of which 15 were filled through open competition, 15 from the ranks of the army and remaining 10 from the state forces.[୯]
  3. ↑ In the decade after Independence, due to shortages of qualified officers in the senior ranks, it was common for officers to be promoted before they had completed the usual requisite years of service to advance in rank. Manekshaw received a further 4 year extension in his substantive rank of colonel in 1956 as a result.
  4. ↑ Bahadur is an honorific title bestowed upon princes and victorious military commanders by Mughal emperors, and later by their British successors.

ଆଧାର[ସମ୍ପାଦନା]

  1. ↑ ୧.୦ ୧.୧ ୧.୨ Mehta, Ashok (27 January 2003). "Play It Again, Sam: A tribute to the man whose wit was as astounding as his military skill". Outlook. Archived from the original on 19 August 2012. Retrieved 15 August 2012.Mehta, Ashok (27 January 2003).
  2. ↑ Disha Experts 2018, p. A–7.
  3. ↑ ୩.୦ ୩.୧ ୩.୨ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India-Extraordinary. 2 January 1973. p. 1."Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF).
  4. ↑ "Sam Manekshaw: Leaders Pay Tribute To India's Greatest General". NDTV. 3 April 2019. Retrieved 17 December 2019.
  5. ↑ Pandya, Haresh (30 June 2008). "Sam H.F.J. Manekshaw Dies at 94; Key to India's Victory in 1971 War". The New York Times (in ଆମେରିକୀୟ ଇଂରାଜୀ). ISSN 0362-4331. Retrieved 17 December 2019.
  6. ↑ ୬.୦ ୬.୧ ୬.୨ ୬.୩ ୬.୪ ୬.୫ ୬.୬ ୬.୭ ୬.୮ Panthaki & Panthaki 2016.
  7. ↑ ୭.୦୦ ୭.୦୧ ୭.୦୨ ୭.୦୩ ୭.୦୪ ୭.୦୫ ୭.୦୬ ୭.୦୭ ୭.୦୮ ୭.୦୯ ୭.୧୦ ୭.୧୧ ୭.୧୨ ୭.୧୩ ୭.୧୪ ୭.୧୫ ୭.୧୬ ୭.୧୭ ୭.୧୮ ୭.୧୯ ୭.୨୦ ୭.୨୧ ୭.୨୨ ୭.୨୩ ୭.୨୪ ୭.୨୫ ୭.୨୬ ୭.୨୭ ୭.୨୮ ୭.୨୯ ୭.୩୦ ୭.୩୧ ୭.୩୨ ୭.୩୩ ୭.୩୪ ୭.୩୫ Singh 2005.
  8. ↑ Sharma 2007.
  9. ↑ Singh 2005, p. 186.
  10. ↑ ୧୦.୦ ୧୦.୧ ୧୦.୨ ୧୦.୩ Singh 2002.
  11. ↑ Saighal, Vinod (30 June 2008). "Field Marshal Sam Manekshaw". The Guardian. Archived from the original on 23 September 2016. Retrieved 27 November 2016.
  12. ↑ ୧୨.୦ ୧୨.୧ Tarun, Vijay (30 June 2008). "Saluting Sam Bahadur". The Times of India. Archived from the original on 22 October 2012. Retrieved 8 July 2008.
  13. ↑ Indian Army 1938.
  14. ↑ ୧୪.୦ ୧୪.୧ Indian Army 1945.
  15. ↑ "Sam Bahadur: A soldier's general". The Times of India. Bennett, Coleman & Co. Ltd. 27 June 2008. Archived from the original on 24 December 2017. Retrieved 24 December 2017.
  16. ↑ "Issue 35532". The Gazette. The London Gazette. 21 April 1942. Archived from the original on 24 July 2013. Retrieved 24 December 2017.
  17. ↑ ୧୭.୦ ୧୭.୧ "Recommendation for Award for Manekshaw, Sam Hormuzji Franji Jamshadji". The National Archives (UK). UK Government. Retrieved 28 January 2022.
  18. ↑ ୧୮.୦ ୧୮.୧ ୧୮.୨ "Obituary: Sam Manekshaw". The Economist. No. 5 July 2008. 3 July 2008. p. 107. Archived from the original on 6 July 2008. Retrieved 7 July 2008."Obituary: Sam Manekshaw".
  19. ↑ ୧୯.୦ ୧୯.୧ Indian Army 1947.
  20. ↑ "Jawaharlal, Do You Want Kashmir, Or Do You Want to Give it Away?". Kashmir Sentinel. Archived from the original on 25 September 2015. Retrieved 23 September 2015.
  21. ↑ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 24 March 1956. p. 57.
  22. ↑ ୨୨.୦ ୨୨.୧ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 24 March 1956. p. 57."Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF).
  23. ↑ "NEW DIRECTOR OF MILITARY TRAINING" (PDF). archive.pib.gov.in. 9 April 1954.
  24. ↑ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 26 February 1955. p. 43.
  25. ↑ ୨୫.୦ ୨୫.୧ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 15 June 1957. p. 152."Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF).
  26. ↑ ୨୬.୦ ୨୬.୧ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 15 February 1958. p. 35.
  27. ↑ "Krishna Menon wanted to sack Manekshaw". Sunday Guardian. Archived from the original on 23 November 2016. Retrieved 23 November 2016.
  28. ↑ ୨୮.୦ ୨୮.୧ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 19 March 1960. p. 65."Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF).
  29. ↑ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 12 December 1959. p. 308.
  30. ↑ ୩୦.୦ ୩୦.୧ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 5 January 1963. p. 2.
  31. ↑ ୩୧.୦ ୩୧.୧ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 21 September 1963. p. 321.
  32. ↑ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 11 January 1964. p. 9.
