ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶ

ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶ
ରାଜ୍ୟ
ଭାରତରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶର ଅବସ୍ଥାନ
ଦେଶ	ଭାରତ
ସ୍ଥାପନ	୧ ନଭେମ୍ବର ୧୯୫୬
ରାଜଧାନୀ	ଭୋପାଲ
ବୃହତ୍ତମ ନଗର	ଇନ୍ଦୋର
ଜିଲ୍ଲା ସଂଖ୍ୟା	୫୦
Government
• ରାଜ୍ୟପାଳ	ରାମ ନରେଶ ଯାଦବ
• ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ	ଶିବରାଜ ସିଂ ଚୌହାନ
• ନ୍ୟାୟପାଳିକା	ଏକ ନ୍ୟାୟପାଳିକା (୨୩୦ ଆସନ)
• ସାଂସଦ	୨୯ (ଲୋକ ସଭା)
Area
• ସମୁଦାୟ	308252 km2 (1,19,017 sq mi)
• Rank	୨ୟ
Population  (୨୦୧୧)
• Total	୭୫୬୯୭୫୬୫
• Rank	୬ଷ୍ଟ
• Density	250/km2 (640/sq mi)
Time zone	UTC+୦୫:୩୦ (IST)
ISO 3166 code	IN-MP
HDI	୦.୪୮୮ (କମ)
HDI କ୍ରମାଙ୍କ	୨୬ ତମ(୨୦୦୫)
ସାକ୍ଷରତା	୭୬.୫%
ସରକାରୀ ଭାଷା	ହିନ୍ଦୀ
Website	mp.gov.in

ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶ ଭାରତର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଥିବା ଏକ ରାଜ୍ୟ ।ଏହାର ରାଜଧାନୀ ଭୋପାଳ । ଏହାର ବଡ଼ ସହର ଇନ୍ଦୋର । ଏହାର ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ ଏହାକୁ "ଭାରତର ହୃଦୟ" କୁହାଯାଏ । କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ଦେଶର ଦ୍ୱିତୀୟ ବୃହତମ ରାଜ୍ୟ ଏଟେ । ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଶ୍ଟିରୁ ଏହା ଦେଶର ପଞ୍ଚମ ବୃହତମ ରାଜ୍ୟ । ଏହାର ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମରେ ରାଜସ୍ଥାନ , ପଶ୍ଚମରେ ଗୁଜରାଟ , ଦକ୍ଷିଣରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର , ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବରେ ଛତିଶଗଡ଼ , ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବରେ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶ ଅଛି ।

ଭୂଗୋଳ

ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ଭାରତର କେନ୍ଦ୍ରଭାଗରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏକ ରାଜ୍ୟ ଯାହାକୁ "ଭାରତର ହୃଦୟ" ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ୧୯୫୬ ମସିହାରେ ନଭେମ୍ବର ୧ ତାରିଖରେ ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ଆଇନ ବଳେ ଏହାର ସ୍ଥାପନା ହୋଇଥିଲା । ୨୦୦୦ ମସିହାରେ ଛତିଶଗଡ଼କୁ ଏହି ରାଜ୍ୟରୁ ପୃଥକ୍‌ କରାଯାଇଥିଲା । ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ଉତ୍ତରରେ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ, ପୂର୍ବରେ ଛତିଶଗଡ଼, ଦକ୍ଷିଣରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, ପଶ୍ଚିମରେ ଗୁଜରାଟ ଓ ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମରେ ରାଜସ୍ଥାନ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହାର ମୋଟ ଆୟତନ ୩,୦୮,୩୫୦ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର, ଯାହା ଭାରତର ମୋଟ ଭୂମିକ୍ଷେତ୍ରର ୯.୩ ପ୍ରତିଶତ।ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶରେ ମୋଟ ୫୨ଟି ଜିଲ୍ଲା ଅଛି । ଏହି ରାଜ୍ୟର ସରକାରୀ ଭାଷା ହିନ୍ଦୀ, ତଥାପି ବୁନ୍ଦେଲଖଣ୍ଡୀ, ମାଳବୀ, ଭିଲୀ, ଗୋଣ୍ଡୀ, ବାଗେଲଖଣ୍ଡୀ, ନିମାଡ଼ୀ ପରି ବିଭିନ୍ନ ଉପଭାଷା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ଭୋପାଲ, ଯେତେବେଳେ ଇନ୍ଦୋର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ନଗର ।

