ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା

ଇଂରାଜୀ ଲିଙ୍କ

https://or.wikipedia.org/wiki/Ajanta_Caves

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ଅଜିଣ୍ଠା ଗୁମ୍ଫା
ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ ପଦ୍ମପାଣିଙ୍କ ଚିତ୍ର
ଅବସ୍ଥାନ	ଔରଙ୍ଗାବାଦ ଜିଲ୍ଲା, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, ଭାରତ
ଦିଗବାରେଣି	20°33′12″N 75°42′01″E
କ୍ଷେତ୍ରଫଳ	୮୨୪୨ ହେକ୍ଟର୍
UNESCO World Heritage Site
ପ୍ରକାର	ସାଂସ୍କୃତିକ
ମାନଦଣ୍ଡ	i, ii, iii, vi
Designated	୧୯୮୩
Reference no.	242
UNESCO Region	ଏସିଆ-ପ୍ୟାସିଫିକ୍
Location of ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ଅଜିଣ୍ଠା ଗୁମ୍ଫା in India ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା (Maharashtra)

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା-୧୯ରେ ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ଚୈତ୍ୟ ସଭା

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା (ଇଂରାଜୀରେ Ajanta Caves,ମରାଠୀ ଭାଷାରେ अजिंठा लेणी - ଅର୍ଥାତ୍ ଅଜିଣ୍ଠା ଗୁମ୍ଫା) ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ଭାରତରେ ନିର୍ମିତ ପ୍ରାୟ ୩୦ଟି ବୌଦ୍ଧ ଗୁମ୍ଫାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ଔରଙ୍ଗାବାଦ ଜିଲ୍ଲାରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କରେ ପ୍ରସ୍ତରକୁ କାଟି ନିର୍ମିତ ମୂର୍ତ୍ତି ସହିତ ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥ ଓ ଛାତରେ ବହୁ ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳାର ଜୀବନ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଏବଂ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ଭାବଭଙ୍ଗୀ ଅତି ନିଖୁଣ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ।

ୟୁନେସ୍କୋ (UNESCO) ଅନୁସାରେ ଭାରତୀୟ କଳାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିବା ବୌଦ୍ଧ ଧାର୍ମିକ କଳାର ଏକ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଉଦାହରଣ ହେଉଛି ଅଜନ୍ତା । ଏହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରଥମ ନିର୍ମାଣ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଦ୍ୱିତୀୟ ନିର୍ମାଣ ପାରମ୍ପରିକ ଲେଖା ଅନୁସାରେ ଖ୍ରୀ. ୪୦୦-୬୫୦ ମଧ୍ୟରେ ଓ ନୂତନ ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ଖ୍ରୀ. ୪୬୦-୪୮୦ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥିଲା । ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ବିଭାଗଦ୍ୱାରା ସଂରକ୍ଷିତ ଐତିହାସିକ ସ୍ଥଳ ଏବଂ ୧୯୮୩ ମସିହାରୁ ଏହାକୁ ୟୁନେସ୍କୋ (UNESCO) ବିଶ୍ୱଐତିହ୍ୟ ସ୍ଥଳ ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଇଛି ।

ଅଜନ୍ତାରେ ୭୫ ମିଟର ଉଚ୍ଚ ଏକ ପଥର ଚଟାଣକୁ ଖୋଳି ବିଭିନ୍ନ ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରାର ପ୍ରାଚୀନ ବିହାର ଏବଂ ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହମାନ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥ ଓ ଛାତରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପୁନର୍ଜନ୍ମ, ଆର୍ଯ୍ୟସୁରଙ୍କ ଜାତକମାଳା କଥା ଅଙ୍କିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ବୌଦ୍ଧ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ଶିଳାମୂର୍ତ୍ତି ଖୋଦିତ ହୋଇଛି । କିଛି ପ୍ରାଚୀନ ଅଭିଲେଖ ଅନୁସାରେ ମୌସୁମୀ ଋତୁରେ ବୌଦ୍ଧ ଭିକ୍ଷୁ ଓ ସନ୍ୟାସୀମାନେ ଅଜନ୍ତାରେ ବାସ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ବ୍ୟବସାୟୀ ଓ ତୀର୍ଥଯାତ୍ରୀଙ୍କ ପାଇଁ ଏହା ଏକ ବିଶ୍ରାମ ବା ଆଶ୍ରୟ ସ୍ଥଳ ପରି ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ଯଦିଓ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ବ୍ୟବହାର କରି ଶିଳା ବା ଚଟାଣରେ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଉଥିଲା, ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା – ୧୬, ୧୭, ୧, ୨ରେ ତିଷ୍ଠି ରହିଥିବା ଚିତ୍ର ଏହି ପ୍ରାଚୀନ ଚିତ୍ରକଳାର ସର୍ବବୃହତ ଉଦାହରଣ ।

ନିକଟସ୍ଥ ପାହାଡ଼ରୁ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାର ପାନୋରାମିକ୍ ଦୃଶ୍ୟ

୧୭ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମୋଗଲ ସମ୍ରାଟ ଆକବରଙ୍କ ଜଣେ ଅଧିକାରୀ ଓ ଅନେକ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଚୀନୀ ବୌଦ୍ଧ ପରିବ୍ରାଜକଙ୍କ ଭ୍ରମଣ ବିବରଣୀରେ ଅଜନ୍ତାର ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହି ଗୁମ୍ଫା ସମୂହ ଜଙ୍ଗଲ ଓ ବଣବୁଦାଦ୍ୱାରା ଆବୃତ ହୋଇ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ପଡ଼ି ରହିଥିଲା । ୧୮୧୯ ମସିହାରେ ଜଣେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଅଧିକାରୀ କ୍ୟାପ୍ଟେନ୍ ଜନ୍ ସ୍ମିଥ୍ ଏଠାକୁ ବାଘ ଶିକାର ପାଇଁ ଆସିଥିବା ବେଳେ ଦୈବାତ୍ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାର ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ । ଡେକାନ୍ ମାଳଭୂମିରେ ପ୍ରବାହିତ ୱାଘୋରା ନଦୀରେ ସୃଷ୍ଟ ଏକ ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ରାକାର ଗଣ୍ଡର ଉତ୍ତର ପ୍ରସ୍ତରକାନ୍ଥରେ ଏହି ସବୁ ଗୁମ୍ଫା ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା । ଗଣ୍ଡ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ଜଳ ପ୍ରପାତ ଅବସ୍ଥିତ ଏବଂ ଅଧିକ ଜଳପ୍ରବାହ ଥିବା ସମୟରେ ଏହି ପ୍ରପାତମାନଙ୍କ ଶବ୍ଦ ଦୂର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶୁଣାଯାଏ ।

ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା ଓ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ମିଳିତ ଭାବେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ମରାଠୱାଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳରେ ପର୍ଯ୍ୟଟନର ପ୍ରମୁଖ ଶ୍ରେୟ ବହନ କରିଥାନ୍ତି । ଅଜନ୍ତା ଫର୍ଦାପୁରରୁ ୬ କିଲୋମିଟର, ଜଳଗାଓଁରୁ ୫୯ କିଲୋମିଟର, ଔରଙ୍ଗାବାଦରୁ ୧୦୪ କିଲୋମିଟର ଏବଂ ମୁମ୍ବାଇରୁ ପୂର୍ବ-ଉତ୍ତରପୂର୍ବ ଦିଗରେ ୩୫୦ କିଲୋମିଟର ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ହିନ୍ଦୁ, ବୌଦ୍ଧ ଓ ଜୈନ ପରମ୍ପରାର ଗୁମ୍ଫା ଥିବା ସମସାମୟିକ ଏଲୋରାରୁ ଅଜନ୍ତାର ଦୂରତା ପ୍ରାୟ ୧୦୦ କିଲୋମିଟର । ଏହି ଅଜନ୍ତା ଶୈଳୀ ଏଲୋରା ବ୍ୟତୀତ ଏଲିଫେଣ୍ଟା ଗୁମ୍ଫା, ଔରଙ୍ଗାବାଦ ଗୁମ୍ଫା, ଶିବଲେଣୀ ଗୁମ୍ଫା ଓ କର୍ଣ୍ଣାଟକର ଗୁମ୍ଫା ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଇତିହାସ

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାର ମାନଚିତ୍ର

ପ୍ରଥମେ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୨ୟ - ଖ୍ରୀ. ୧ମ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ଓ ତା’ ପରେ ଖ୍ରୀ. ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ – ଏପରି ଦୁଇଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫାସମୂହ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ସମୁଦାୟ ୩୬ଟି ଗୁମ୍ଫା ଭିତ୍ତି ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଗୁମ୍ଫା ୧ରୁ ୨୯ର ଆବିଷ୍କାର ସମୟରେ ଜଣା ପଡ଼ିଥିଲା । ପରେ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିବା ଭିତ୍ତିମାନଙ୍କ କ୍ରମ ସହିତ ଅକ୍ଷର ସଂଯୁକ୍ତ କରି ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଉଛି । ଯଥା ଗୁମ୍ଫା ୧୫ ଓ ୧୬ ମଧ୍ୟରେ ଆବିଷ୍କୃତ ଗୁମ୍ଫାକୁ ୧୫A ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କୁ କ୍ରମାଙ୍କ ସେମାନଙ୍କ ନିର୍ମାଣ କାଳ ଅନୁସାରେ ନୁହେଁ ବରଂ ଗଣନା ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ରଖାଯାଇଥାଏ ।

ସାତବାହନ ସମୟର ପ୍ରଥମ ଗୁମ୍ଫାସମୂହ

ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫା-୯ରେ ହୀନଯାନ ପରମ୍ପରାର ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ ଓ ସ୍ତୁପ ରହିଛି ଏବଂ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ କୌଣସି ମୂର୍ତ୍ତି ନାହିଁ

ଗୁମ୍ଫା – ୯, ୧୦, ୧୨, ୧୩, ୧୫A ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ କାନ୍ଥର ଚିତ୍ର ସବୁ ଜାତକ କଥାରୁ ଗୃହୀତ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କରେ ଗୁପ୍ତ ଯୁଗୀୟ କଳାର ଛାପ ରହିଛି, କିନ୍ତୁ କେଉଁ ମସିହାରେ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମିତ ହେଲା ତା’ ସମ୍ପର୍କରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମତ ରହିଛି । ୱାଲ୍‍ଟର୍ ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୧୦୦ରୁ ଖ୍ରୀ. ୧୦୦ ମଧ୍ୟରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବେ । ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୨୩୦ରୁ ଖ୍ରୀ. ୨୨୦ ମଧ୍ୟରେ ରାଜୁତି କରିଥିବା ହିନ୍ଦୁ ସାତବାହନ ବଂଶର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବପର । ଆଉ କିଛି ଗବେଷକ ମୌର୍ଯ୍ୟ ବଂଶର ଶାସନ କାଳରେ (ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୩୦୦ରୁ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୧୦୦) ମଧ୍ୟରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା କୁହନ୍ତି । ଏହି ସବୁ ଗୁମ୍ଫା ମଧ୍ୟରୁ ସ୍ତୁପ ପରି ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫା-୯ ଓ ୧୦ ଭିତରେ ଚୈତ୍ୟଗୃହ ପରି ପୂଜାସ୍ଥଳୀ ରହିଛି ଏବଂ ଗୁମ୍ଫା - ୧୨, ୧୩ ଓ ୧୫A ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିହାର ପରି । ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ସାତବାହନ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକରେ କୌଣସି ମୂର୍ତ୍ତିକଳା ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ସ୍ତୁପ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଅଧିକ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ ଦର୍ଶିତ ।

ସ୍ପିଂକ୍ କୁହନ୍ତି ଯେ ସାତବାହନ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ଥରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇସାରିବା ପରେ ଖ୍ରୀ. ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏଥିରେ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇନଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଏହି ସମୟରେ (୪୦୦ ଖ୍ରୀ.) ପ୍ରଥମେ ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବାର ପ୍ରମାଣ ଚୀନର ପରିବ୍ରାଜକ ଫାହିୟାନ୍‍ଙ୍କ ଯାତ୍ରା ବିବରଣୀରୁ ମିଳିଥାଏ ।

ପରବର୍ତ୍ତୀ ବାକାଟକ ସମୟର ଗୁମ୍ଫାସମୂହ

ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଅଜନ୍ତାର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କର ନିର୍ମାଣ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ବହୁ ବର୍ଷ ଧରି ଏହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ଖ୍ରୀ. ୪ର୍ଥରୁ ୭ମ ମଧ୍ୟରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଉଥିଲା । କିନ୍ତୁ ୱାଲ୍‍ଟର୍ ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କଦ୍ୱାରା ବିଗତ କିଛି ଦଶନ୍ଧିରେ ହୋଇଥିବା ଗବେଷଣାରୁ ଜଣାପଡ଼ିଛି ଯେ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ସମୟସୀମା (ଖ୍ରୀ ୪୬୦-୪୮୦) ଅତି ଛୋଟ ଥିଲା । ବାକାଟକ ବଂଶର ହିନ୍ଦୁ ରାଜା ହରିସେନଙ୍କ ସମୟରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲେ । କିଛି ଗବେଷକ ଏହି ମତର ବିରୋଧ କରୁଥିଲେ ହେଁ ହଣ୍ଟିଙ୍ଗଟନ୍, ହାର୍ଲେଙ୍କ ଓ ଆହୁରି ଅନେକ ଲେଖକ ଏହି ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଅଛନ୍ତି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଅଧିକାଂଶ ଗୁମ୍ଫା ବାକାଟକ ରାଜା ହରିସେନଙ୍କ ରାଜୁତି କାଳରେ ନିର୍ମିତ

ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କରେ ମହାଯାନ ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରାର ଛାପ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଗୁମ୍ଫା ୧-୮, ୧୧, ୧୪-୨୯ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ । ଗୁମ୍ଫା – ୧୯, ୨୬ ଓ ୨୯ ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ଅନ୍ୟ ସବୁ ଗୁମ୍ଫା ବିହାର ଅଟନ୍ତି । ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫାସମୂହର ନିର୍ମାଣ ଓ କଳାକୃତି ବିସ୍ତୃତ ଭାବେ ନିର୍ମିତ ଓ ଏହି ସମୟରେ ପୁରାତନ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକର ଉନ୍ନତିକରଣ ବା ନବୀକରଣ କରାଯାଇଥିଲା ।

ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ନିର୍ମାଣ କାଳ ସଠିକ ଭାବେ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରିବ । ଯଦିଓ ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏକ ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ, ଏହାର ଅଧିକାଂଶ ଅଂଶକୁ ସଭିଏଁ ପ୍ରାୟ ଗ୍ରହଣ କରିଅଛନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ବିଭାଗ କିନ୍ତୁ ନିଜ ୱେବସାଇଟରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ପାରମ୍ପରିକ ସମୟ କାଳ ସମ୍ପର୍କୀୟ ତଥ୍ୟ (ଖ୍ରୀ. ୫ମ-୬ଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦୁଇ ଶତାବ୍ଦୀ ଧରି ଚାଲିଥିବା) ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ସ୍ପିଂକ୍ କୁହନ୍ତି ଯେ ହରିସେନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର କିଛି ବର୍ଷ ପରେ ଖ୍ରୀ. ୪୮୦ ବେଳକୁ ଅନ୍ୟ ବିତ୍ତଶାଳୀ ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ଅଜନ୍ତାରେ ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଆଉ ମନ ବଳାଇଲେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ସେ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳିଛି । ଅଜନ୍ତା ନିର୍ମାଣର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସମୟରେ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତ ନିଜର ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଯୁଗରେ ଥିଲା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ତଃଗୋଷ୍ଠୀ କଳହ ଓ ହୁଣଙ୍କ ଆକ୍ରମଣ ଯୋଗୁଁ ଗୁପ୍ତ ବଂଶର ଶକ୍ତି କ୍ଷୀଣ ହେବାକୁ ଲାଗିଥିଲା । କେବଳ ବାକାଟକମାନେ ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଗଠନ କରିଥିଲେ । ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ ହେଉଥିବା ସମୟରେ ତୋରାମନାର ଆଲ୍‍କନ୍ ହୁଣ ମାଲୱା ଓ ପଶ୍ଚିମ ଡେକାନ୍ ଆଖପାଖ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧିକାର କରି ସେଠାରେ ରାଜୁତି କରୁଥିଲେ । ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ଅଞ୍ଚଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ହୁଣ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଗାନ୍ଧାର ଓ ଡେକାନ କଳାର ଆଦାନପ୍ରଦାନର ମାଧ୍ୟମ ସାଜିଥିଲା । ଅଜନ୍ତା ଓ ପିତଳଖୋରା ଗୁମ୍ଫାରେ ଗାନ୍ଧାର ପ୍ରଭାବ ଏହାର ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ହୋଇପାରେ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ବହୁ ଭାଙ୍ଗ ଥିବା ପୋଷାକ ଗାନ୍ଧାର କଳାରୁ ପ୍ରଭାବିତ ।

ରିଚାର୍ଡ୍ କୋହେନଙ୍କ ଅନୁସାରେ ୭ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଚୀନ ପରିବ୍ରାଜକ ହୁଏନ୍‍ସାଂଙ୍କ ଅଜନ୍ତା ବିଷୟରେ ବିବରଣୀ ଓ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଚିତ୍ରମାନଙ୍କରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ଜଣାଶୁଣା ଓ ବ୍ୟବହାରରେ ଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଏହା କୌଣସି ସ୍ଥାୟୀ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ବାସସ୍ଥଳୀ ନଥିଲା । “ଅଜନ୍ତାରେ ୨୪ଟି ପ୍ରସ୍ତରଖୋଦିତ ଗୁମ୍ଫା ଥିବା ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସୁନ୍ଦର ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଥିବା” ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଆବୁଲ ଫଜଲଙ୍କ ରଚିତ ଆଇନ୍-ଇ-ଅକବରି ପୁସ୍ତକରେ ଉଲ୍ଲିଖିତ ।

ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଜନ୍ତାର ପୁନରାବିଷ୍କାର

ବହୁ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହି ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫାସମୂହ ଲଟାବୁଦା ତଳେ ଲୁଚି ରହିଥିଲା । ହୋଇ ୧୮୧୯ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ ୨୮ ତାରିଖ ଦିନ ୨୮ତମ ଅଶ୍ୱବଳର (28th Cavalry) ଇଂରେଜ ଅଫିସର ଜନ୍ ସ୍ମିଥ୍ ବାଘ ଶିକାର କରିବାକୁ ଯାଇଥିବା ସମୟରେ ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫା ୧୦ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ । ଏକ ସ୍ଥାନୀୟ ଗୋରୁଚରାଳୀ ତାଙ୍କୁ ଗୁମ୍ଫାର ଅବସ୍ଥିତି ଓ ଗୁମ୍ଫାର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ବିଷୟରେ ଜଣାଇଥିଲା । ଅବଶ୍ୟ ସ୍ଥାନୀୟ ଲୋକମାନେ ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ଭଲଭାବେ ଜାଣିଥିଲେ । କପ୍ତାନ ସ୍ମିଥ୍ ପାର୍ଶ୍ୱବର୍ତ୍ତୀ ଗ୍ରାମକୁ ଯାଇ ସେଠାକାର ଲୋକଙ୍କୁ କାତି, କୁରାଢ଼ି, ବର୍ଚ୍ଛା, ମଶାଲ ଓ ଢୋଲ ଇତ୍ୟାଦି ନେଇ ଗୁମ୍ଫା ନିକଟକୁ ଆସିବାକୁ ଓ ଲଟାବୁଦା କାଟି ସଫା କରି ଗୁମ୍ଫା ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ଖୋଲାଇବାକୁ କହିଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫାର କାନ୍ଥରେ ଥିବା ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱଙ୍କ ଚିତ୍ର ଉପରେ ପଥରରେ ଗାରେଇ ନିଜର ନାମ ଓ ତାରିଖ ଲେଖି ପକାଇଥିଲେ । ୫ ଫୁଟ ଉଚ୍ଚ ପଥରଗଦା ଉପରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇ ସେ ନିଜ ନାମ ଗାରେଇଥିବାରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟର ଆଖିର ସ୍ତରରୁ ଏହା ବହୁତ ଉପରେ ରହିଛି । ଏହାପରେ ୱିଲିୟମ୍ ଏର୍ସ୍କାଇନଙ୍କ ଅଜନ୍ତା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଲେଖା ୧୮୨୨ ମସିହାରେ ବମ୍ବେ ସାହିତ୍ୟିକ ସମାଜରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥିଲା ।

୧୮୧୯ ମସିହାରେ ଗୁମ୍ଫା ୧୦ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ପରେ ଜନ୍‍ ସ୍ମିଥ୍ ନିଜ ନାମ ଓ ତାରିଖ ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥରେ ଗାରେଇ ଲେଖି ଦେଇଥିଲେ

ମନୋରମ ପରିବେଶ, ସୁନ୍ଦର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଗୁମ୍ଫା ଚିତ୍ରକଳା ପାଇଁ ଅଳ୍ପ କିଛି ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଅଜନ୍ତା ବିଶ୍ୱ ବିଖ୍ୟାତ ହୋଇଗଲା । ପୁନରାବିଷ୍କାର ପରେ ଏହାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ଅନୁକରଣ କରି ନୂତନ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କାଯିବା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ୧୮୪୮ ମସିହାରେ “ରୟାଲ୍ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟି” ବମ୍ବେ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସିର ପଥର କଟା ଗୁମ୍ଫାସମୂହର ସଫେଇ, ପୁନରୁଦ୍ଧାର ଓ ପଞ୍ଜୀକରଣ ପାଇଁ "ବମ୍ବେ କେଭ୍ ଟେମ୍ପଲ୍ କମିଶନ (Bombay Cave Temple Commission)" ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ଓ ଜନ୍ ୱିଲ୍‍ସନ୍‍ଙ୍କୁ ଏହାର ସଭାପତି ଘୋଷିତ କରାଗଲା । ପରେ ଏହି କମିଶନ ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ସର୍ବେକ୍ଷଣର ମୂଳଦୁଆ ସାଜିଥିଲା ।

ଔପନିବେଶିକ ଶାସନ କାଳରେ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ହାଇଦ୍ରାବାଦ ନିଜାମଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିଲା ଓ ଇଂରେଜ ଶାସନାଧୀନ ଭାରତର ଅଂଶ ନଥିଲା । ୧୯୨୦ ଦଶନ୍ଧିର ଆରମ୍ଭରେ ହାଇଦ୍ରାବାଦ ନିଜାମ ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ଚିତ୍ରମାନଙ୍କ ପୁନରୁଦ୍ଧାର ପାଇଁ ଲୋକଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିଲେ । ଏହି ସ୍ଥାନକୁ ସେ ଏକ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ପରିଣତ କଲେ ଓ ଆମଦାନୀର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କୁ ଆକୃଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ଅଜନ୍ତାକୁ ସଡ଼କ ନିର୍ମାଣ କରାଇଲେ । କିନ୍ତୁ ପରିଚାଳନାଗତ ଅବ୍ୟବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ଅଜନ୍ତାର ଅବସ୍ଥା ଆହୁରି ଖରାପ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ରିଚାର୍ଡ୍ କୋହେନ୍ କୁହନ୍ତି । ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ସରକାର ଗମନାଗମନ ଓ ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟରେ ଅଜନ୍ତାକୁ ନିୟମିତ ପରିବହନ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ବିଶ୍ରାମାଗାର, ଗାଇଡ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ପର୍ଯ୍ୟଟନ ସୂଚନା କେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଭୃତିର ସୁବିଧା ରହିଛି ।

ଅଜନ୍ତା ଓ ଏଲୋରା ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ପ୍ରମୁଖ ପର୍ଯ୍ୟଟନ କେନ୍ଦ୍ର ପାଲଟି ଯାଇଛନ୍ତି । ଛୁଟିଦିନମାନଙ୍କରେ ଏଠାରେ ବହୁ ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କ ସମାଗମ ହୁଏ ଯାହା ଗୁମ୍ଫା ଓ ଏହାର ଚିତ୍ରକଳାର ସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରତି ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ । ଗୁମ୍ଫାର କମ୍ ଆଲୋକରେ ଦେଖାଯାଉନଥିବା ଚିତ୍ରକଳାକୁ ଲୋକେ ଏଠାରେ ଭଲ ଭାବେ ଦେଖିପାରିବେ ଓ ଗୁମ୍ଫାକୁ ଅଧିକ ପର୍ଯ୍ୟଟକ ଯିବେନାହିଁ – ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖି ୨୦୧୨ ମସିହାରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ପର୍ଯ୍ୟଟନ ବିକାଶ ନିଗମ ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ସର୍ବେକ୍ଷଣର ପର୍ଯ୍ୟଟନ କେନ୍ଦ୍ରରେ ଗୁମ୍ଫା ୧, ୨, ୧୬ ଓ ୧୭ର ନକଲ ନିର୍ମାଣ କରିବାକୁ ଯୋଜନା କରିଥିଲା ।

ଅଜନ୍ତାର ବିହାର ଓ ବୌଦ୍ଧ ମନ୍ଦିର

ସ୍ଥାନ

ଡେକାନ ମାଳଭୂମିର ଏକ ବିଶାଳ ବାସାଲ୍‍ଟ୍ ଚଟାଣରେ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ଖୋଦିତ । ଗୁମ୍ଫା ୨୪ର ଚିତ୍ର ।

ଡେକାନ ଟ୍ରାପ୍ ମାଳଭୂମିର ଆଗ୍ନେୟଶିଳା ଚଟାଣରେ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାସମୂହ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ଏହି ସବୁ ଶିଳା ଭୂବିଜ୍ଞାନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କ୍ରିଟେସିୟସ୍ ଯୁଗରୁ ରହିଆସିଛନ୍ତି । ଏହି ପଥର ଚଟାଣରେ ଭୂସମାନ୍ତରାଳ ଭାବେ ସ୍ତରୀକୃତ ଏବଂ ପଥରର ମାନ ଓ ଦୃଢ଼ତା ସର୍ବତ୍ର ସମାନ ନୁହେଁ । ପ୍ରସ୍ତରରେ ଏପରି ମାନର ତଫାତ ଯୋଗୁଁ ସ୍ଥପତିମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତି ଗୁମ୍ଫା ପାଇଁ ଅଲଗା ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରିବାକୁ ହେଉଥିଲା । ପଥରର ପ୍ରକୃତିରେ ବିବିଧତା ଯୋଗୁଁ କିଛି ସ୍ଥାନରେ ଫାଟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ବା ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫା ଭଷୁଡ଼ିପଡ଼ିଛି (ଯଥା ଗୁମ୍ଫା-୧ର ବେଦୀମଣ୍ଡପ) । ପାହାଡ଼ ଉପରୁ ତଳକୁ ଏକ ସୁଡ଼ଙ୍ଗ ଖୋଳି ଓ ତାହା ପରେ ସୁଡ଼ଙ୍ଗକୁ ଓସାରିଆ ଭାବେ ଖୋଳି ଏହି ସବୁ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଆଂଶିକ ରୂପେ ନିର୍ମିତ ବିହାର ୨୧-୨୪ ଏବଂ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା ୨୪ରୁ ଏପରି ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଥିବା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଛି ।

ପ୍ରସ୍ତରଶିଳ୍ପୀମାନେ ପଥର ବା ସୁଡ଼ଙ୍ଗ ଖୋଳିବା ସହ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ କରିବାରେ ମଧ୍ୟ ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫାର ଛାତ, କାନ୍ଥ ଓ ସ୍ତମ୍ଭରେ ସୁନ୍ଦର ପ୍ରସ୍ତରକଳା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପୁଣି ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଶିଳା ଉପରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ଏକା ସମୟରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥିଲା । ଅଶ୍ୱ ଖୁରାକୃତି ପାହାଡ଼ ମଝା ମଝି (ଗୁମ୍ଫା ୧୫ ଓ ୧୬ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନରେ) ଅଜନ୍ତାକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ବିଶାଳ ତୋରଣ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହାର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ହସ୍ତୀ ଓ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ନାଗ ଦେବତା ରହିଥିଲେ । ଭାରତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ ଓ ଜୈନ ଗୁମ୍ଫା ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଏପରି କରାଯାଇଥିବା ଦେଖାଯାଏ । ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା, ଘଟୋତ୍କଚ ଗୁମ୍ଫା, ବାଦାମୀ ଗୁମ୍ଫା, ଏଲିଫାଣ୍ଟା ଗୁମ୍ଫା, ବାଘ ଗୁମ୍ଫା, ଔରଙ୍ଗାବାଦ ଗୁମ୍ଫା ଓ ଶିବଲେଣୀ ଗୁମ୍ଫାରେ ଏପରି ତୋରଣ, ଜଗୁଆଳୀ, ନାଗ ଦେବତା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ଧର୍ମ ପାଇଁ ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ପୃଷ୍ଠପୋଷକଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଏଥିରୁ କିଏ କେତେ ଦାନ କରିଥିଲା ତାହାର ଶିଳାଲେଖ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ପ୍ରତି ଗୁମ୍ଫା ପ୍ରାୟ ଜଣେ ପୃଷ୍ଠପୋଷକଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ପୁଣ୍ୟ ପାଇଁ ଏହି ରାଜା, ସଭାଷଦ ଓ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅନୁଦାନ ଦେଇ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫା ୧୭ର ଶିଳାଲେଖରୁ ଏ ବିଷୟରେ କିଛି ସୂଚନା ମିଳେ । ହରିସେନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଛୋଟ ପୀଠ ବା ଅତିରିକ୍ତ ନିର୍ମାଣମାନ କରାଯାଇଥିଲା । କିଛି ଚିତ୍ର ମୂଳ ଗୁମ୍ଫାରେ ଅନୁପ୍ରବେଶ ପରି ବୋଧ ହୁଏ । ଗୁମ୍ଫା-୧୦ରେ ଏପରି ୩୦୦ଟି ଚିତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥିଲା ।

ବିହାର

• 
  ଗୁମ୍ଫା ୪ର ବିହାର, ମଝିରେ ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହ ଓ ଚାରି ପଟେ ସନ୍ୟାସୀଙ୍କ କୋଠରୀ
• 
  ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୧୨ର ନକସା
• 
  ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୧ର ନକସା
• 
  ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୬ର ନକସା
• 
  ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୧୬ର ନକସା

ଅଜନ୍ତାର ଅଧିକାଂଶ ଗୁମ୍ଫା ବିହାର ଅଟନ୍ତି । ଅଧିକାଂଶ ବିହାରର ନକସା ବର୍ଗାକାର ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତି ବିହାରର କାନ୍ଥରେ ସନ୍ୟାସୀ ଓ ଭିକ୍ଷୁଙ୍କ ରହିବା ପାଇଁ କ୍ଷୁଦ୍ର କୋଠରୀମାନ ରହିଥାଏ । ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଜନ୍ତାର ଅଧିକାଂଶ ଗୁମ୍ଫା ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ସମୟର କଳାଶୈଳୀ ଅନୁସାରେ ବିହାରର ପଛ ପଟକୁ ଏକ ଗର୍ଭ ଗୃହ ବା ଦେବ ପୀଠ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପୀଠାସୀନ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଆଖପାଖରେ ତଥା ପ୍ରାର୍ଥନାଗୃହର କାନ୍ଥ, ଛାତ ଓ ସ୍ତମ୍ଭରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ପ୍ରସ୍ତରକଳା ଓ ଚିତ୍ରକଳା ଦେଖାଯାଏ । ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମରେ ହୀନଯାନରୁ ମହାଯାନ ପରମ୍ପରାର ବିବର୍ତ୍ତନ ସମୟରେ ଏହି ସବୁ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ସବୁ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକୁ ମୋନାଷ୍ଟ୍ରି (monastery), ବୌଦ୍ଧ ବିହାର ବା ବୌଦ୍ଧ ମନ୍ଦିର କୁହାଯାଏ ।

ବିହାରଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରସ୍ତର ସ୍ତମ୍ଭ ମାନ ଧାଡ଼ିରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇ ଏକ ବର୍ଗାକାର ଅଗଣା, ପ୍ରାର୍ଥନାଗୃହ ବା ସଭାଗୃହ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । ବର୍ଗାକାର ଅଗଣା ଚାରିପଟେ ପରିକ୍ରମା ପାଇଁ ଏକ ଅଗଣା ବା ଭିତର ବେଢ଼ା ରହିଥାଏ । ପାର୍ଶ୍ୱ ଓ ପଛ ପଟର କାନ୍ଥରେ ପଥରକୁ ଖୋଳି ଛୋଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠମାନ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକୋଷ୍ଠମାନଙ୍କ ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ । ପ୍ରଥମେ ଏହି ପ୍ରକୋଷ୍ଠମାନଙ୍କରେ କାଠ କବାଟ ଲାଗିଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ବିହାରର ମଝିରେ ପଛପଟକୁ ଏକ ଦେବପୀଠ ରହିଥାଏ ଯେଉଁଥିରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମିତ ହୋଇଥାଏ ।

ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ବିହାରଗୁଡ଼ିକ ସରଳତର ଓ ସେଥିରେ କୌଣସି ଦେବପୀଠ ବା ବର୍ଭଗୃହ ନଥାଏ । ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ମଧ୍ୟ ଭାଗରୁ ବିହାର ମଧ୍ୟରେ ଦେବପୀଠ ବା ଗର୍ଭଗୃହ ନିର୍ମାଣ କରିବାର ଶୈଳୀ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ ମତ ଦିଅନ୍ତି । ଅନେକ ଗୁମ୍ଫା ଖୋଳାଯାଉଥିବା ବେଳେ ଦେବପୀଠ ଏହାର ଯୋଜନାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାର ସମ୍ଭାବନା ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା-୧ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଏକ ବୃହତ୍ ବିହାର । ଗୁମ୍ଫା ୧୬ର ବିହାର ସାମାନ୍ୟ ଅଲଗା ପ୍ରକାରର । ଗୁମ୍ଫା ୬ ଏକ ଦ୍ୱିତଳ ବିହାର ।

ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ

• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୬ ଚୈତ୍ୟଗୃହର ଅଭ୍ୟନ୍ତର (ରବର୍ଟ୍ ଗିଲ୍‍ଙ୍କ ୧୮୬୮ର ଫଟୋ ଚିତ୍ର)
• 
  ଜେମ୍‍ସ୍ ଫର୍ଗୁସନଙ୍କ ଅଙ୍କିତ ଗୁମ୍ଫା-୧୯ ଚୈତ୍ୟଗୃହ
• 
  ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୧୦ର ନକସା
• 
  ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୯ର ନକସା
• 
  ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୧୯ର ନକସା
• 
  ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ୱରୁ ଗୁମ୍ଫା ୧୯ର ନକସା