  33. ↑ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 19 December 1964. p. 509.
  34. ↑ "Field Marshal S. H. F. J. Manekshaw (08 Jun 1969 to 15 Jan 1973)". Indian Army. Government of India. Archived from the original on 16 February 2016. Retrieved 5 January 2017.
  35. ↑ "For the Gorkhas - Manekshaw is "Sam Bahadur"" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 14 July 1969. Retrieved 2 February 2020.
  36. ↑ Singh 2011.
  37. ↑ Heitzman, James; Worden, Robert L.; Library of Congress, Federal Research Division; Nyrop, Richard F. (1989). Bangladesh : a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress : For sale by the Supt. of Docs., U.S. G.P.O., 1989. pp. 30–32. Retrieved 23 September 2023.
  38. ↑ "The World: India and Pakistan: Over the Edge". Time. 13 December 1971. Archived from the original on 13 March 2016. Retrieved 27 November 2016.
  39. ↑ Vinod Saighal (30 June 2008). "Obituary: Field Marshal Sam Manekshaw". The Guardian. Guardian News and Media Limited. Archived from the original on 17 September 2017. Retrieved 19 January 2018.
  40. ↑ Athale, Anil (12 December 2011). "Three Indian blunders in the 1971 war". Rediff. Archived from the original on 23 November 2016. Retrieved 27 November 2016.
  41. ↑ "NEPAL HONOURS FIELD MARSHAL MANEKSHAW" (PDF). archive.pib.gov.in. 7 October 1977.
  42. ↑ Press Trust of India (3 June 2005). "1965 war-plan-seller a DGMO: Gohar Khan". The Times of India. Archived from the original on 9 June 2012. Retrieved 20 May 2011.
  43. ↑ Press Trust of India (8 May 2007). "Military Livid at Pak Slur on Sam Bahadur". The Times of India. Archived from the original on 9 June 2012. Retrieved 20 May 2011.
  44. ↑ Sinha, S. K. "The Making of a Field Marshal". Indian Defence Review. Archived from the original on 2 December 2016. Retrieved 4 September 2016.
  45. ↑ Gokhale, Nitin (3 April 2014). "Remembering Sam Manekshaw, India's greatest general, on his birth centenary". NDTV. Archived from the original on 14 September 2016. Retrieved 4 September 2016.
  46. ↑ Pandya, Haresh (30 June 2008). "Sam H.F.J. Manekshaw Dies at 94; Key to India's Victory in 1971 War". The New York Times. Archived from the original on 10 December 2008. Retrieved 30 June 2008.
  47. ↑ ୪୭.୦ ୪୭.୧ Thiagarajan, Shanta (3 April 2014). "Field Marshal Sam Manekshaw statue unveiled on Ooty–Coonoor road". The Times of India. Archived from the original on 7 April 2014.Thiagarajan, Shanta (3 April 2014).
  48. ↑ Pandit, Rajat (28 June 2008). "Lone minister represents govt at Manekshaw's funeral". The Times of India. Archived from the original on 13 May 2013. Retrieved 15 August 2012.
  49. ↑ "NRIs irked by poor Manekshaw farewell". DNA – India: Daily News & Analysis. 7 July 2008. Archived from the original on 14 October 2008. Retrieved 26 November 2016.
  50. ↑ "No national mourning for Manekshaw". The Indian Express. 29 June 2008. Retrieved 15 August 2012.
  51. ↑ Indo-Asian News Service (18 December 2008). "Stamp on Manekshaw released". The Hindu. Archived from the original on 9 November 2012. Retrieved 10 May 2011.
  52. ↑ "The Official Home Page of the Indian Army". www.indianarmy.nic.in.
  53. ↑ "h3". sainiksamachar.nic.in.
  54. ↑ "Army Commander's Conference Begins". pib.gov.in.
  55. ↑ "Bengaluru: Republic Day celebrations amidst high security and safety measures". The Hindu (in Indian English). 24 January 2021.
  56. ↑ "Modi's choice:Flyover in Ahmedabad to be named after Sam Manekshaw". Desh Gujarat. 11 September 2008. Archived from the original on 17 September 2017. Retrieved 6 December 2017.
  57. ↑ "Manekshaw Bridge thrown open to traffic". The Hindu. 10 March 2009. Archived from the original on 7 April 2014.
  58. ↑ Jyoti (17 March 2019). "Sam Manekshaw Movie Review- Story of India's Greatest General". Review Tech Auto (in ଆମେରିକୀୟ ଇଂରାଜୀ). Archived from the original on 21 March 2019. Retrieved 21 March 2019.
  59. ↑ "वन्दे मातरम्: मिलिए देश के सबसे महान सैनिक से". Aaj Tak (in ହିନ୍ଦୀ). Retrieved 15 December 2021.
  60. ↑ "New Designs of Crests and Badges in the Services" (PDF). Press Information Bureau of India – Archive. Archived (PDF) from the original on 8 August 2017.
  61. ↑ "Part I-Section 4: Ministry of Defence (Army Branch)" (PDF). The Gazette of India. 19 July 1969. p. 664.

ବାହ୍ୟ ଲିଙ୍କ୍[ସମ୍ପାଦନା]

"https://or.wikipedia.org/w/index.php?title=ସାମ_ମାନେକ୍‌ଶା&oldid=516236"ରୁ ଅଣାଯାଇଅଛି