ଇତିହାସ

ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ଭାରତୀୟ ସଭ୍ୟତା ଓ ସଂସ୍କୃତିର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କେନ୍ଦ୍ର ରହିଆସିଛି । ଏଠାରେ ଅଶୋକଙ୍କ ଶାସନକାଳରେ ମୌର୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ପ୍ରଭାବ ଦେଖାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ପରେ ଶୁଙ୍ଗ, ସାତବାହନ, ଗୁପ୍ତ, ପ୍ରତିହାର ଓ ପରମାର ରାଜବଂଶମାନଙ୍କ ଶାସନ ହୋଇଥିଲା । 11ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଚନ୍ଦେଲ, କଳଚୁରୀ ଓ ପରେ ମାଳୱା ସୁଲତାନତ୍‌ର ପ୍ରଭାବ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା । 16ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ମୁଘଲ୍‌ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଅଂଶ ହେଲା ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ମରାଠାମାନଙ୍କ ପ୍ରଭାବ ବ୍ୟାପିଲା । 18ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବ୍ରିଟିଶମାନେ ଏଠାକୁ ନିଜର ଶାସନାଧୀନ କଲେ ଏବଂ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରାନ୍ତ (Central Provinces) ସ୍ଥାପନ କରିଲେ । ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ, 1956 ମସିହାରେ ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ଆଇନ ଅନୁସାରେ ବିନ୍ଧ୍ୟ, ମାହାକୌଶଳ, ବୋପାଳ ଓ ମାଳୱାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଏକତ୍ର କରି ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । 2000 ମସିହାରେ ଛତିଶଗଡ଼କୁ ପୃଥକ୍‌ କରି ନୂଆ ରାଜ୍ୟ ଗଠନ କରାଗଲା ଏବଂ ଆଜିର ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ଆକାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହେଲା ।

ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟ

ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ସରକାରୀ ଭାଷା ହିନ୍ଦୀ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏଠାରେ ମାଳବୀ, ବୁଣ୍ଡେଲୀ, ବାଘେଲୀ, ନିମାଡ଼ୀ, ଛତିଶଗଡ଼ୀ, ଗୋଣ୍ଡୀ, କୋରକୁ, ଭିଲୀ ଓ କୋଳାମୀ ପରି ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳୀୟ ଭାଷା ଓ ଉପଭାଷାମାନେ କଥିତ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ଭାଷା ସମୃଦ୍ଧିରେ ଲୋକସାହିତ୍ୟ, ଲୋକଗୀତ ଓ ପାଳାଗାନ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ନେଇଥାଏ । କବି କାଳିଦାସ, ଭାସ, ଭଟ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରାଚୀନ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟକାରଙ୍କ ନାମ ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ସହିତ ଜଡିତ, ଯେଉଁମାନଙ୍କ ରଚନା ସମଗ୍ର ଭାରତୀୟ ସାହିତ୍ୟକୁ ସମୃଦ୍ଧ କରିଛି ।

ଅଧିକ ତଥ୍ୟ

ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ କେବଳ "ଭାରତର ହୃଦୟ" ନୁହେଁ, ଏଠାରେ ଅନେକ ଲୁଚିଥିବା ସମ୍ପଦ ଓ ବିଶେଷତା ଅଛି । କାନ୍ହା ଓ ପେଞ୍ଚ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ଅରଣ୍ୟମାନେ ବିଶ୍ୱପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶିଶୁସାହିତ୍ୟ ଜଙ୍ଗଲ ବୁକ୍ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ସ୍ଥଳୀ ଥିଲେ । ଗ୍ୱାଲିୟର କୋଟର ଚତୁର୍ଭୁଜ ମନ୍ଦିରରେ ବିଶ୍ୱର ପ୍ରଥମେ "ଶୂନ୍ୟ" ସଂଖ୍ୟା ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲା । ଭିମ୍ବେଟ୍କା, ଭାନପୁରାର ଚତୁର୍ଭୁଜନାଥ ନାଳା ଓ ବେଟୁଳ ଜିଲ୍ଲାର ଅମ୍ବାଦେବୀ ଗୁଫାରେ ପ୍ରାୟ ପଚିଶ ହଜାରରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ତିରିଶି ପାଞ୍ଚ ହଜାର ବର୍ଷ ପୁରୁଣା ଚିତ୍ରକଳା ମିଳିଥାଏ, ଯାହା ମାନବ ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରାଚୀନତାକୁ ପ୍ରମାଣ କରେ । ପାଣ୍ଣା ଭାରତର ପ୍ରମୁଖ ହୀରା ଖଣି ସ୍ଥଳୀ ଭାବରେ ପରିଚିତ, ଯେଉଁଠାରେ ବିଶ୍ୱସ୍ତରୀୟ ହୀରା ଉତ୍ପାଦନ ହୋଇଥାଏ । ବନ୍ଧବଗଡ଼ ଓ ରୀବା ଅଞ୍ଚଳ ଧଳା ବାଘ ପାଇଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ, ଯାହା ପୃଥିବୀରେ ବହୁତ ଦୁର୍ଲଭ ପ୍ରଜାତି । ଉଜ୍ଜୈନକୁ "ଭାରତର ଦିଗାନ୍ତ ରେଖା" ବୋଲି କୁହାଯାଏ, କାରଣ ଏଠାରେ ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ଭାରତୀୟ ସମୟ ଗଣନାର ପ୍ରଥମ ମାନକ ରେଖା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲା । ହିଙ୍ଗଲାଜଗଡ଼ କୋଟରେ ପରମାର ଓ ହୋଳକର ଶାସନକାଳୀନ ଶିଳ୍ପ ଓ ସାହିତ୍ୟର ସୁନ୍ଦର ପ୍ରତିଚ୍ଛବି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