ଅଜନ୍ତାରେ ବିହାର ବ୍ୟତୀତ ଦେଖାଯାଉଥିବା ଦ୍ୱିତୀୟ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ମାଣ ଶୈଳୀ ହେଲା “ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ” । ଚୈତ୍ୟ ଗୃହର ଅର୍ଥ ହେଲା ସ୍ତୁପର ଘର । ଏଗୁଡ଼ିକର ମୁଖ୍ୟ କକ୍ଷଟି ପତଳା ଓ ଆୟତାକାର ଏବଂ ଛାତଟି ଗମ୍ବୁଜ ପରି । ଏହି ପ୍ରକାରର ଗୁମ୍ଫାରେ ସ୍ତୁପ ସମ୍ମୁଖରେ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହ ରହିଥାଏ । ଗୁମ୍ଫାର ଦୁଇ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଧାଡ଼ି ଧାଡ଼ି ସ୍ତମ୍ଭ ରହି ଏକ ପତଳା ରାସ୍ତା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାନ୍ତି । ସ୍ତୁପକୁ ପରିବେଷ୍ଟନ କରି ସ୍ତମ୍ଭମାନ ରହିଥାଏ ଓ ସ୍ତୁପ ଚାରିପଟେ ପରିକ୍ରମା କରିବା ପାଇଁ ଏକ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ ପଥ ରହିଥାଏ । ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କରେ ଥିବା ପ୍ରସ୍ତରକଳା ସୁନ୍ଦର ଓ ନିଖୁଣ ଭାବେ ଖୋଦିତ । କିଛି ଚୈତ୍ୟଗୃହରେ ଦ୍ୱାର ନିକଟରେ ଆଲୋକ ଆସିବା ପାଇଁ ବଡ଼ ଝରକା ମଧ୍ୟ ରହିଥାଏ । ଚୈତ୍ୟ ବାହାର ପଟେ ସ୍ତମ୍ଭବିଶିଷ୍ଟ ବାରଣ୍ଡା ରହିଥାଏ । ଅଜନ୍ତାର ସର୍ବପୁରାତନ ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ ସବୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୨ୟ-୧ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ନୂତନ ଚୈତ୍ୟଗୃହଗୁଡ଼ିକ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀ ସମୟର । ଉଭୟ ସମୟର ଚୈତ୍ୟଗୃହର ଗଠନ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟାନମାନଙ୍କ ପାରମ୍ପରିକ ବଡ଼ ଗୀର୍ଜାଘରର ଗଠନରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି । ବିହାର ରାଜ୍ୟର ଗୟା ନିକଟରେ ଥିବା ଲୋମଶ ଋଷି ଗୁମ୍ଫାରେ (ପଥରକୁ କାଟି ନିର୍ମିତ ଏହି ଗୁମ୍ଫା ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ତୃତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀ ସମୟର) ମଧ୍ୟ ଅଜନ୍ତା ଓ ଗୀର୍ଜାଘରଙ୍କ ପରି ଗଠନ ଶୈଳୀ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହି ଚୈତ୍ୟ ଗୃହଗୁଡ଼ିକୁ ପୂଜା ଗୃହ ବା ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫା-୯ ଓ ୧୦ ଏବଂ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫା-୧୯ ଓ ୨୬ ନିର୍ମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ଚୈତ୍ୟଗୃହ । ସମସ୍ତ ଚୈତ୍ୟଗୃହର ଗଠନ ପ୍ରାୟ ଏକା ପ୍ରକାରର । ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାରରୁ ସ୍ତୁପ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାର୍ଥନା ଅଗଣା (ଗୃହ) ରହିଥାଏ । ସ୍ତୁପଟି ଚୈତ୍ୟଗୃହର ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ରହିଥାଏ । ସ୍ତୁପ ଚାରୁପଟେ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣା ପାଇଁ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ପଥ ରହିଥାଏ । ଗୁମ୍ଫା ୧୯ ଓ ୨୬ ଚୈତ୍ୟଗୃହର ଛାତକୁ ଦେଖିଲେ କାଷ୍ଠ ନିର୍ମିତ ଛାତ ପରି ମନେ ହୁଏ । ଗୁମ୍ଫା ୯ ଓ ୧୦ ଚୈତ୍ୟଗୃହର ଛାତରେ ପ୍ରକୃତ କାଠ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ୧୯ ଓ ୨୬ ଗୁମ୍ଫାର ସ୍ତୁପରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି (୧୯ରେ ଛିଡ଼ା ଓ ୨୬ରେ ବସିଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ) ଖୋଦିତ ହୋଇଛି, ଯାହାକି ଏଲୋରାର ଗୁମ୍ଫା-୧୦ରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଗୁମ୍ଫା ୨୯ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ ।

ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଚୈତ୍ୟଗୃହର ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକ ଅତି ସରଳ ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର ଭିତ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ମିତ । ଏଗୁଡ଼ିକରେ ବୁଦ୍ଧ ଓ ବିଭିନ୍ନ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କିତ କରାଯାଇଥିଲା । ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଚୈତ୍ୟଗୃହର ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକ ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଜଟିଳତର । ଏଥିରେ ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର ଭିତ୍ତି ଉପରେ ପଦ୍ମ, ଅଁଳା ପରି ଶୈଳୀ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଅନେକ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଗୁମ୍ଫା ୧ ପରି ସୁନ୍ଦର ଆଳଙ୍କାରିକ ଚିତ୍ର, ମହାଯାନ ବୌଦ୍ଧ ଦେବାଦେବୀ, ପ୍ରସ୍ତର ଖୋଦିତ ଫୁଲ, ମାଳା ପ୍ରଭୃତି ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫାଙ୍କିତ ଚିତ୍ରକଳା

• 
  ଗୁମ୍ଫା ଛାତରେ ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜୀବନ ଚକ୍ର ଅଙ୍କିତ
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୭ରେ ଥିବା ଏହି ଚିତ୍ରଟି ରାଜାଙ୍କ ଧଳା ହାତୀ ଜାତକ କଥା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨ର ବହୁ ଚିତ୍ରର ରଙ୍ଗ ଛାଡ଼ିଯାଇଛି ଏବଂ କିଛି ଅଂଶ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଛି । ଏଥିର୍ ବିଦୁର ଜାତକ କଥା ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଛି ।
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ବାରଣ୍ଡା ଦ୍ୱାରବନ୍ଧ ଉପରେ ୮ଟି ଯୁଗଳ ଉପରେ ୮ଟି ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୭ରେ ସିଂହଳର ରାଜକୁମାର ବିଜୟଙ୍କ ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୭ରେ ହଂସ ଜାତକ କଥାର ଚିତ୍ର (ବୁଦ୍ଧ ନିଜ ପୂର୍ବ ଜୀବନରେ ଏକ ସୁନେଲି ହଂସ ଥିବା ଏହି କଥାରେ କୁହାଯାଇଛି)
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଚିତ୍ର । ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଚିତ୍ର ଓ ରଙ୍ଗ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଶ୍ଚିହ୍ନ ହୋଇଯାଇଛି ।

ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜାତକ କଥା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପୂର୍ବ ଜନ୍ମ ବିଷୟରେ ବିଭିନ୍ନ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଏହି ଜାତକ କଥା ରୂପେ ପ୍ରକାଶିତ । ପ୍ରାଚୀନ ହିନ୍ଦୁ ଓ ଜୈନ ଲେଖାମାନଙ୍କ ଭଳି ଜାତକ କଥାରେ ମଧ୍ୟ ପୁରାତନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି, ଜୀବନଧାରା ଓ ନୈତିକ ବିଚାରଧାରା ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ । ପୂର୍ବ ଶହେ ଜନ୍ମରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜୀବନର ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ, ତ୍ୟାଗ ଓ ବଳିଦାନ ଜାତକ କଥାର ଗଳ୍ପମାନଙ୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ।

ଉଭୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରର ଅବଶେଷ ଅଜନ୍ତାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫା-୧୦ ଓ ୧୧ର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ସାତବାହନ ଶାସନକାଳର । ଭାରତୀୟ ଚିତ୍ରଶିଳ୍ପୀମାନେ ଅତି ପୁରାତନ କାଳରୁ ଏକ ସରଳ, ପ୍ରାକୃତିକ ଓ ନିରପେକ୍ଷ ଚତ୍ରଶୈଳୀ ଆପଣେଇ ଆସୁଥିଲେ ବୋଲି ଅଜନ୍ତା, ସାଞ୍ଚି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାନର କଳାରୁ ଜଣାପଡ଼େ । ଗାନ୍ଧାର କଳାରୁ ପ୍ରଭାବିତ କିଛି ଚିତ୍ର ଅଜନ୍ତାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ୪ଟି ଗୁମ୍ଫାରେ ବିଶାଳ ଶିଳାଚିତ୍ର ରହିଛି ଓ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଭଲ ଭାବେ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଛି । ଜେମ୍‍ସ୍ ହାର୍ଲେଙ୍କ ମତରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ଗୁପ୍ତ ଯୁଗ ନୁହେଁ ବରଂ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଯୁଗର ବୈଭବ ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ଦେଇଥାନ୍ତି । ଶୈଳୀ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୁମ୍ଫାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ୨ଟି ବର୍ଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଗୋଟିଏ ଶୈଳୀର ଚିତ୍ର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫା-୧୬ ଓ ୧୭ ଏବଂ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫା-୧ ଓ ୨ରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା । ଦ୍ୱିତୀୟ ଶୈଳୀର ଚିତ୍ର ବହୁ ବର୍ଷ ପରର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀ ସମୟର । ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ପାରମ୍ପରିକ ସହ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଯୁଗକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବା କିମ୍ବା ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ନୂତନ ଶିଳ୍ପୀଙ୍କ ଆଗମନ ହୋଇ ଦ୍ୱିତୀୟ ବର୍ଗର ଚିତ୍ର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଇପାରେ । ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ପାରମ୍ପରିକ ଶୈଳୀ, ନିଖୁଣତା, ସୌକୁମାର୍ଯ୍ୟ, ରାଜକୀୟ ଠାଣି, ଶାରୀରିକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ଯୌନୋଦ୍ଦୀପକତା ଆଦି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ପୂଜାସ୍ଥଳୀ ଓ ସନ୍ୟାସୀ ରହୁଥିବା ସ୍ଥାନରେ ଏପରି ଚିତ୍ର ଅଙ୍କାଯିବା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଲୋକଙ୍କୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ କରିଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫାର ଛାତ ଓ କାନ୍ଥକୁ ଚୂନରେ ଲିପାହୋଇ ତାହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଶୁଖିବା ପରେ ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଅଙ୍କା ଯାଇଥିଲା । ଅଜନ୍ତାର ସମସ୍ତ ଚିତ୍ରର ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କୁ ନଗର ସଭ୍ୟତାର ବିତ୍ତଶାଳୀ ଓ ରଙ୍ଗମୟ ପୃଷ୍ଠପୋଷକଙ୍କଠାରୁ ପାଉଣା ମିଳୁଥିଲା । ଗୁପ୍ତ ଯୁଗରେ ଚିତ୍ରକଳା ଅତି ଆଦୃତ ଥିଲା ବୋଲି ସାହିତ୍ୟିକ ସୂତ୍ରମାନଙ୍କରୁ ଜଣାପଡ଼େ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଚିତ୍ରକଳା ରେଖାର ବନ୍ଧନୀ ବା ରେଖା-ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ମଧ୍ୟରେ ଅଙ୍କାଯାଉଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଅଜନ୍ତାରେ ଶିଳ୍ପୀମାନେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କାନ୍ଥ ବା ଛାତକୁ ଗୋଟିଏ ଚିତ୍ରରେ ବା ଏକାଧିକ ଦୃଶ୍ୟରେ ଆଚ୍ଛାଦିତ କରିବାର ସ୍ୱାଧୀନତାକୁ ଉପଭୋଗ କରିଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫାର ଛାତରେ ମଧ୍ୟ ବିସ୍ତୃତ ଓ ଆଳଙ୍କାରିକ ଚିତ୍ର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ବାଛି ବାଛି ସେହି ଜାତକ କଥାଗୁଡ଼ିକୁ ଅଙ୍କିତ କରାଯାଇଛି ଯେଉଁ ସବୁ କାହାଣୀରେ ବୁଦ୍ଧ ଜଣେ ରାଜା ଥିଲେ । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ହରିସେନ ହିଁ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଅନୁଦାନ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫା-୧ରଚିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ବୁଦ୍ଧ ନିଜ ରାଜକୀୟତା ପରିତ୍ୟାଗ କରିବାର ଦୃଶ୍ୟ ଦର୍ଶିତ ।

ଶେଷ ସମୟର ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କର (ବିଶେଷ ଭାବେ ଗୁମ୍ଫା ୨ ଓ ୧୬) ଖୋଦନ ଚାଲିଥିବା ସମୟରେ ଶିଳ୍ପୀମାନେ ଖୋଳା ସରିଥିବା ଅଂଶର ଚିକ୍କଣ କାନ୍ଥରେ ସମସାମୟିକ ଭାବେ ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିବା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥିଲେ । ୪୭୮ ପରେ ଅଜନ୍ତାରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସ୍ଥଗିତ ହେବାକୁ ଗୁମ୍ଫା ୪ ଓ ୧୭ରେ କିଛି ସ୍ଥାନରେ ଚିତ୍ର ନଥିବାର କାରଣ ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି । କାର୍ଯ୍ୟ ପୁନରାରମ୍ଭ ସମୟରେ ଖାଲି ସ୍ଥାନରେ ଚୂନ ଲିପାଗଲା କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ କରାଯାଇପାରି ନଥିଲା ।

ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ସମୟକ୍ରମ ଓ ଗୁମ୍ଫାର ଇତିହାସ

ୱାଲ୍‍ଟର୍ ଏମ୍. ସ୍ପିଂକ୍ ବହୁ ବର୍ଷର ଗବେଷଣା ପରେ ଅଜନ୍ତା ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ନିର୍ମାଣର ସମୟକ୍ରମ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । ଅଜନ୍ତାର ନିର୍ମାଣ କାଳ ଖ୍ରୀ. ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀ ବୋଲି ଦେଇଥିବା ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତ ପାରମ୍ପରିକ ଓ ଅନ୍ୟ ଗବେଷକଙ୍କ ମତଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଶିଳାଲେଖ, ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଶୈଳୀ, ଆଖପାଖର ଗୁମ୍ଫା ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କ ସମୟକାଳ, ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ରାଜବଂଶମାନଙ୍କ ସମୟକାଳକୁ ଭିତ୍ତି କରି ସ୍ପିଂକ୍ ନିଜ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଯେ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୧୦୦ରୁ ଖ୍ରୀ. ୧୦୦ ମଧ୍ୟରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇସାରିଥିବା ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ୩୦୦ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ସମୟ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ି ରହିଥିଲା । ବାକାଟକ ବଂଶର ହିନ୍ଦୁ ରାଜା ହରିସେନ ଆସିବା ପରେ ଖ୍ରୀ. ୪୬୦-୪୭୭ ମଧ୍ୟରେ ଗୁମ୍ଫାରେ ପୁଣି ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ କରାଗଲା । ହରିସେନଙ୍କ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟ-ଭାରତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପ୍ତ ଥିଲା ଓ ତାଙ୍କ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଉତ୍ତର ଓ ଦକ୍ଷିଣରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଗୁପ୍ତ ଓ ପଲ୍ଲବ ବଂଶର ଶାସକମାନଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା-୨୬ ଚୈତ୍ୟ ଗୃହରେ ଜଣେ ସନ୍ୟାସୀ ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁଛନ୍ତି

ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ହରିସେନ ନିଜ ମନ୍ତ୍ରୀ ବରାହଦେବ ଓ ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ, ବିଭିନ୍ନ ମିତ୍ରରାଜା ଓ ଅଜନ୍ତା ଅଞ୍ଚଳରେ ରାଜୁତି କରୁଥିବା ତାଙ୍କ ଅଧୀନସ୍ଥ ରାଜାଙ୍କୁ ଅଜନ୍ତାରେ ନୂତନ ନିର୍ମାଣ କରିବା ପାଇଁ କହିଥିଲେ । ଅନୁଦାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଶିଳାଲେଖରେ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ କିଛି ତଥ୍ୟ ମିଳେ । ଖ୍ରୀ. ୪୬୨ ବେଳକୁ ଅନେକ ଗୁମ୍ଫାରେ ସମକାଳୀନ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ପଡ଼ୋଶୀ ଅସ୍ମକ ରାଜାମାନଙ୍କ ଆକ୍ରମଣ ଆଶଙ୍କାରେ ଖ୍ରୀ. ୪୬୮ରେ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସାମୟିକ ଭାବେ ସ୍ଥଗିତ ରହିଥିଲା । ଏହା ପରେ ହରିସେନଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମିତ ହେଉଥିବା ଗୁମ୍ଫା-୧ ଓ ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମିତ ହେଉଥିବା ଗୁମ୍ଫାସମୂହରେ (୧୭-୨୦) ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୁନରାରମ୍ଭ ହେଲା । ଅସ୍ମକମାନେ ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ଶାସନ କରୁଥିବା ଅଂଶ ଅଧିକାର କରିବା କାଳରେ ଖ୍ରୀ. ୪୭୨ ବେଳକୁ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା ଓ ଖ୍ରୀ. ୪୭୫ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ରହିଲା ।

କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ପୁଣି ଆରମ୍ଭ ହେଲା କିନ୍ତୁ ୪୭୭ରେ ହରିସେନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ପୁଣି ସ୍ଥଗିତ ହେଲା । ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ଖୋଦନ ପାଇଁ ଅସ୍ମକମାନେ ଅନୁଦାନ ଦେଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ବଡ଼ ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା । ଅସ୍ମକମାନେ ହରିସେନଙ୍କ ପୁତ୍ରଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ବିଦ୍ରୋହ ଆରମ୍ଭ କଲେ ଓ ବାକାଟକ ବଂଶର ପତନ ଘଟିଲା । ଖ୍ରୀ. ୪୭୮-୪୮୦ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଅନୁଦାନକାରୀଙ୍କ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମିତ ହେଉନଥିଲା । ରାଜା ଓ ଅନ୍ୟ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଯେଉଁ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ଅଳ୍ପସମୂହ ଦାତାମାନେ ନିଜର ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମିତ କରାଇ ପାରିନଥିଲେ, ସେମାନେ ଏହି ସମୟର ସୁଯୋଗ ନେଇ ଅନେକ ଛୋଟ ଛୋଟ ଗୁମ୍ଫା ଖୋଦନ କରାଇଲେ । ମୁଖ୍ୟ ଚଟାଣର ସମ୍ମୁଖ ଭାଗ, ଗୁମ୍ଫା ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ କାନ୍ଥ ଓ ପୂର୍ବରୁ ରହିଥିବା ଗୁମ୍ଫାର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଏହି ସବୁ ଛୋଟ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ସ୍ପିଂକ୍ ଆହୁରି କୁହନ୍ତି ଯେ ୪୮୦ ଖ୍ରୀ. ପରେ ଅଜନ୍ତାରେ ଗୋଟିଏ ବି ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମିତ ହୋଇନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଗୁମ୍ଫା ୨୬ ବାହାରେ ୭ମଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ବା ୮ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଆରମ୍ଭ ସମୟର ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରକୂଟ ଶିଳାଲେଖରୁ ସେହି ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବାର ସୂଚନା ମିଳେ ।

କାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇ ବର୍ଷର ଭୁଲ ରହିପାରେ ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ କୁହନ୍ତି କିନ୍ତୁ ସେ ନିଜ ସମୟକ୍ରମ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନୁମାନରେ "ଆନୁମାନିକ (circa)" ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରିନାହାନ୍ତି ।

ହିନ୍ଦୁ ଓ ବୌଦ୍ଧ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଯେଉଁ ସମୟରେ ଉଭୟ ବୌଦ୍ଧ ଓ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଆଦୃତ ଥିଲା, ସେ ସମୟରେ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଏକାଧିକ ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାର ଅନୁଦାନକାରୀ ବାକାଟକ ରାଜବଂଶ ଉଭୟ ବୌଦ୍ଧ ଓ ହିନ୍ଦୁ ଦେବାଦେବୀଙ୍କର ଆରାଧନା କରୁଥିଲେ । ହିନ୍ଦୁ ଶାସକ ଭାବେ ପରିଚିତ ଏହି ରାଜବଂଶୀୟ ଶାସକମାନଙ୍କ ଶିଳାଲେଖରୁ ସେମାନଙ୍କ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ପ୍ରତି ସମ୍ମାନ ଓ ଭକ୍ତି ବିଷୟରେ ଜଣାପଡ଼େ ।

ସ୍ପିଂକ୍ କୁହନ୍ତି :