• MP Government Portal
• Madhya Pradesh State Tourism Development Corporation
• Provisional Population Totals - 2011 Census of India: Madhya Pradesh
• Madhya Pradesh travel guide from Wikivoyage

ବର୍ଣ୍ଣନା

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ଏକ ଜଗମଗାଉଥିବା ଦୀପର ସମାନ, ଯାହାର ଆଲୋକର ସର୍ବଥା ଅଲଗା ଭାବମାନ ଏବଂ ପ୍ରଭାବ ରହିଛି। ଏହା ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତିର ବିଭିନ୍ନତାରେ ଏକତାର ଆକର୍ଷଣୀୟ ଗୁଚ୍ଛାର ସମାନ। ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ଯାହାକୁ ପ୍ରକୃତି ନିଜ ହାତରେ ସଜାଇ ଜାତିର ବେଦୀ ଉପରେ ରଖିଦେଇଛି, ଯାହାର ସପ୍ତରଙ୍ଗୀ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ମନୋହର ସୁଗନ୍ଧ ଚାରିପାଶେ ବିସ୍ତାରିତ ହେଉଛି। ଏଠାର ଜିଲ୍ଲାମାନଙ୍କର ପରିବେଶରେ କଳା, ସାହିତ୍ୟ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତିର ମଧୁମୟ ସୁଗନ୍ଧ ନିରନ୍ତର ଖେଳିବାରେ ଲାଗିଥାଏ। ଏଠାର ଲୋକ ସମୂହ ଓ ଜନଜାତି ସମୂହମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଦିନ ନୃତ୍ୟ, ସଙ୍ଗୀତ ଓ ଗୀତର ରସଧାରା ସ୍ୱାଭାବିକ ଭାବରେ ବହିଚାଲିଥାଏ। ଏଠାର ପ୍ରତିଦିନ ପର୍ବର ଭଳି ଆସେ ଏବଂ ଜୀବନରେ ଆନନ୍ଦରସ ଘୋଳିଦେଇ ସ୍ମୃତିର ରୂପରେ ବିଦାୟ ନେଇଯାଏ। ଏହି ପ୍ରଦେଶର ଉଚ୍ଚ-ନିଚ୍ଚ ପର୍ବତ ଶୃଙ୍ଗଗୁଡିକ—ବିନ୍ଧ୍ୟ-ସତପୁରା, ମୈକାଳ-କୈମୂର ଉପତ୍ୟକାମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରାଳରୁ ଗୁଞ୍ଜିଉଠୁଥିବା ଅନେକ ପୌରାଣିକ ଆଖ୍ୟାନ, ଏବଂ ନର୍ମଦା, ସୋନ, ସିନ୍ଧ, ଚମ୍ବଳ, ବେତୱା, କେନ, ଧସାନ, ତୱା, ତାପ୍ତୀ, କ୍ଷିପ୍ରା, କାଳୀ ସିନ୍ଧ ଇତ୍ୟାଦି ନଦୀ-ନଦୀମାନଙ୍କର ଉତ୍ସ ଓ ସଙ୍ଗମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ମିଥ୍ୟକଥାମାନରୁ ଉଦ୍ଭାସିତ ସହସ୍ରଧାରାମାନେ ଏଠାର ଜୀବନକୁ କେବଳ ଆପ୍ଲାବିତ କରିନାହାନ୍ତି, ବରଂ ପରିତୃପ୍ତ ମଧ୍ୟ କରିଦେଇଥାନ୍ତି।