ବରାହଦେବଙ୍କ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣରେ ରହିଥିବା ଅବଦାନରୁ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଉଭୟ ହିନ୍ଦୁ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉପାସକ ହୋଇପାରିବ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ । ଯଦିଓ ଅଧିକାଂଶ ଐତିହାସିକ ପୂର୍ବ ବାକାଟକ ରାଜାଙ୍କ ପରି ହରିସେନଙ୍କୁ “ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ ଜଣେ ହିନ୍ଦୁ ରାଜା” ବୋଲି କହିଛନ୍ତି, ତାଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ନିର୍ମିତ ସୁନ୍ଦର ଗୁମ୍ଫା-୧ରୁ ମଧ୍ୟ ଦ୍ୱୈତ ଉପାସନାର ସୂଚନା ମିଳେ ।

— ୱାଲ୍‍ଟର୍ ସ୍ପିଂକ୍, Ajanta: History and Development, Cave by Cave,

ୱାଘୋରା ନଦୀର ଦକ୍ଷିଣ ତଟରେ (ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାର ସମ୍ମୁଖରେ ଓ ନଦୀର ଅପର ପାଶ୍ୱରେ) ନିକଟରେ ଖନନ କରାଯାଇଥିବା ଇଟା ନିର୍ମିତ ବିହାରରେ ମହିଷାମର୍ଦ୍ଦିନୀଙ୍କ (ବା ଦୁର୍ଗା) ଏକ ଫଳକ ମିଳିଛି । ଗୁମ୍ଫାର କାରିଗରମାନେ ଏହି ଦେବୀଙ୍କ ପୂଜା କରୁଥିବେ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଅଜନ୍ତା ନିକଟରେ ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀର ସାମଗ୍ରୀର ଅବଶେଷ ମିଳିବା ଏଠାରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ କାରିଗର ରହିଥିବାର ପ୍ରମାଣ ବୋଲି ୟୁକୋ ୟୋକୋଶ୍ଚି ଓ ୱାଲ୍‍ଟର୍ ସ୍ପିଂକ୍ ମତ ରଖିଛନ୍ତି ।

ପ୍ରତି ଗୁମ୍ଫାର ବିବରଣୀ

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାସମୂହର ଏକ ପାନୋରାମା ଚିତ୍ର । ଡାହାଣରୁ ବାମ ପଟକୁ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ କ୍ରମାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ରହିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା ୨୧ ଉପରକୁ ରହିଥିବା ଗୁମ୍ଫା ୨୯ ଏକ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଓ ବିଳମ୍ବରେ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର କ୍ରମାଙ୍କ ସ୍ଥାନ ଅନୁସାରେ ମେଳ ଖାଉନାହିଁ । ସେପରି ଗୁମ୍ଫା ୧୫ ଓ ୧୬ ମଝିରେ ନଦୀଶଯ୍ୟା ନିକଟରେ ଗୁମ୍ଫା ୩୦ ରହିଛି ଯାହା ଏ ଚିତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଉନାହିଁ । ବାକ୍ସ ଚିହ୍ନିତ ଗୁମ୍ଫା ୯, ୧୦, ୧୯ ଓ ୨୬ ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ ଓ ଛୋଟ ଅକ୍ଷରରେ ଲିଖିତ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ବେଶୀ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା ନୁହଁନ୍ତି ।

ଗୁମ୍ଫା ୧

• 
  ମହାଜନକ ଜାତକ କଥାର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ସନ୍ୟାସୀ ଜୀବନଧାରଣ କରିବାକୁ ରାଜାଙ୍କ ସ୍ୱଘୋଷଣା
• 
  ଶିବି ଜାତକ କଥାର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ସନ୍ୟାସୀ ହେବା ପାଇଁ ରାଜାଙ୍କ ଅଭିଷେକ
• 
  ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ ପଦ୍ମପାଣି
• 
  ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ ବଜ୍ରପାଣି
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧ରେ ଧ୍ୟାନମଗ୍ନ ସନ୍ୟାସୀ, ଅପସରା, ହାତୀ, ଘୋଡ଼ା, ସିଂହ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ଶିଳାଚିତ୍ର
• 
  ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାରରୁ ଗୁମ୍ଫା-୧ର ମୁଖ୍ୟ ପୀଠ ଓ ଅଭ୍ୟନ୍ତର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଏକ କୋଣରୁ ଏହାର ଅଭ୍ୟନ୍ତରର ଦୃଶ୍ୟ
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧ର ସମ୍ମୁଖ

ଅଶ୍ୱଖୁରାକୃତି ପଥର ଚଟାଣର ପୂର୍ବତମ ଅଂଶରେ ଗୁମ୍ଫା-୧ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟରେ ପର୍ଯ୍ୟଟକମାନେ ପ୍ରଥମେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ପ୍ରବେଶ କରିଥାନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫାସମୂହର ଏକ କୋଣରେ ରହିଥିବାରୁ ନିର୍ମାଣକାଳରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟି ଅନ୍ୟ ଗୁମ୍ଫାଙ୍କ ତୁଳନାରେ ସେତେ ଗୁରୁତ୍ୱ ବହନ କରୁନଥିବ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଖୋଦିତ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୁମ୍ଫା-୧ ଅନ୍ୟତମ । ଗୁମ୍ଫାର ବତୀରୁ ଅଧିକ ଘିଅ ଅବଶେଷ ଜମା ହୋଇନଥିବା, ଗୁମ୍ଫା ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ମାତ୍ରାରେ ଅବକ୍ଷୟ ହୋଇଥିବା କାରଣରୁ ନିର୍ମାଣ ପରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତିର ଅଭିଷେକ ଓ ପୂଜା ହୋଇନଥିବା ସ୍ପିଂକ୍ ଅନୁମାନ କରନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫାରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପୁନର୍ଜନ୍ମର କେବଳ ରାଜକୀୟ ଜୀବନକଥା ସବୁ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥିବାରୁ ବାକାଟକ ରାଜା ହରିସେନ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ରହିଥିବା ସ୍ପିଂକ୍ ଅନୁମାନ କରିଛନ୍ତି ।

ଏହି ଗୁମ୍ଫା ଉପର ଚଟାଣ କାନ୍ଥ ପରି ଢାଲୁଆ । ତେଣୁ ଉତ୍ତମ ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ପଥର ଚଟାଣକୁ ବହୁ ଅଭ୍ୟନ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଖୋଦନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଏହି କାରଣରୁ ଗୁମ୍ଫା ସମ୍ମୁଖରେ ଏକ ଅଗଣା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା । ୧୮୮୦ ମସିହାର ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏହି ଗୁମ୍ଫା ସମ୍ମୁଖରେ ଏକ ଦ୍ୱାର ମଣ୍ଡପ ରହିଥିଲା ଯାହା ଭାଙ୍ଗିବା ପରେ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ପଥରଗୁଡ଼ିକୁ ସାଇତି ରଖିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ନିମ୍ନରେ ନଦୀ ଶଯ୍ୟାକୁ ଫିଙ୍ଗି ଦିଆଯାଇଥିଲା ଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି କଳାକୃତି ହୃତ ।

୩୫.୭ ମି × ୨୭.୬ ମି ମାପର ଗୁମ୍ଫା-୧ରେ ସୁନ୍ଦର ଶିଳା ଖୋଦିତ ଚିତ୍ର, ଶିଳା ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ସବୁ ରହିଛି । ପ୍ରାୟତଃ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜୀବନୀ ଓ ରାଜକୀୟ ଜାତକ କଥା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ୧୯ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଚିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଦ୍ୱାର ତୋରଣ ବର୍ତ୍ତମାନ ଧ୍ୱସ୍ତ । ଗୁମ୍ଫା ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷୁଦ୍ର କୋଠରୀମାନ ଖୋଳାଯାଇଛି । ସମଗ୍ର ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥ ଓ ଛାତର ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଛାତର ଚିତ୍ର କିଛି ମାତ୍ରାରେ ତିଷ୍ଠି ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାକୁ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ଓ ତାହା ଦୁଇ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ପାର୍ଶ୍ୱଦ୍ୱାର ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାକୁ ଆଲୋକିତ ରଖିବା ପାଇଁ ଦ୍ୱାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଝରକା ଖୋଳାଯାଇଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା ଅଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ କାନ୍ଥଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାୟ ୪୦ ଫୁଟ ଲମ୍ବା ଓ ୨୦ ଫୁଟ ଉଚ୍ଚ । ବର୍ଗାକାରରେ ସଜ୍ଜିତ ୧୨ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ଗୁମ୍ଫାର ଛାତକୁ ଧରି ରଖିଛନ୍ତି ଓ ଗୁମ୍ଫା ଚାରିପଟେ ବୁଲିବା ପାଇଁ ପଥ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା ପଛ କାନ୍ଥରେ ପୂଜାପୀଠ ଖୋଦିତ ହୋଇଛି ଓ ସେଥିରେ ଧର୍ମଚକ୍ରପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ମୁଦ୍ରାରେ ଉପବିଷ୍ଟ ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ପଛ, ବାମ ଓ ଡାହାଣ କାନ୍ଥରେ ୪ଟି ଲେଖାଏଁ କ୍ଷୁଦ୍ର କୋଠରୀ ରହିଛି ଯାହାକୁ ପଥର କାଟି ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଛି ।

ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଚିତ୍ରସମୂହ କାନ୍ଥ ଓ ଛାତରେ ବ୍ୟାପ୍ତ । ଏଗୁଡ଼ିକ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି । ଧର୍ମ, ଭକ୍ତି, ଆଳଙ୍କାରିକ ଭାବନା ପ୍ରତିଫଳନ କରୁଥିବା ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜୀବନ, ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପୂର୍ବ ଜନ୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜାତକ କଥା ପ୍ରଭୃତି ଦର୍ଶାଇଥାନ୍ତି । ସମାନ୍ୟ ମାନବଠାରୁ ବୃହତ ଆକାରରେ ନିର୍ମିତ ପଦ୍ମପାଣି ଓ ବଜ୍ରପାଣି ମୂର୍ତ୍ତି ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଓ ପୀଠର ପ୍ରବେଶପଥର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ୱକାନ୍ଥରେ ଅଙ୍କିତ । ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଅନ୍ୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶିବି, ଶଙ୍ଖପାଳ, ମହାଜନକ, ମହୌମ୍ମଗ, ଚମ୍ପେୟ ଜାତକ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ ଯୋଗ୍ୟ । ମାରାର ପ୍ରଲୋଭନ ଚେଷ୍ଟା, ସ୍ରବସ୍ତି ଚମତ୍କାର, ନନ୍ଦଙ୍କ କାହାଣୀ, ସିଦ୍ଧାର୍ଥ ଓ ଯଶୋଧାରାଙ୍କ କାହାଣୀ ପ୍ରଭୃତିର ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ଗୁମ୍ଫା-୧ରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ଗୁମ୍ଫା ୨

• 
  ତୁଶିତ ସ୍ୱର୍ଗରେ ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ଗୁମ୍ଫା-୨ର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶିତ
• 
  ବିଦୁର ପଣ୍ଡିତ ଜାତକ କଥାରେ ବୁଦ୍ଧ ଜନ୍ମ ବୃତ୍ତାନ୍ତର ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୨ର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତରୁଣୀ ଦର୍ଶିତ
• 
  ସ୍ରବସ୍ତି ଚମତ୍କାର ଚିତ୍ର (ଗୁମ୍ଫା-୨)
• 
  ବାରଣ୍ଡା ସ୍ତମ୍ଭର ଶିଳାଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨ ମୂଖ୍ୟ ପୀଠ ଓ ସଭା
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨ର ବହିର୍ଭାଗର ଦୃଶ୍ୟ

ଗୁମ୍ଫା ୧କୁ ଲାଗି ଗୁମ୍ଫା ୨ ରହିଛି ଏବଂ ଏହାର କାନ୍ଥ, ଛାତ ଓ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ର କିଛି ମାତ୍ରାରେ ସଂରକ୍ଷିତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଛି । ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଦେଖିବାକୁ ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଚିତ୍ର ପରି କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସଂରକ୍ଷିତ । ଗୁମ୍ଫା-୨ର ଚିତ୍ର ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଏଥିରେ ଅନେକ ନାରୀଙ୍କ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀର ଏକ ଚିତ୍ରରେ ଗୁରୁକୁଳରେ ଛାତ୍ରଙ୍କ ଦୃଶ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ । ସମ୍ମୁଖ ପଂକ୍ତିର ଛାତ୍ର ଗୁରୁଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନପୂର୍ବକ ଶୁଣୁଥିବା ବେଳେ ପଛ ପଂକ୍ତିର ଛାତ୍ରମାନେ ଗୁରୁଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦେଉନଥିବା ଏହି ଚିତ୍ରରୁ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

୩୫.୭ ମି × ୨୧.୬ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଗୁମ୍ଫା-୨ର ନିର୍ମାଣ ଖ୍ରୀ. ୪୬୦ ଦଶନ୍ଧି କିମ୍ବା ୪୭୫-୪୭୭ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ରାଜା ହରିସେନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କୌଣସି ପ୍ରଭାବଶାଳିନୀ ନାରୀ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ହୋଇଥିବେ ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ ଅନୁମାନ କରନ୍ତି । ଏହାର ଅନ୍ତଃ ଗଠନ ଓ ବହିର୍ଭାଗର ଗଠନ ଗୁମ୍ଫା-୧ଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ବଳିଷ୍ଠ ସ୍ତମ୍ଭମାନ ଗୁମ୍ଫାକୁ ଧରି ରଖିବାରେ ସହାୟକ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ଏହି ସ୍ତମ୍ଭମାନଙ୍କରେ ଅଳଙ୍କାରର କାମ ହୋଇଛି । ଗୁମ୍ଫା ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

୪ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ବର୍ଗାକାରରେ ସଜ୍ଜିତ ରହି ଗୁମ୍ଫାକୁ ତୋଳି ଧରିବା ସହିତ ପରିକ୍ରମା ପଥ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ବର୍ଗାକାର ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକ ମୋଟା ଓ ସ୍ତମ୍ଭର କାନ୍ଥ ଗୁମ୍ଫାର କାନ୍ଥ ସହ ସମାନ୍ତରାଳ । ସ୍ତମ୍ଭମାନଙ୍କ ଉପରେ ପଥରର ବିମ୍ ରହିଛି । ମନୁଷ୍ୟ, ଉଦ୍ଭିଦ, ପନିପରିବା, ପଶୁପକ୍ଷୀ, ଅଳଙ୍କୃତ ସାଜସଜ୍ଜା ଆଦିର ଚିତ୍ରରେ ଗୁମ୍ଫାଟି ମଣ୍ଡିତ । ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତରଖୋଦିତ ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଦେବୀ ହରିତିଙ୍କ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ମିଳିମିଳା ରୋଗରୂପୀ ଓ ଶିଶୁଭକ୍ଷିକା ରାକ୍ଷସୀ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ଓ ତାଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦରେ ଦେବୀରେ ପରିଣତ ହେଲେ ଯେ ପରେ ପ୍ରଜନନଶୀଳତା, ଶିଶୁ ଜନ୍ମ ଓ ଶିଶୁ ରକ୍ଷାକାରୀ ଦେବୀ ହରିତି ରୂପେ ପରିଚିତା ହେଲେ ।

ଗୁମ୍ଫା-୨ର ଛାତ ଓ କାନ୍ଥରେ ଥିବା ଚିତ୍ର ବିଭିନ୍ନ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ହଂସ, ବିଦୁର ପଣ୍ଡିତ, ରୁରୁ, କ୍ଷାନ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ଜାତକ କଥା ଓ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଧାନର ଚିତ୍ର ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସ୍ରବସ୍ତି ଚମତ୍କାର, ଅଷ୍ଟଭୟ ଅବଲୋକିତେଶ୍ୱର ଓ ମାୟାର ସ୍ୱପ୍ନ ପ୍ରଭୃତି ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ଗୁମ୍ଫା-୧ର କଥାଗୁଡ଼ିକ ରାଜାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଥିବା ବେଳେ ଗୁମ୍ଫା-୨ର କାହାଣୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ବିଭିନ୍ନ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ତୁଲାଉଥିବା ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ଏଥିରୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଯେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ଜଣେ ମହିଳା ହୋଇଥାଇପାରନ୍ତି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାକୁ ଗୋଟିଏ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରବେଶଦ୍ୱାର ରହିଛି ଓ ଦ୍ୱାରର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଆଲୁଅ ପାଇଁ ଦୁଇଟି ଝରକା ଖୋଳାଯାଇଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ୩

ଗୁମ୍ଫା-୩ରେ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବସ୍ଥାରେ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଇଥିଲା । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫା ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।

ଏହି ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିହାରରେ ଏକ ସ୍ତମ୍ଭବିଶିଷ୍ଟ ବାରଣ୍ଡା ରହିଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫା ଆନୁମାନିକ ଖ୍ରୀ. ୪୭୭ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଓ ସମୟକ୍ରମରେ ଶେଷତମ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ କୁହନ୍ତି । ସମ୍ରାଟ ହରିସେନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବରୁ ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏଗୁମ୍ଫା ପ୍ରବେଶଦ୍ୱାର ଖୋଳାଯିବା ପରେ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା ୪

• 
  ଗୁମ୍ଫା-୪ ବହିର୍ଭାଗର ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୪ ଅଭ୍ୟନ୍ତରର ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୪ର ସଭାଗୃହ ଦ୍ୱାରର ନକସା ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୪ ସ୍ତମ୍ଭର ନକସା ଚିତ୍ର
• 
  ଶିକ୍ଷାଦାନ ମୁଦ୍ରାରେ ଗୌତମବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ ମୂର୍ତ୍ତି (ଗୁମ୍ଫା-୪)

ଗୁମ୍ଫା-୪ ଏକ ବିହାର ଯାହା ମଥୁରାନାମକ କୌଣସି ଜଣେ ବିତ୍ତଶାଳୀ ଭକ୍ତଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହା ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଏକ ବୃହତାକାର ବିହାର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ପୃଷ୍ଠପୋଷକଙ୍କର ବହୁ ଧନ ସମ୍ପତ୍ତି ଓ ସାମାଜିକ ପ୍ରଭାବ ଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ସମ୍ଭବତଃ ଗୁମ୍ଫା-୪ର ଚଟାଣ ନିମ୍ନସ୍ଥ ପଥରର ମାନ ସେତେଟା ଭଲ ହୋଇନଥିବାରୁ ଏହି ଗୁମ୍ଫାକୁ କିଛି ଉଚ୍ଚତାରେ ଖୋଳାଯାଇଥିଲା । ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟକ କୋଠରୀ ଖୋଳିବା ପାଇଁ ଏହି ଗୁମ୍ଫାକୁ ସାମାନ୍ୟ ଉଚ୍ଚତାରେ ଖୋଳାଯିବା ଆଉ ଏକ ସମ୍ଭାବ୍ୟ କାରଣ ହୋଇପାରେ ।

ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ବିଭାଗ ଅନୁସାରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ କାଳ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୬ଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀ । ନିର୍ମାଣ ଶୈଳୀ ଓ ଶିଳାଲେଖକୁ ଭିତ୍ତି କରି ସ୍ପିଂକ୍ ଏହାର ନିର୍ମାଣ ସମୟ ଖ୍ରୀ. ୪୬୩ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା-୪ର ଛାତ କୌଣସି ପ୍ରାକୃତିକ କାରଣରୁ ଭୁଷୁଡ଼ି ପଡ଼ିଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଉଛି ଏବଂ କାରିଗରମାନେ ଗୁମ୍ଫାକୁ ସୁଦୃଢ଼ କରିବା ପାଇଁ ଗୁମ୍ଫାର ଉଚ୍ଚତାକୁ ଆହୁରି ବଢ଼ାଇଥିବା ଜଣାପଡ଼େ ।

ଗୁମ୍ଫା-୪ ବର୍ଗାକାର ଓ ଏଥିରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ ମୁଦ୍ରାରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଏକ ବିଶାଳ ମୂର୍ତ୍ତି ଖୋଦନ କରାଯାଇଛି । ମୂର୍ତ୍ତି ନିକଟରେ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ ଓ ଅପସରାମାନେ ରହିଛନ୍ତି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକ ବାରଣ୍ଡା, ସଭାଗୃହ ଓ ବିଭିନ୍ନ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କୋଠରୀ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ୩୫ ମି×୨୮ ମି. (୯୭୦ ବର୍ଗ ମି.) କ୍ଷେତ୍ରଫଳବିଶିଷ୍ଟ ଏହି ବିହାର ଅଜନ୍ତାର ସମସ୍ତ ଗୁମ୍ଫା ବିହାର ମଧ୍ୟରେ ବୃହତ୍ତମ । ଏହାର ଦ୍ୱାରବନ୍ଧ ଅତି ନିଖୁଣ ଭାବେ ନିର୍ମିତ ଏବଂ ଦ୍ୱାରର ଡାହାଣ ପଟେ ଅଷ୍ଟଭୟରୁ ରକ୍ଷାକାରୀ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ବାରଣ୍ଡା ପଛପଟ କାନ୍ଥରେ ଅବଲୋକିତେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ଦେଖାଯାଇପାରିବ । ଗୁମ୍ଫା ଛାତ ଭୁଷୁଡ଼ିବା ଯୋଗୁଁ ଏହାର ଯୋଜନାରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବପର ଏବଂ ଏହା ଗୁମ୍ଫାର ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣତାର କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଗୁମ୍ଫାର ଅନୁଦାନକାରୀ ପ୍ରମୁଖ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ନିର୍ମାଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରାଇଥିଲେ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ କୌଣସି ପ୍ରକାରର ଚିତ୍ର ଅଙ୍କିତ ହୋଇନାହିଁ ।

ଗୁମ୍ଫା ୫

ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା ୫ଟି ୧୦.୩୨×୧୬.୮ ବର୍ଗ ମିଟରର ଏକ ବିହାର ପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ଦ୍ୱାର ବନ୍ଧକୁ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ଗୁମ୍ଫା-୫ରେ କୌଣସି କଳାକୃତି ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଦ୍ୱାରବନ୍ଧରେ ମହିଳା ଓ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ କଳାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିବା ପୌରାଣିକ ମକର ଜୀବ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ ଖ୍ରୀ. ୪୬୫ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ପଥର ଖରାପ ବାହାରିବାରୁ କାର୍ଯ୍ୟବନ୍ଦ କରାଯାଇଥିଲା । ଖ୍ରୀ. ୪୭୫ରେ ଅସ୍ମକଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୁନରାରମ୍ଭ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ଅନୁଦାନକାରୀ ଅଭାବରେ ଏବଂ ଗୁମ୍ଫା ୬ରେ ଅଧିକ କାରିଗରଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିବାରୁ ଗୁମ୍ଫାର କାମ ବନ୍ଦ କରିଦିଆଯାଇଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା ୬

• 
  ବହିର୍ଭାଗରୁ ଗୁମ୍ଫା-୬ର ଦ୍ୱିତଳର ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୬ର ଉପର ସ୍ତରର ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୬ ମୁଖ୍ୟ ପୀଠର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାରବନ୍ଧରେ ରହିଥିବା ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୬ର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ବୁଦ୍ଧ ଧର୍ମ-ଚକ୍ର ମୁଦ୍ରାରେ ଉପବିଷ୍ଟ
• 
  ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମହାଯାନପନ୍ଥୀ ପୂଜାର ଏକ ଚିତ୍ର
• 
  ଉପର ସ୍ତରରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଏକ ମୂର୍ତ୍ତି; ତଳେ ହରିଣ ଓ ଉପରେ ଅପସରାଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

୧୬.୮୫ ମି × ୧୮.୦୭ ମି ମାପର ଗୁମ୍ଫା – ୬ ଏକ ଦ୍ୱିତଳବିଶିଷ୍ଟ ବିହାର । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ମୁଖ୍ୟ ପୀଠ ଓ ଉଭୟ ତଳରେ ସଭାଗୃହ ରହିଛି । ତଳ ସ୍ତରରେ ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ସଂଲଗ୍ନ କୋଠରୀମାନ ରହିଛି । ଉପର ସ୍ତରରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ସଂଲଗ୍ନ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ରହିଛି । ଉଭୟ ତଳର ପୀଠରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ ମୁଦ୍ରାରେ ବୁଦ୍ଧ ବସିଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟ କିଛି ମୁଦ୍ରାରେ ମଧ୍ୟ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ତଳ ସ୍ତରର ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥରେ ସ୍ରବସ୍ତି ଚମତ୍କାର ଏବଂ ମାରାର ପ୍ରଲୋଭନ ଚେଷ୍ଟା ପରି କାହାଣୀର ଦୃଶ୍ୟ ସବୁ ଅଙ୍କିତ । ଗୁମ୍ଫା-୬ର ତଳ ସ୍ତରଟି ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଛଡ଼ାଯାଇଥିଲା । ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପର ସ୍ତରରେ କିଛି ଖୋଦିତ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ପୀଠରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଏକ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା-୬ର ତଳ ସ୍ତରଟି ଅଜନ୍ତା ନିର୍ମାଣର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଆରମ୍ଭରେ ଖୋଳାଯାଇଥିଲା । ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମହାଯାନ ପରମ୍ପରା ଓ ବାକାଟକ ଶୈଳୀର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ ଯାହା ହୀନଯାନ ପରମ୍ପରାର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଶୈଳୀର ପ୍ରାୟ ଚାରି ଶତାବ୍ଦୀ ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରଥମେ ଉପର ସ୍ତରର ନିର୍ମାଣର ଯୋଜନା ନଥିଲା ଓ ଏହାକୁ ପରେ ଯୋଡ଼ା ଯାଇଥିଲା । ପାର୍ଶ୍ୱବର୍ତ୍ତୀ ଗୁମ୍ଫା – ୫ରେ ପଥରର ମାନ ଓ ଗୁମ୍ଫା ୫ର କାର୍ଯ୍ୟ ସ୍ଥଗିତ ହେବା ଦେଖି ସ୍ଥପତିମାନେ ଗୁମ୍ଫା-୬ ପାଇଁ ଏପରି ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିବା ସମ୍ଭବପର । ଗୁମ୍ଫା ୬ର ଉଭୟ ତଳରେ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ଭିତ୍ତିରେ କରାଯାଇଥିବା କିଛି ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଖ୍ରୀ. ୪୬୦ରୁ ୪୭୦ ମଧ୍ୟରେ ଗୁମ୍ଫା-୬ରେ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଚାଲିଥିଲା ଓ ପ୍ରଥମେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ସହକାରୀ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱମାନଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଉପର ତଳର ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ୪୬୫ ମସିହାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଓ ନିମ୍ନ ତଳଠାରୁ ଏହା ପାହାଡ଼ ମଧ୍ୟକୁ ଅଧିକ ଗଭୀର ଭାବେ ଖୋଳାଯାଇଛି ।

ଉଭୟ ତଳର ଦ୍ୱାରବନ୍ଧରେ ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଦେଖାଯାଇ ପାରିବ । ମକର ଓ ଅନ୍ୟ ପୌରାଣିକ ଜୀବ, ଅପସରା, ହାତୀ, ସ୍ୱାଗତ ଓ ବିଦାୟ ଭଙ୍ଗୀରେ କନ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ମୂର୍ତ୍ତି ଏହି ଦୁଇ ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା ୬ରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପାଦ ତଳେ ଆଣ୍ଠୁ ମାଡ଼ି ପ୍ରଣାମ କରୁଥିବା ଭକ୍ତର ମୂର୍ତ୍ତି ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଭକ୍ତି ପରମ୍ପରାର ସୂଚକ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ବିଶାଳ ମୂର୍ତ୍ତି ଏକ ସିଂହାସନ ଉପରେ ଉପବିଷ୍ଟ, କିନ୍ତୁ ହରିସେନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ଆଖାପାଖି ସମୟରେ (ଖ୍ରୀ . ୪୭୭-୪୭୮) ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସିଂହାସନକୁ ତରବରିଆ ଭାବେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରା ଯାଇଛି । ଅତୀତର ୬ ଜଣ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମୂର୍ତ୍ତି ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ରହିଛି । ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶର ବାଘ ଗୁମ୍ଫାରୁ ଏହି ପ୍ରଭାବ ଆସିଥିବା ସମ୍ଭବପର ।

ଗୁମ୍ଫା ୭

• 
  ବାହରପଟୁ ଗୁମ୍ଫା-୭
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୭ର ମୁଖ୍ୟ ସିଂହାସନ ପୀଠ
• 
  ୧୮୫୦ ମସିହାରେ ରବର୍ଟ୍ ଗିଲ୍‍ଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଙ୍କିତ ଗୁମ୍ଫା-୭ର ନକସା
• 
  ଉପକକ୍ଷ ବାମ କାନ୍ଥରେ ଥିବା ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କ ଏକ ରେଖା ଚିତ୍ର (ଜେମ୍ସ ବର୍ଗେସ୍, ୧୮୮୦)
• 
  ଉପକକ୍ଷ ଡାହାଣ କାନ୍ଥରେ ଥିବା ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି
• 
  ମୁଖ୍ୟକକ୍ଷ ସମ୍ମୁଖସ୍ଥ ପତଳା ଅଗଣା

୧୫.୫୫ ମି × ୩୧.୨୫ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଗୁମ୍ଫା – ୭ ମଧ୍ୟ ଏକ ବିହାର । ଏହି ବିହାରରେ ଏକ ଗର୍ଭଗୃହ, ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର ସ୍ତମ୍ଭବିଶିଷ୍ଟ ଏକ ବାରଣ୍ଡା ଓ ସନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କ ରହିବା ପାଇଁ ୮ଟି ଛୋଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ରହିଛି । ଗର୍ଭଗୃହରେ ବୁଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷାଦାନ ମୁଦ୍ରାରେ ବସିଛନ୍ତି । ନାଗମୁଚଳିନ୍ଦ, ସ୍ରବସ୍ତି ଚମତ୍କାର ଓ ଏପରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୌଦ୍ଧ ସାଙ୍କେତିକ କଳା ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ୭କୁ ପଶିବା ବେଳକୁ ବାରଣ୍ଡା ସଂଲଗ୍ନ ଦୁଇଟି ବେଦୀ ରହିଛନ୍ତି । ବାରଣ୍ଡାରେ ୮ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ରହିଛି । ଏହି ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର । ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାରର ସ୍ତମ୍ଭର ଭିତ୍ତି ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର ଓ ତାହା ଉପରେ ପଦ୍ମ ଓ ଅଁଳା ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଶୈଳୀ ଦେଖାଯାଏ । ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରକାରର ସ୍ତମ୍ଭ ସରଳ ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର । ବାରଣ୍ଡାରୁ ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଉପ-କକ୍ଷ (ଆଣ୍ଟି ଚ୍ୟାମ୍ବର୍) ରହିଛି । ଉପକକ୍ଷର ବାମ କାନ୍ଥରେ ୨୫ଟି ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଡାହାଣ କାନ୍ଥରେ ୫୮ଟି ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ଅନେକ ପ୍ରକାରର ଭାବ, ଭଙ୍ଗୀ ଏହି ମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କରେ ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ସମସ୍ତ ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ରବସ୍ତି ଚମତ୍କାର ଦୃଶ୍ୟର ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି । ତଳ ଧାଡ଼ିରେ ପଦ୍ମ କଢ଼ ଧରିଥିବା ଦୁଇଟି ନାଗଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ଉପକକ୍ଷରୁ ଏକ ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ଯୋଗେ ମୁଖ୍ୟଗୃହକୁ ଯାଇହେବ । ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାରବନ୍ଧରେ ମକର ଉପରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇଥିବା କନ୍ୟାଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ଗର୍ଭଗୃହ ମଧ୍ୟରେ ବୁଦ୍ଧ ସିଂହାସନ ଉପରେ ଛନ୍ଦିତ ପଦ ଭଙ୍ଗୀରେ ଉପବିଷ୍ଟ । ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ, ପରିଚାରିକା ଓ ଅପସରାଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି ।

ପଥରର ମାନ ଖରାପ ଥିବାରୁ ବୋଧହୁଏ ଗୁମ୍ଫା ୭କୁ ଅଧିକ ଗଭୀର ଖୋଳାଗଲା ନାହିଁ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ବଡ଼ ସଭାଗୃହ ନାହିଁ; କେବଳ ଉପକକ୍ଷ, ମୁଖ୍ୟକକ୍ଷ, ଛୋଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ, ସାମନା ପଟର ଦୁଇ ବେଦୀ ଓ ବାରଣ୍ଡା ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ବାରମ୍ବାର ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥିଲା । ପ୍ରଥମେ ଖ୍ରୀ. ୪୬୯ରେ ଗୁମ୍ଫାର ପ୍ରଥମ କିଛି ଅଂଶ ନିର୍ମିତ ହେଲା ଓ ପରେ ୪7୬-୪୭୮ ବେଳକୁ ସମସ୍ତ କ୍ଷୁଦ୍ର ବୁଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତି ସହ ବଳକା ଅଂଶକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରାଗଲା ।

ଗୁମ୍ଫା ୮

ନକସା ଓ ବାହାର ପଟୁ ଗୁମ୍ଫା-୮ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟି ଛୋଟ । ୭ରୁ ୯ ନମ୍ବର ଗୁମ୍ଫାକୁ ଯିବା ବାଟରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫା ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା-୮ ହେଉଛି ୧୫.୨୪ ମି × ୨୪.୬୪ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିହାର । ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଅନେକ ଦଶନ୍ଧି ଧରି ଏହି ଗୁମ୍ଫାକୁ ଭଣ୍ଡାର ଘର ଓ ଜେନେରେଟର୍ ରୁମ୍ ପରି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିଲା । ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟି ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଗୁମ୍ଫାଠାରୁ ବହୁତ ତଳେ ଅବସ୍ଥିତ । ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ବିଭାଗ ଅନୁଯାୟୀ ଏହା ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ବିହାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଏକ । ଭୂସ୍ଖଳନ ଯୋଗୁଁ ଏହାର ସମ୍ମୁଖ ଭାଗ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଛି । ଭୂଗଠନରେ ରହିଥିବା ତ୍ରୁଟି ଓ ପଥର ମଧ୍ୟରେ ଖଣିଜ ପଦାର୍ଥର ଏକ ସ୍ତର ରହିଥିବା ଯୋଗୁଁ ଏହାର ନିର୍ମାଣ ଆରମ୍ଭ ହେବା କିଛି ସମୟ ପରେ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ କରାଯାଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଉଛି ।

ତେବେ ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ଗୁମ୍ଫା-୮ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ । ଏହାକୁ ଭାରତର ସର୍ବପୁରାତନ ମହାଯାନ ବିହାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗଣାଯାଇପାରେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନୁପସ୍ଥିତ ଗୁମ୍ଫାର ମୂର୍ତ୍ତି ପଥର କାଟି ନିର୍ମିତ ନ ହୋଇ ଅଲଗା ଭାବେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ସେ ଅନୁମାନ କରନ୍ତି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟିରେ ମଧ୍ୟ ଚିତ୍ରକଳା ଥିଲା ଯାହାର ବହୁ କମ୍ ଅଂଶର ଅବଶେଷ ଦେଖାଯାଇପାରିବ ।

ଗୁମ୍ଫା ୯

• 
  ଗୁମ୍ଫା-୯ର ପୂଜାଗୃହକୁ ପ୍ରବେଶ ପଥ
• 
  ୧୮୭୮ ମସିହାର ଏକ ରେଖା ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୯ରେ ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି
• 
  ଅର୍ଦ୍ଧଗୋଲାକାର ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହ ଓ ମୁଖ୍ୟ ସ୍ତୁପ
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୯ ସ୍ତମ୍ଭର ଚିତ୍ର
• 
  ଗେରୁଆ ବସ୍ତ୍ରରେ ବୁଦ୍ଧ ଓ ତାଙ୍କ ଉପରେ ରହିଥିବା ଛତ୍ରର ଚିତ୍ର (ଗୁମ୍ଫା-୯)

ଗୁମ୍ଫା ୯ ଓ ୧୦ ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ ବା ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହ ଓ ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୨ୟରୁ ୧ମ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ନିର୍ମିତ । ତେବେ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ନିର୍ମାଣ ସମୟରେ ଖ୍ରୀ. ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏଗୁଡ଼ିକରେ କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା-୯ (୧୮.୨୪ ମି × ୮.୦୪ ମି) ଆକାରରେ ଗୁମ୍ଫା-୧୦ଠାରୁ (୩୦.୫ମି ×୧୨.୨ମି) କ୍ଷୁଦ୍ରତର । କିନ୍ତୁ ଏହା ଗୁମ୍ଫା ୧୦ ଅପେକ୍ଷା ଜଟିଳତର । ଏହି କାରଣରୁ ସ୍ପିଂକ୍ ଗୁମ୍ଫା ୧୦କୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ ଓ ଗୁମ୍ଫା ୯କୁ ତାହାର ୧୦୦ ବର୍ଷ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟର ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଛୋଟ ଛୋଟ ପୀଠ (୯A-୯D ଓ ୧୦A) ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲେ । ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁଦାନରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବ । ଗୁମ୍ଫା-୯ର ଗମ୍ବୁଜର ଅବଶେଷରୁ ଏଥିରେ ପୂର୍ବେ କାଠ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଆକାର ଓ ଗଠନ ଏହାର ନିର୍ମାଣ ସମୟର ବହୁ ବର୍ଷ ପରେ ୟୁରୋପରେ ନିର୍ମିତ ଗୀର୍ଜାଘରମାନଙ୍କ ପରି । ଗୁମ୍ଫାରେ ୨୩ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫା ମଝିରେ ଏକ ସ୍ତୁପ ଓ ସ୍ତୁପ ଚାରି ପାର୍ଶ୍ୱରେ ପ୍ରଦକ୍ଷଣପଥ ରହିଛି । ସ୍ତୁପଟି ଏକ ସିଲିଣ୍ଡରାକୃତି ଭିତ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ମିତ । ବାମ କାନ୍ଥରୁ ଭକ୍ତମାନେ ସ୍ତୁପ ଆଡ଼କୁ ଯାଉଥିବାରୁ ଏହା ଭକ୍ତି ପରମ୍ପରାର ସୂଚକ ହୋଇପାରେ ।

ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଥିଲା । ସ୍ତୁପ ପଛକୁ ଓ ସ୍ତମ୍ଭମାନଙ୍କ ଉପର ପଟକୁ ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ, ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଅଳଙ୍କାର ସଜ୍ଜିତ ପଦ୍ମପାଣି ଓ ବଜ୍ରପାଣି, ସାଧାରଣ ଜନତା, ଯୋଗୀ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଭିକ୍ଷୁଙ୍କ ମାଳ ଓ ପ୍ରସାଦ ଚଢ଼ାଇବା, ପୁରୁଷ ଭକ୍ତମାନେ ଧୋତି ଓ ପଗଡ଼ି ପିନ୍ଧିଥିବା ଦୃଶ୍ୟର ରଙ୍ଗୀନ ଚିତ୍ର ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖିହେବ । କାନ୍ଥରେ ରହିଥିବା ଜାତକ କଥା ହୀନଯାନ ପରମ୍ପରାର ପରି ମନେ ହୁଏ । ଗୁମ୍ଫା ୧୦ ଭିତର ଓ ବାହାରର କିଛି ଚିତ୍ର ବୌଦ୍ଧିକ ପରମ୍ପରାର ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ସେମାନେ କଣ ଦର୍ଶାଉଛନ୍ତି, ତାହା ଅଜଣା । ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ରିକ୍ତ ସ୍ଥାନ ପୂରଣ କରିବା ପରି ଏହି ସବୁ ଚିତ୍ର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମନମୁତାବକ ଓ ଅନୁଦାନରେ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏପରି ପରିସ୍ଥିତି ଉପୁଜିଥିବ । ଗୁମ୍ଫା ୯ ଓ ୧୦ ମଧ୍ୟରେ ୪ଟି ଛୋଟ ପୀଠ (୯A, ୯B, ୯C, ୯D) ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୦

• 
  ୧୮୩୯ ମସିହାରେ ଗୁମ୍ଫା-୧୦ର ସ୍ଥିତି
• 
  ବୁଦ୍ଧ ପିନ୍ଧିଥିବା ଲମ୍ବା ଓ କୁଞ୍ଚୁକୁଞ୍ଚିଆ ଅଙ୍ଗବସ୍ତ୍ର ଗାନ୍ଧାର କଳାରୁ ପ୍ରଭାବିତ
• 
  ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଛାତରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ର
• 
  ତୋରଣରେ ବୁଦ୍ଧ ଓ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱଙ୍କ ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୧୦ର ବାହାର ପଟରୁ ଦୃଶ୍ୟ
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୧୦ର ଅଭ୍ୟନ୍ତର

ଗୁମ୍ଫା ୧୦ ଏକ ବଡ଼ ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହ ବା ଚୈତ୍ୟଗୃହ । ଗୁମ୍ଫା-୧୨ରେ ଥିବା ବିହାରର ସମସାମୟିକ ଏହି ଚୈତ୍ୟର ନିର୍ମାଣ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଦୁଇ ଗୁମ୍ଫା ଅଜନ୍ତାର ସର୍ବପ୍ରଥମ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଗଣାଯିବେ । ଗୁମ୍ଫା-୧୦ର ଅଭ୍ୟନ୍ତରର ଗଠନ ଅର୍ଦ୍ଧଗୋଲାକାର ଏବଂ ଗୁମ୍ଫାରେ ୩୯ଟି ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର ସ୍ତମ୍ଭ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫା ମଝିରେ ସ୍ତୁପ ଓ ସ୍ତୁପ ଚାରିପଟେ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ ପଥ ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ନମ୍ବର ୧୦ ଏକ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ ଗୁମ୍ଫା । ଖ୍ରୀ.ପୂ. ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଦକ୍ଷିଣ-ଏସିଆରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରଭାବ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଭାବ ହ୍ରାସ ସତ୍ତ୍ୱେ ବୌଦ୍ଧ ଧାର୍ମିକ ଭାବନା ତଷ୍ଠି ରହିଥିବା ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଆକାର ଓ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟରୁ ଜଣାପଡ଼େ । ପୁଣି, ଏହି ଗୁମ୍ଫାର କିଛି ଅଂଶ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବାର ଶିଳାଲେଖ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ତେଣୁ କେବଳ ଜଣେ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ରାଜପରିବାର ସଦସ୍ୟଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ନୁହେଁ ବରଂ ଏକ ସମାଜ ବା ଗୋଷ୍ଠୀର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ଏପରି ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ । ଐତିହାସିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ମଧ୍ୟ ଗୁମ୍ଫା ୧୦ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାରଣ ଜନ୍ ସ୍ମିଥ୍ ନାମକ ଇଂରେଜ ଅଫିସର ପ୍ରଥମେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ପୁନରାବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ଯାହା ଫଳରେ ଅଜନ୍ତା ପୁଣି ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସିଥିଲା ।

ସମୟକ୍ରମ

ରାଜାମାନଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ପଶ୍ଚିମ ଭାରତରେ ଏକା ସମୟରେ ଅନେକ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଚୈତ୍ୟ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ସମୟକ୍ରମ ବିଷୟରେ କରାଯାଇଥିବା ଅନୁମାନ ହେଉଛି : ପ୍ରଥମେ ମହାକାଳୀ ଗୁମ୍ଫାର ଗୁମ୍ଫା-୯, ତାହା ପରେ ଭାଜେ ଗୁମ୍ଫାର ଗୁମ୍ଫା-୧୨ ଏବଂ ତାହା ପରେ ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫା ୧୦ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫା-୧୦ ପରେ ପିତଳଖୋଡ଼ାର ଗୁମ୍ଫା-୩, ତା’ ପରେ କୋଣ୍ଡାଣା ଗୁମ୍ଫାର ଗୁମ୍ଫା-୧, ଆଳଙ୍କାରିକ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଯୋଗୁଁ କୋଣ୍ଡାଣା ଗୁମ୍ଫା-୧ର ପ୍ରାୟ ଏକ ଶତାବ୍ଦୀ ପରେ ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫା-୯, ତା’ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ନାସିକ ଗୁମ୍ଫାର ଗୁମ୍ଫା-୧୮ ଓ ବେଡସେ ଗୁମ୍ଫାର ଗୁମ୍ଫା-୭ ଓ ସର୍ବଶେଷରେ ଉତ୍ତମ କାରିଗରୀର ସ୍ୱରୂପ କର୍ଲା ଗୁମ୍ଫାର ମହାନ ଚୈତ୍ୟ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲେ ।

ଶିଳାଲେଖ

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା-୧୦ର ଏକ ଶିଳାଲେଖ

ଗୁମ୍ଫା-୧୦ରେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ଓ ବ୍ରାହ୍ମୀ ଲିପିରେ ଏକ ଶିଳାଲେଖ ରହିଛି । ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହି ଶିଳାଲେଖ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ବ୍ରାହ୍ମୀ ଲିପି ଆନୁମାନିକ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀ ସମୟର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଶିଳାଲେଖ ଅଜନ୍ତାର ସର୍ବପୁରାତନ ଲେଖ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରିବ । ଏହି ଶିଳାଲେଖରେ ଲିଖିତ ଅଛି ଯେ:

𑀯𑀲𑀺𑀣𑀺𑀧𑀼𑀢𑀲 𑀓𑀝𑀳𑀸𑀤𑀺𑀦𑁄 𑀖𑀭𑀫𑀼𑀔 𑀤𑀸𑀦𑀁
ବଶିଷ୍ଠିପୁତସ କଟହାଦିନୋ ଗୃହମୁଖ ଦାନମ୍
"ଗୁମ୍ଫାର ଗୃହମୁଖ (façade) ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ବଶିଷ୍ଠପୁତ୍ର କଟହାଦିଙ୍କ ଅନୁଦାନ"

— ଗୁମ୍ଫା-୧୦ର ଶିଳାଲେଖ

ଗୁମ୍ଫାଙ୍କିତ ଚିତ୍ରକଳା

ଗୁମ୍ଫା-୧୦ର ଚିତ୍ରସମୂହରେ କିଛି ପୁରାତନ (ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟ), କିଛି ନୂତନ (ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ) ତ ଆଉ କିଛି ରିକ୍ତ ସ୍ଥାନ ପୂରଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ (୪୭୯-୪୮୦ ମସିହାରେ) ଅଙ୍କିତ ହୋଇଛି । ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ବୁଦ୍ଧ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଅନୁଦାନରୁ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥିଲା । ପୂର୍ବରୁ ରହିଆସିଥିବା ମୁଖ୍ୟ ଚିତ୍ରମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ଖାଲି ସ୍ଥାନ ଥିଲେ ଏହି ସବୁ ଚିତ୍ରଦ୍ୱାରା ତାହାକୁ ପୂରଣ କରାଯାଇଛି ; ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଚିତ୍ରଶିଳ୍ପୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଙ୍କିତ ଏପରି ସମୁଦାୟ ୩୦୦ରୁ ଅଧିକ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଦୁଇଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଙ୍କିତ ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜାତକ କଥା ସମ୍ପର୍କୀୟ । ଉଭୟ ହୀନଯାନ ଓ ମହାଯାନ ଚିତ୍ର ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ; ପୁରାତନ ସମୟର ହୋଇଥିବାରୁ ହୀନଯାନ ଚିତ୍ର ସବୁ କ୍ରମଶଃ ଲିଭିଯାଇଛି । ଏହି ସବୁ ଚିତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଛଅଟି ଦାନ୍ତ ଥିବା ଏକ ହାତୀ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଷଡ଼ଦନ୍ତ ଜାତକ କଥା, ଅନ୍ଧ ମାତାପିତାଙ୍କ ସେବାରେ ପୁତ୍ର ନିଜ ଜୀବନକୁ ସମର୍ପିତ କରିବା ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଥିବା ଶ୍ୟାମ ଜାତକ ଇତ୍ୟାଦି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । ଷ୍ଟେଲା କ୍ରାମ୍ରିଶ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ଗୁମ୍ଫା ୧୦ର ଚିତ୍ର ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୧୦୦ ସମୟର ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସାଞ୍ଚି ଓ ଅମରାବତୀର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପରି ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୧

ଗୁମ୍ଫା-୧୧ର ବହିର୍ଭାଗ ଏବଂ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସାମନାରେ ଆଣ୍ଠୁମାଡ଼ି ବସିଥିବା ଭକ୍ତ

ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ୧୧ ନମ୍ବର ଗୁମ୍ଫାଟି ୧୯.୮୭ମି × ୧୭.୩୫ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଏକ ବିହାର । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ବାରଣ୍ଡାରେ ଥିବା ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକର ଭିତ୍ତି ବର୍ଗାକାର ଓ ଉପର ଅଂଶ ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର । ଗୁମ୍ଫାର ଛାତରେ ବିଭିନ୍ନ ଫୁଲ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ର ରହିଥିଲା ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ଲିଭିଯାଇଛି । ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ପ୍ରାର୍ଥନା ନିମନ୍ତେ ଯାଉଥିବା ଭକ୍ତଙ୍କ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫା ଭିତରେ ଏକ ବଡ଼ ପ୍ରାର୍ଥନାଗୃହ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକ ଲମ୍ବା ପଥରନିର୍ମିତ ମେଜ ରହିଛି ଏବଂ ଏପରି ମେଜ ନାସିକ ଗୁମ୍ଫାରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଗର୍ଭଗୃହରେ ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ତୁପରେ ବୁଦ୍ଧ ଉପବିଷ୍ଟ । ଗୁମ୍ଫାରେଟି ଛୋଟ କୋଠରୀ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫାରେ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ ଓ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଏହି ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପଦ୍ମପାଣି, ପ୍ରାର୍ଥନା କରିବାକୁ ଯାଉଥିବା ଯୁଗଳ, ମୟୂର-ମୟୂରୀ ଓ ଏକ କନ୍ୟାର ଚିତ୍ର ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିଷ୍ଠି ରହିଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଗର୍ଭଗୃହରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚାରିପଟେ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ ପଥ ଥିବାରୁ ଏହା ଅଜନ୍ତାର ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଗୁମ୍ଫା ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୨

ଗୁମ୍ଫା-୧୨ର ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହ ଓ ତାକୁ ଲାଗି ରହିଥିବା ସନ୍ୟାସୀଙ୍କ କୋଠରୀ । ପ୍ରତି କୋଠରୀରେ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ପଥରନିର୍ମିତ ଖଟ ରହିଛି ।

ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ସର୍ବେକ୍ଷଣ (ASI) ଅନୁସାରେ ଗୁମ୍ଫା-୧୨ ପ୍ରାଥମିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ହୀନଯାନ ପରମ୍ପରାର ଏକ ବିହାର । ୧୪.୯ମି × ୧୭.୮୨ମି ମାପର ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟି ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟରୁ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବ । ସ୍ପିଂକ୍ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ କାଳ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ ବୋଲି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିଛନ୍ତି ।

ଆଗ ପଟର କାନ୍ଥ ଭୁଷୁଡ଼ିଯାଇଥିବା ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟି କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଛି । ଅନ୍ୟ ତିନି କାନ୍ଥରେ ୧୨ଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ଓ ପ୍ରତି ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ପଥର ଖଟ ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୩, ୧୪, ୧୫, ୧୫A

ଗୁମ୍ଫା - ୧୩

ଗୁମ୍ଫା – ୧୪

ଗୁମ୍ଫା-୧୩ ପ୍ରାଥମିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିର୍ମିତ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ବିହାର । ଏଥିରେ ଏକ ସଭାଗୃହ, ୭ଟି କୋଠରୀ ଓ ପ୍ରତି କୋଠରୀରେ ପଥରନିର୍ମିତ ଦୁଇଟି ଖଟ ରହିଛି । ଏହାର ନିର୍ମାଣ କାଳ ସମ୍ପର୍କରେ ଗୁପ୍ତେ ଓ ମହାଜନ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ବିଭାଗଠାରୁ ୨୦୦-୩୦୦ ବର୍ଷ ପରବର୍ତ୍ତୀ (ଖ୍ରୀ. ୧ମ-୨ୟ ଶତାବ୍ଦୀ) ସମୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି ।

ଗୁମ୍ଫା - ୧୫

ଗୁମ୍ଫା – ୧୫A

ଗୁମ୍ଫା-୧୪ ୧୩.୪୩ ମି × ୧୯.୨୮ ମି ମାପର ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିହାର ଏବଂ ଏହା ଗୁମ୍ଫା – ୧୩ ଉପରେ ଖୋଦିତ । ଗୁମ୍ଫାର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାରରେ “ଶାଳ ଭଞ୍ଜିକା” (ଶାଳ ଗଛର ଡାଳ ଭାଙ୍ଗୁଥିବା କନ୍ୟା) ଚିତ୍ର ଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି ।

୧୫ ନମ୍ବର ଗୁମ୍ଫା ୧୯.୬୨ ମି × ୧୫.୯୮ ମି ମାପର ଏକ ବିହାର । ଏହି ଗୁମ୍ଫା ପୂର୍ବେ ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଥିଲା । ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକ ସଭାଗୃହ, ତାକୁ ଲାଗି ୮ଟି କୋଠରୀ, ଏକ ଗର୍ଭଗୃହ, ଏକ ଉପକକ୍ଷ ଓ ସ୍ତମ୍ଭଯୁକ୍ତ ଏକ ବାରଣ୍ଡା ଅବସ୍ଥିତ । ଗୁମ୍ଫାଚିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଗର୍ଭଗୃହର ମୁଖ୍ୟ ବୁଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତି ସିଂହାସନ ଭଙ୍ଗୀରେ ଉପବିଷ୍ଟ । ଗୁମ୍ଫା-୧୫ର ଦ୍ୱାରବନ୍ଧରେ ପାରାମାନେ ମକା ବା ଶସ୍ୟ ଖାଉଥିବାର ଚିତ୍ର ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା-୧୫A କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଗୁମ୍ଫା ଯେଉଁଥିରେ ଏକ ଛୋଟ ସଭାଗୃହ ଓ ଦୁଇଟି ସଂଲଗ୍ନ କୋଠରୀ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫା-୧୬କୁ ରହିଥିବା ପ୍ରବେଶ ପଥର ହାତୀ ମୂର୍ତ୍ତିର ଡାହାଣ ପଟେ ଗୁମ୍ଫା-୧୫A ଅବସ୍ଥିତ । ଏହା ଏକ ପୁରାତନ ହୀନଯାନ ଗୁମ୍ଫା । ଏହାର ଦ୍ୱାରରେ ଧାରଣା ଓ ତୋରଣ ଶୈଳୀର ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଛି । ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଲିପିରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକ ଶିଳାଲେଖ ଥିଲା ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ହଜିଯାଇଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୬

ବରାହଦେବ ଶିଳାଲେଖ

ଗୁମ୍ଫା-୧୬ରେ ଥିବା ବରାହଦେବ ଶିଳାଲେଖ ଓ ତାହାର ଇଂରାଜୀ ଅନୁବାଦ

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ସମୂହର ମଝାମଝି ଗୁମ୍ଫା-୧୬ ଅବସ୍ଥିତ । ବାକାଟକ ରାଜା ହରିସେନଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀ ବରାହଦେବ ଏହାର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ଥିଲେ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ କାଳ ଖ୍ରୀ. ୪୭୫-୫୦୦ ମଧ୍ୟରେ । ସେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାକୁ ସନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫା-୧୬ର ଶିଳାଲେଖରେ ତାଙ୍କ ଇଚ୍ଛା ଲିଖିତ ଅଛି : "ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱର ଦୁଃଖ ଓ ରୋଗ ଦୂର ହେଉ ଏବଂ ଏହା ଶାନ୍ତି ଓ ନୀତିର ପଥରେ ପରିଚାଳିତ ହୁଅନ୍ତୁ" । ଶିଳାଲେଖର "ପବିତ୍ର ନିୟମ ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ସାଥୀ ହେଉ; ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱର ଗୁରୁ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଗଭୀର ଭକ୍ତି ରହିଛି ।" ଅଂଶରୁ ତାଙ୍କ ବୌଦ୍ଧ ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ୱାସ ପ୍ରତିଫଳିତ ହେଉଛି । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ, ଘଟୋତ୍କଚ ଗୁମ୍ଫା ନିକଟରେ ତାଙ୍କ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ପ୍ରତି ଆସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଶିଳାଲେଖ ଓ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା-୧୬ର ଶିଳାଲେଖରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ବରାହଦେବ ଉଭୟ ଧର୍ମ ଉପରେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ । ୭ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଚୀନୀ ପରିବ୍ରାଜକ ହୁଏନସାଂ ନିଜ ଅଜନ୍ତା ଭ୍ରମଣ କାଳରେ ଗୁମ୍ଫା-୧୬ ଅଜନ୍ତାର ପ୍ରବେଶ ବା ପ୍ରଥମ ଗୁମ୍ଫା ଥିବା ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

୧୯.୫ ମି × ୨୨.୨୫ ମି × ୪.୬ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଗୁମ୍ଫା-୬ ସମଗ୍ର ଅଜନ୍ତାର ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଛି । ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ନିର୍ମାଣ କ୍ରମ ଓ ସମଗ୍ର ଅଜନ୍ତାରେ ନିର୍ମାଣର ଶେଷ ସମୟ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବାରୁ ସ୍ପିଂକ୍ ଓ ଅନ୍ୟ ଗବେଷକମାନେ ଏହାକୁ ଏକ ଅତି ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା-୧୬ ଏକ ମହାଯାନ ବିହାର ଏବଂ ଏଥିରେ ମୁଖ୍ୟ ଦ୍ୱାର, ଦୁଇଟି ପାର୍ଶ୍ୱ ଦ୍ୱାର ଓ ଦୁଇଟି ଝରକା ରହିଛି । ବିହାରର ବାରଣ୍ଡାଟି ୧୯.୫ ମି × ୩ ମି । ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରାର୍ଥନାଗୃହ ୧୯.୫ ମି × ୧୯.୫ ମି ପରିମିତ ଏକ ବର୍ଗାକାର ଗୃହ ।

ଗୁମ୍ଫା-୬ର ଚିତ୍ରସମୂହ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର । ହସ୍ତୀ, ମହୌମ୍ମଗ, ସୁତସୋମ ପ୍ରଭୃତି ଜାତକ କଥା ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହାଛଡ଼ା ନନ୍ଦଙ୍କ ମନ ପରିବର୍ତ୍ତନ, ସ୍ରବସ୍ତି ଚମତ୍କାର, ସୁଜାତାଙ୍କ ଭୋଗଦାନ, ଅସିତଙ୍କ ଯାତ୍ରା, ମାୟାର ସ୍ୱପ୍ନ, ତ୍ରପୁଶ ଓ ଭଲ୍ଲୁକ କଥା, ହଳ ପର୍ବ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଚିତ୍ର ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ରହିଛି । ହସ୍ତୀ ଜାତକ କଥାର ଚିତ୍ରରୁ ଜଣାପଡ଼େ – ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱ ହାତୀ ରୂପରେ ଥିବା ବେଳେ ବହୁ ଲୋକ ଖାଦ୍ୟାଭାବରେ ଥିବା ବିଷୟ ଜାଣିଲେ । ସେ ସେମାନଙ୍କୁ ଏକ ପର୍ବତ ପାଦଦେଶକୁ ଯିବାକୁ କହିଲେ । ହାତୀ ନିଜେ ପର୍ବତ ଉପରୁ ତଳକୁ କୁଦି ନିଜ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ ଯେପରିକି ଏତେ ସଂଖ୍ୟକ ଲୋକେ ତାଙ୍କ ମାଂସ ଖାଇ କ୍ଷୁଧା ମେଣ୍ଟାଇ ପାରିବେ । ଗୁମ୍ଫାକୁ ପଶିବା ପରେ ବାମ ପଟରୁ ଘଣ୍ଟାକଣ୍ଟା ଦିଗରେ ଏହି ସବୁ କାହାଣୀ ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ମହୌମ୍ମଗ ଜାତକ କଥାର ଚିତ୍ରରେ ବାଳ ବୋଧିସତ୍ତ୍ୱଙ୍କ କାହାଣୀ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ତାହା ପରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସାବତ ଭାଇ ନନ୍ଦଙ୍କ ଧର୍ମାନ୍ତରଣ କାହାଣୀର ଚିତ୍ର ରହିଛି । ନନ୍ଦ କିମ୍ବଦନ୍ତୀର ଦୁଇଟି ରୂପ ରହିଛି ଯେଉଁଥିରୁ ଗୋଟିଏ ଏହି ଚିତ୍ରରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ନିଜ ବିବାହିତା ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ସହିତ ବାସନା ଓ ବିଳାସମୟ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିବାର ଇଚ୍ଛା ରଖିଥିବା ନନ୍ଦଙ୍କୁ ବୁଦ୍ଧ ସ୍ୱର୍ଗ ଓ ନର୍କକୁ ବୁଲାଇବାକୁ ନେଇ ବାସନାମୟ ଜୀବନର ପରିଣାମ ସମ୍ପର୍କରେ ଅବଗତ କରାଇଥିଲେ । ନନ୍ଦଙ୍କ ମନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚିତ୍ର ପରେ ମନୁଷୀ ବୁଦ୍ଧ, ପ୍ରାର୍ଥନାରତ ଭକ୍ତଗଣ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାଦାନ ତଥା ଧର୍ମ-ଚକ୍ର ମୁଦ୍ରାରେ ବସିଥିବା ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ର ରହିଛି ।

ଅପର ପାର୍ଶ୍ୱର କାନ୍ଥରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜୀବନ କାଳର କିଛି ଦୃଶ୍ୟର ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଶ୍ୱେତବସନ ପରିଧାନ କରିଥିବା ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ସୁଜାତା ଭିକ୍ଷାଦାନ କରିବାର ଚିତ୍ର, ତପୁସ୍ସ ଓ ଭଲ୍ଲୁକ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଗହମ ଓ ମହୁ ଦାନ କରିବାର ଚିତ୍ର, ବୃକ୍ଷ ତଳେ ବସିଥିବା ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ର ଓ ହଳ ଉତ୍ସବରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିର ଚିତ୍ର ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପିତାମାତା ତାଙ୍କୁ ସନ୍ୟାସୀ ହେବାରୁ ନିରୁତ୍ସାହିତ କରୁଥିବାର ଏକ ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଆଉ ଏକ ଚିତ୍ରରେ ବୁଦ୍ଧ ସନ୍ୟାସୀ ହେବାର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାଯାଏ ଓ ଏଥିରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚାରିପଟେ ଧୋତି ପିନ୍ଧିଥିବା ପୁରୁଷ ଓ ଶାଢ଼ୀ ପିନ୍ଧିଥିବା ମହିଳାମାନେ ଉପସ୍ଥିତ । ଅସିତ ଓ ଶିଶୁ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଏକ ଚିତ୍ର ରହିଛି ଯେଉଁଥିରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କଠାରେ ଋଷିଙ୍କ ପରି ଗୁଣ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଛି । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଗୁମ୍ଫା-୧୬ର କିଛି ଚିତ୍ର ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବସ୍ଥାରେ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

• 
  ନନ୍ଦଙ୍କ ମନ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୬ରେ ରାଜପ୍ରାସାଦର ଦୃଶ୍ୟ
• 
  ବୁଦ୍ଧ ସନ୍ୟାସୀ ହେବା ପରେ ସୁଜାତାଙ୍କଠାରୁ କ୍ଷୀରି ପାଇବାର ଚିତ୍ର
• 
  ମନୁଷୀ ବୁଦ୍ଧ ଚିତ୍ର
• 
  ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ରାଜା ଭକ୍ତିପୂର୍ବକ ନମନ ଓ ପୂଜା କରିବା
• 
  ହାତୀ ମୂର୍ତ୍ତି ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଗୁମ୍ଫା-୧୬କୁ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପାଇଁ ରହିଥିବା ସୋପାନଶ୍ରେଣୀ
• 
  ଗର୍ଭଗୃହ ଓ ଦେବପୀଠରେ ଆସୀନ ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ

ଗୁମ୍ଫା ୧୭

• 
  ବେସ୍ସନ୍ତର ଜାତକ କଥାର ଚିତ୍ର
• 
  ଷଡ଼ଦନ୍ତ ଜାତକ କଥାର ଚିତ୍ର
• 
  କୃଷ୍ଣ ରାଜକୁମାରଙ୍କ ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୧୭ର ମୁଖ୍ୟପୀଠାସୀନ ବୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିମା
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୧୭ର ବହିର୍ଭାଗର ଦୃଶ୍ୟ
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୧୭ର ପ୍ରାର୍ଥନାଗୃହ ଓ ଗର୍ଭଗୃହ

୩୪.୫ ମି × ୨୫.୬୩ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଗୁମ୍ଫା-୧୭, ଗୁମ୍ଫା-୧୬ ଓ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଶୟନମୁଦ୍ରା ମୂର୍ତ୍ତି ଥିବା ଗୁମ୍ଫା-୨୬ ବାକାଟକ ବଂଶୀୟ ହିନ୍ଦୁ ରାଜାଙ୍କ ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ ବରାହଦେବଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଆର୍ଥିକ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିବା ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଶିଳାଲେଖରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସ୍ଥାନୀୟ ରାଜା ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ମଧ୍ୟ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଅନୁଦାନ ଦେଇଥିଲେ ।

ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକ ବଡ଼ ବିହାର ରହିଛି ଓ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇ ଉତ୍ତମ ସ୍ଥିତିରେ ରହିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା-୧୬ର ଚିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜୀବନୀ ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଥିବା ବେଳେ ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଚିତ୍ରରେ ଜାତକ କଥାରୁ ମାନବୀୟ ଗୁଣର ପରିପ୍ରକାଶ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ କେନ୍ଦ୍ରିତ କରାଯାଇଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେରେ ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ଭାବେ ପ୍ରକୃତବାଦୀ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଶିଳ୍ପୀମାନେ “ବିଳାସମୟ ଲାଳିତ୍ୟ”ର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିବା ଷ୍ଟେଲା କ୍ରାମ୍ରିଶ୍ କହିଛନ୍ତି । କ୍ରାମ୍ରିଶ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ପ୍ରାଚୀନ ଶିଳ୍ପୀମାନେ ପବନ ଯୋଗୁଁ ତରଙ୍ଗାୟିତ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରର ଚିତ୍ର ଓ ଏପରି ଅତି ସରଳ-ସୁନ୍ଦର ଭାବେ କାହାଣୀର କ୍ରମବିବର୍ତ୍ତନ ଦର୍ଶାଇପାରିଛନ୍ତି ।

ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଶିଳାଲେଖ

ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଶିଳାଲେଖ ଓ ତାହାର ଇଂରାଜୀରେ ଅନୁବାଦ

ଗୁମ୍ଫା-୧୭ ଏକ ବିହାର ଏବଂ ଏଥିରେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଶୈଳୀର ସ୍ତମ୍ଭମାନ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାରେ ମୁଖ୍ୟକକ୍ଷ, ଗର୍ଭଗୃହ, ଆଲୋକ ପାଇଁ ବୃହଦାକାର ଝରକା ଓ ଦ୍ୱାର ତଥା ବିଭିନ୍ନ ଭାରତୀୟ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ୨୦ଟି ସ୍ତମ୍ଭବିଶିଷ୍ଟ ବିହାରର ମୁଖ୍ୟକକ୍ଷ ବା ସଭାଗୃହ ୩୮୦.୫୩ ବର୍ଗ ମିଟର । ନିର୍ମାଣ କାଳରେ ସ୍ଥପତିଙ୍କ ଅନୁମାନରେ ସାମାନ୍ୟ ତ୍ରୁଟି ଯୋଗୁଁ ଗୁମ୍ଫାର ପଛ ପଟର ଆକାରରେ ଅସମାନତା ରହିଛି ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ ମତ ରଖିଛନ୍ତି ।

ଗୁମ୍ଫା-୧୭ରେ ରାଜା ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ଶିଳାଲେଖ ରହିଛି । ଏହି ଶିଳାଲେଖରେ ଉକ୍ତ ବିହାର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ବହୁ ଧନ ବ୍ୟୟ କରିଥିବା ଓ ଏହାର ନିର୍ମାଣ ପରେ ଭକ୍ତଙ୍କୁ ଅଶେଷ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରାପ୍ତି ହେବା ବିଷୟ ଉଲ୍ଲିଖିତ ରହିଛି । ଅଜନ୍ତାରେ ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ଅତି କମରେ ୫ଟି ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକତାରୁ ଅଧିକ ଧନ ବ୍ୟୟ କରିଥିଲେ ଓ ଶେଷରେ ଅସ୍ମକଙ୍କ ଆକ୍ରମଣରେ ପରାସ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ।

ଗୁମ୍ଫା-୧୭ରେ ୩୦ଟି ମୁଖ୍ୟ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଚିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ରୂପ ଓ ଭଙ୍ଗୀ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ; ଯଥା – ବିପଶ୍ୟୀ, ଶିଖୀ, ବିଶ୍ୱଭୂ, କ୍ରକୁଚ୍ଛାନନ୍ଦ, କନକମୁନି, କଶ୍ୟପ ଓ ଶାକ୍ୟମୁନି । ଅବଲୋକିତେଶ୍ୱରଙ୍କ ଚିତ୍ର, ଉଦୟିନ ଓ ଗୁପ୍ତ କାହାଣୀର ଚିତ୍ର, ନଳଗିରିର କଥା, ଭବଚକ୍ର (ଜୀବନ ଚକ୍ର), ରାଜକୁମାର ସିଂହଳଙ୍କ ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ଯାତ୍ରା, ପ୍ରାଚୀନ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞମାନଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଥିବା ଚିତ୍ର ଫଳକ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଅନ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଚିତ୍ର । ଷଡ଼ଦନ୍ତ, ହସ୍ତୀ, ବେସ୍ସନ୍ତର, ସୁତସୋମ, ମହାକପି, ସରାଭମିଗ, ମତ୍ସ୍ୟ, ମତିପୋଷକ, ଶ୍ୟାମ, ମହିଷ, ବଲହସ୍ସ, ଶିବି, ରୁରୁ ଓ ନିଗ୍ରୋଦମିଗ ଜାତକ କଥାମାନଙ୍କ କାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖାଯାଇପାରିବ । ପ୍ରଥମ ସହସ୍ରାବ୍ଦିର ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ସାମାଜିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି । ଜାହାଜ ଭାଙ୍ଗିବା, ପ୍ରସାଧନରତା ରାଜକୁମାରୀ, ପ୍ରେମୀ ଯୁଗଳ, ପ୍ରେମଭାବରେ ବସିଥିବା ଯୁଗଳଙ୍କ ମଦିରାପାନର ଦୃଶ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଏହି ଗୁମ୍ଫାଚିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି । ଆଉ କିଛି ଚିତ୍ରରେ ଜାତକ କଥାର ଅନ୍ୟ ପ୍ରମୁଖ ଚରିତ୍ର, ପଶୁପକ୍ଷୀ ଓ ଭୃତ୍ୟ ଆଦି ଦର୍ଶିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୮

୩.୩୮ ମି × ୧୧.୬୬ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଗୁମ୍ଫା-୧୮ ଏକ ଛୋଟ ଆୟତାକାର ଗୁମ୍ଫା । ଗୁମ୍ଫାରେ ଦୁଇଟି ଅଷ୍ଟଭୂଜାକାର ସ୍ତମ୍ଭ ରହିଛି । ଏଥିରେ ଏକ ଛୋଟ କୋଠରୀ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟି କେଉଁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ତାହା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୯ (୫ମ ଶତାବ୍ଦୀ ଖ୍ରୀ.)

• 
  ଗୁମ୍ଫା ୧୯ର ନକସାରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ପୂର୍ବେ ଏଥିରେ ଏକ ଅଗଣା ଓ କିଛି ଅତିରିକ୍ତ କଳାକୃତି ରହିଥିଲା
• 
  ଅର୍ଦ୍ଧପର୍ଯ୍ୟାଙ୍କ ଆସନରେ ନାଗରାଜ । ପାର୍ଶ୍ୱରେ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ମଙ୍ଗଳସୂତ୍ର ପିନ୍ଧିଛନ୍ତି ଓ ପଦ୍ମ ଫୁଲ ଧରିଛନ୍ତି ।
• 
  ୧୫ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ସେଥିରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତରମୂର୍ତ୍ତି
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୯ରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୯ର ଗୁମ୍ଫାମୁଖ (ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମିତ)
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୯ର ପୂଜାସ୍ଥଳ (ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ନିର୍ମିତ)

ଖ୍ରୀ. ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଖୋଦିତ ଗୁମ୍ଫା-୧୯ ଏକ ଚୈତ୍ୟଗୃହ ଓ ଏହାର ମାପ ୧୬.୦୫ ମି × ୭.୦୯ ମି । ଏହାର ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହରେ ବିଭିନ୍ନ ଭଙ୍ଗୀରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଏହାର ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୃହକୁ ଯିବା ପାଇଁ ପୂର୍ବେ ନିର୍ମିତ ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଗଣା ଦେଇ ଯିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସଂଲଗ୍ନ ଅଗଣାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ମୂଳ ନକସାରେ ଏକ ମଣ୍ଡଳ ଶୈଳୀର ଅଗଣା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ଯେଉଁଠାରେ ଭକ୍ତମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହେଉଥିଲେ ଓ ନିଜ ଅବସରର ପ୍ରତୀକ୍ଷା କରୁଥିଲେ । ଏହା ବର୍ତ୍ତମାନ ଇତିହାସ ଗର୍ଭରେ ହୃତ । ଗୁମ୍ଫା-୧୯ ଏହାର ମୂର୍ତ୍ତି କଳା ପାଇଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ନାଗ ଫଣାର ଛତ୍ର ହିନ୍ଦୁ ଓ ଜୈନ ମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କ ପରି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଯକ୍ଷ ଦ୍ୱାରପାଳ, ବାତାୟନ, ବସିଥିବା ଓ ଛିଡ଼ାଥିବା ବୁଦ୍ଧ, ଆକାଶରେ ଉଡ଼ୁଥିବା ଯୁଗଳ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଛାତ ପୂର୍ବେ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ରଞ୍ଜିତ ଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା-୯ରେ ହୋଇଥିବା ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ନିର୍ମାଣରୁ ମିଳିଥିବା ଜ୍ଞାନକୁ ଗୁମ୍ଫା ୧୯ରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ସ୍ତୁପରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଖୋଦନ କରିବା ହୀନଯାନ ସ୍ଥାପତ୍ୟରୁ ବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯିବ । ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମହାଯାନ ପରମ୍ପରାର ପ୍ରଚଳନ ଓ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ହିନ୍ଦୁ ଶୈବ ପରମ୍ପରାର ରାଜାମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବାରୁ ସ୍ତୁପରେ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣର ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ କୌଣସି ଉଚ୍ଚ ସ୍ତରର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ଆସିଥିବ ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ କୁହନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା ୧୯ର ନିର୍ମାଣ କାଳ ପ୍ରାୟ ୪୬୭ ମସିହା କିନ୍ତୁ ୪୭୦ ଦଶନ୍ଧି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏଥିରେ କଳାକୃତି ନିର୍ମାଣ ଚାଲିଥିବ । ୪୭୧ ମସିହାରେ ଏହାର ଉଦ୍‍ଘାଟନ ସମୟରେ ଏହା ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୯ର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ସୁନ୍ଦର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଖଚିତ । ଦୁଇଟି ସିଲିଣ୍ଡରାକୃତି ସ୍ତମ୍ଭ ଉପରେ ସୁନ୍ଦର ଫୁଲ ଓ ମାଳା ଖୋଦିତ ହୋଇଛି । ଏହି ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକର ଉପରାଂଶରେ ଅଁଳା ଓ ପଦ୍ମ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି । ବାମ ପଟେ ବରଦାହସ୍ତ ମୁଦ୍ରାରେ ଛିଡ଼ା ଅବସ୍ଥାରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ଡାହାଣ ପଟେ କଳସୀ ଧରିଥିବା ଏକ ନାରୀର ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ଉପର ପଟେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଧ୍ୟାନମଗ୍ନ ଭାବେ ବସିଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଏକ ମୂର୍ତ୍ତି ଖୋଦିତ ହୋଇଛି । ପ୍ରବେଶ ପଥର ଡାହାଣ ପଟେ "ମାତା ଓ ପୁତ୍ର" ମୂର୍ତ୍ତିଟିଏ ରହିଛି । ମାତା-ପୁତ୍ର ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଭିକ୍ଷୁକ ଜଣକ ହେଲେ ବୁଦ୍ଧ ଏବଂ ମାତା-ପୁତ୍ର ହେଲେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ପୁତ୍ର ।

ପୂଜା ଗୃହଟି ଅର୍ଦ୍ଧ-ଗୋଲାକାର । ଏଥିରେ ୧୫ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ରହିଛି । ଗୋଲାକାର ଭିତ୍ତିର ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଫୁଲ ଖୋଦିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ସ୍ତମ୍ଭ ଉପରେ ବୁଦ୍ଧ ରହିଛନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ନିକଟରେ ହାତୀ, ଘୋଡ଼ା, ଅପସରା ଆଦି ରହିଛନ୍ତି । ଏହି ଶୈଳୀ ଗୁପ୍ତ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଶୈଳୀ ବୋଲି କୁହାଯିବ । ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଶର୍ମାଙ୍କ ଅନୁସାରେ କର୍ଲା ଗୁମ୍ଫାର ମହାନ ଚୈତ୍ୟ ଖ୍ରୀ. ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀ ସମୟର ଏବଂ ଗୁମ୍ଫା-୧୯ ତାହାର ଅନୁକରଣରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି ।

ପୂଜା ଗୃହର କାନ୍ଥ ଓ ଛାତରେ ବିଭିନ୍ନ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କିତ । ବୁଦ୍ଧ, ବିଭିନ୍ନ ଫୁଲ, ମାତା-ପୁତ୍ର ଏହି ସବୁ ଚିତ୍ରର ମୁଖ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ ।

ଗୁମ୍ଫା ୨୦

ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର ସମ୍ମୁଖରେ ଦ୍ୱାରପାଳ ରୂପେ ନାଗରାଜ ଦଣ୍ଡାୟମାନ (ଗୁମ୍ଫା ୨୦)

ବାହାର ପଟରୁ ଗୁମ୍ଫା ୨୦

ଗୁମ୍ଫା ୨୦ର ଅଭ୍ୟନ୍ତର ଓ ମୁଖ୍ୟ ଦେବପୀଠ

ସିଂହାସନରେ ବୁଦ୍ଧ (ଗୁମ୍ଫା ୨୦)

ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ଗୁମ୍ଫା ୨୦ ଏକ ବିହାର ଓ ୧୬.୨ ମି × ୧୭.୯୧ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ "ଧାର୍ମିକ ଭାବନାର ବୃକ୍ଷକୁ ବଢ଼ାଇବାର ତାଙ୍କର ଇଚ୍ଛା”କୁ ପୂରରଣ କରିବା ପାଇଁ ୪୬୦ ମସିହାରେ ଉପେନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ଏହାର ନିର୍ମାଣ ଆରମ୍ଭ କରାଇଥିଲେ । । ଅନ୍ୟ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ସହିତ ୨୦ ନମ୍ବର ଗୁମ୍ଫାର କାମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ପ୍ରସ୍ତର କାର୍ଯ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ଓ ବିସ୍ତୃତ କିନ୍ତୁ ଗୁମ୍ଫା-୧୭ ବା ୧୯ ତୁଳନାରେ ଏହାକୁ କମ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର କାର୍ଯ୍ୟ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ସ୍ଥଗିତ ରଖାଯାଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦଶନ୍ଧିରେ ପୁଣି ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା ।

ବିହାରରେ ଏକ ଗର୍ଭଗୃହ, ୪ଟି ଛୋଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ, ସ୍ତମ୍ଭଯୁକ୍ତ ବାରଣ୍ଡା ଓ ଆଲୋକ ଆସିବା ପାଇଁ ଦୁଇଟି ପଥରକଟା ଝରକା ରହିଛି । ମୁଖ୍ୟ କକ୍ଷକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ବାରଣ୍ଡାର ବାମ ପଟେ ଦୁଇଟି ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ଛାତରେ ପୂର୍ବେ ହୋଇଥିବା ଚିତ୍ରର ଅବଶେଷ ଦେଖିହେବ । ଗର୍ଭଗୃହର ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି ଶିକ୍ଷାଦାନ ମୁଦ୍ରାରେ ରହିଛନ୍ତି । ସପ୍ତବୁଦ୍ଧ ପ୍ରସ୍ତର ପ୍ରତିମା ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ମୁଖ୍ୟ ଆକର୍ଷଣ । ଗୁମ୍ଫାର ବାରଣ୍ଡାରେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ଓ ବ୍ରାହ୍ମୀ ଲିପିର ଏକ ଶିଳାଲେଖ ରହିଛି ଯେଉଁଥିରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାକୁ ମଣ୍ଡପ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ୨୦ ଓ ୧୯ର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଏକା ପ୍ରକାରର । ଗୁମ୍ଫା ୧୭ର ଚିତ୍ରକଳା ସହିତ ମଧ୍ୟ ଏହାର କିଛି ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି । ତିନୋଟି ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକା କାରିଗର ଓ ଶିଳ୍ପୀ କାମ କରିଥିବେ ବୋଲି ଏପରି ହୋଇଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଗୁମ୍ଫା ୨୦ର ଦ୍ୱାର ବନ୍ଧ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଜନ୍ତାରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଧରଣର । ଗୁମ୍ଫା ୨୦ର ଶିଳ୍ପ କଳା ମଧ୍ୟ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର । ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ଏକ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଦୁଇଟି ତକିଆକୁ ଆଉଜି ବସିଥିବା ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପଛରେ ଏକ ଫଳପୂର୍ଣ୍ଣ ଆମ୍ବ ଗଛ ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା ୨୧, ୨୨, ୨୩, ୨୪ ଓ ୨୫

ଗୁମ୍ଫା-୨୧, ୨୨, ୨୩ ଓ ୨୪ ପ୍ରତ୍ୟେକେ ବିହାର । ଅଜନ୍ତା ନିର୍ମାଣର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଗୁମ୍ଫା-୨୧ର ସଭାଗୃହଟି ୨୮.୫୬ ମି × ୨୮.୦୩ ମି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ସନ୍ୟାସୀମାନଙେକ ରହିବା ପାଇଁ ୧୨ଟି କୋଠରୀ ଖୋଦିତ ହୋଇଛି । ଏହା ସହିତ ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକ ଗର୍ଭଗୃହ, ୧୨ଟି ସ୍ତମ୍ଭବିଶିଷ୍ଟ ବାରଣ୍ଡା ରହିଛି । ପଶୁପକ୍ଷୀ ଓ ଫୁଲଙ୍କ ଚିତ୍ର ଶିଳାରେ ଖୋଦିତ ଅଛି । ସ୍ତମ୍ଭମାନଙ୍କରେ ଅପସରା, ନାଗରାଜ, ନାଗରାଣୀ, ପ୍ରଣାମ କରୁଥିବା ଭକ୍ତ ପ୍ରଭୃତି ଖୋଦିତ ହୋଇଛି । ସଭାଗୃହଟି ପୂର୍ବେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ରଞ୍ଜିତ ହୋଇଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ମୁଖ୍ୟ ପୀଠରେ ବୁଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷାଦାନ ଭଙ୍ଗୀରେ ବସିଛନ୍ତି ।

ଗୁମ୍ଫା-୨୪ର ବହିର୍ଭାଗ ଓ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭ୍ୟନ୍ତର

୧୨.୭୨ ମି × ୧୧.୫୮ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଗୁମ୍ଫା-୨୨ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ବିହାର ଯେଉଁଥିରେ ଏକ ପତଳା ବାରଣ୍ଡା ଓ ୪ଟି ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କୋଠରୀ ରହିଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫା ସାମାନ୍ୟ ଉଚ୍ଚତାରେ ରହିଥିବାରୁ ଏଠାକୁ ଆସିବା ପାଇଁ ସୋପାନ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାର ଗର୍ଭଗୃହରେ ବୁଦ୍ଧ ପ୍ରଳମ୍ବ-ପଦାସନରେ ଉପବିଷ୍ଟ । ଗୁମ୍ଫା ୨୨ରେ ମନୁଷୀ ବୁଦ୍ଧ ଓ ମୈତ୍ରେୟଙ୍କ ଚିତ୍ର ଶିଳା ଉପରେ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଛି । ଗୁମ୍ଫା-୨୨ର ବାରଣ୍ଡାର ବାମ ପଟେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଏକ ଶିଳାଲେଖ ରହିଛି । ଏହି ଶିଳାଲେଖର କିଛି ଅଂଶ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି । ପଢ଼ି ହେଉଥିବା ଅଂଶରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ : “ଜୟତଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏହି ମଣ୍ଡପକୁ ଦାନ କରାଯାଇଛି”, “ଜୟତଙ୍କ ପରିବାର ବଡ଼ ଉପାସକ” ଓ “ଏହାର ଗୁଣ ପ୍ରଥମେ ମାତାପିତାଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କରୁ” ।

ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା-୨୩ର ସଭାଗୃହର ଆକାର ୨୮.୩୨ ମି × ୨୨.୫୨ ମି । ଏହାର ନକସା ଗୁମ୍ଫା ୨୧ ପରି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ସ୍ତମ୍ଭରେ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଓ ନାଗ ଦ୍ୱାରପାଳ ଗୁମ୍ଫା-୨୧ଠାରୁ ଭିନ୍ନ ।

ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା ୨୪ ମଧ୍ୟ ଗୁମ୍ଫା-୨୧ ପରି ଓ ଆକାରରେ ବୃହତ୍ତର । ୨୯.୩ ମି × ୨୯.୩ ମି ମାପବିଶିଷ୍ଟ ଏହାର ସଭାଗୃହ ଗୁମ୍ଫା-୪ ପରେ ଅଜନ୍ତାର ଦ୍ୱିତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ବିହାର ସଭାଗୃହ । ଅନେକ ଶିଳ୍ପୀ ଏକା ସମୟରେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ କାମ କରିଥିବାରୁ ଗବେଷଣା ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗୁମ୍ଫା-୨୪ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା । ଗୁମ୍ଫାର ଗର୍ତ୍ତ ଖୋଳାଯିବା ପରେ ଏକା ସମୟରେ ଗର୍ଭଗୃହ, ସନ୍ୟାସୀଙ୍କ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ଓ ମୁଖ୍ୟ ସଭାଗୃହର ନିର୍ମାଣ ଚାଲିଥିଲା । ଗୁମ୍ଫା-୨୪ର ନିର୍ମାଣର ଯୋଜନା ଖ୍ରୀ. ୪୬୭ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ବୁଦ୍ଧଭଦ୍ରଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟ ୪୭୫ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ୪୭୭ ମସିହାରେ ହରିସେନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଅକସ୍ମାତ ଏହାର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା-୨୪ର ସ୍ତମ୍ଭ ଉପରେ ଥିବା କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଅଜନ୍ତାର ଅନ୍ୟ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଜଟିଳତର । ଏଥିରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଅଜନ୍ତାର ସ୍ଥପତି ଓ ପ୍ରସ୍ତର ଶିଳ୍ପୀମାନେ ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କୌଶଳକୁ ନିରନ୍ତର ଉନ୍ନତ କରିବାର ଅଭିପ୍ରାୟ ରଖୁଥିଲେ । କମ୍ ଆଲୋକ ଓ ଅତି ଅଳ୍ପ ସ୍ଥାନ ଥିବା ସତ୍ତ୍ୱେ କାରିଗରମାନେ ଡାହାଣ ପଟର ମଝି ସ୍ତମ୍ଭର ଉପର ଫଳକରେ ନିଜ କଳାର ନିଖୁଣତା ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା-୨୪ର ପ୍ରସ୍ତରଖୋଦିତ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଯୁଗଳ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଫୁଲ ବା ଅଳଙ୍କାର ନୁହେଁ ବରଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମାନବୀୟ ମୂର୍ତ୍ତି ପ୍ରଧାନ । ଗୁମ୍ଫାର ଗର୍ଭଗୃହରେ ବୁଦ୍ଧ ପ୍ରଳମ୍ବ-ପଦାସନରେ ବସିଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ଗୁମ୍ଫା-୨୫ ଏକ ବିହାର । ଏହାର ସଭାଗୃହ ୧୧.୩୭ ମି × ୧୨.୨୪ ମି । ଏହା ଅନ୍ୟ ବିହାରମାନଙ୍କ ପରି କିନ୍ତୁ ଏଥିରେ ଗର୍ଭଗୃହ ବା ଦେବପୀଠ ଅନୁପସ୍ଥିତ । ଏହା ସାମାନ୍ୟ ଉଚ୍ଚତାରେ ଖୋଦିତ ଏବଂ ଏଥିରେ ଏକ ପରିବେଷ୍ଟିତ ଅଗଣା ରହିଛି ।

• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୧ର ବାହାର ପଟ
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୧ର ଅଭ୍ୟନ୍ତର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୧ର ବୁଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତି
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୨୨ର ମୁଖ୍ୟ ସଭାଗୃହ
• 
  ଗୁମ୍ଫା ୨୩ର ମୁଖ୍ୟ ସଭାଗୃହ
• 
  ଏକ ବେଳରେ ନାନା କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିବା ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଚିତ୍ରକଳା

ଗୁମ୍ଫା ୨୬ (୫ମ ଶତାବ୍ଦୀ ଖ୍ରୀ.)

• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ପ୍ରବେଶ ପଥ
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ଅଭ୍ୟନ୍ତର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ନକସା ଓ ଆରମ୍ଭ ସମୟରେ ଏଥିରେ ଅଧିକ କାର୍ଯ୍ୟ ହେବାର ଯୋଜନା ରହିଥିଲା
• 
  ପ୍ରସ୍ତରଖୋଦିତ ସ୍ତୁପ ଯେଉଁଥିରେ ୩୬ଟି ଫଳକ ରହିଛି ।
• 
  ମାରାର ପୁତ୍ରୀମାନେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଆକୃଷ୍ଟ କରିବାର ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିବାର ଚିତ୍ର । ଉପରକୁ ଡାହାଣ ପଟେ ମାରା ଉପସ୍ଥିତ ।
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ବାମ ପଟେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମହାପରିନିର୍ବାଣ ବା ନିଧନ ସମୟର ମୂର୍ତ୍ତି ।

୨୫.୩୪ ମି × ୧୧.୫୨ ମି ମାପର ଗୁମ୍ଫା-୨୬ ଏକ ଚୈତ୍ୟ ଗୃହ ଓ ଏହାର ଯୋଜନା ଗୁମ୍ଫା-୧୯ ପରି । ଗୁମ୍ଫା ୧୯ଠାରୁ ଏହା ଯଥେଷ୍ଟ ବଡ଼ ଓ ବିହାର ଶୈଳୀର କିଛି ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଗୁମ୍ଫା-୨୬ରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ବୁଦ୍ଧଭଦ୍ରନାମକ ଜଣେ ସନ୍ୟାସୀ ଓ ଅସ୍ମକଙ୍କ ପାଖରେ ମନ୍ତ୍ରୀ ଥିବା ବୁଦ୍ଧଭଦ୍ରଙ୍କ ବନ୍ଧୁ ମିଳିତ ଭାବେ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ଶିଳାଲେଖରେ “ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ଚନ୍ଦ୍ର ରହିଥିବା ଯାଏଁ ପାହାଡ଼ ଚଟାଣରେ ନିର୍ମିତ ଏହି ସ୍ମୃତିଚିହ୍ନ ରହିବ” ବୋଲି ଲେଖାଅଛି ଯାହାକୁ ୱାଲ୍‍ଟର୍ ସ୍ପିଂକ୍ ଅନୁବାଦ କରି ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଶିଳ୍ପୀମାନେ ଚିତ୍ରକଳା ପରିବର୍ତ୍ତେ ମୂର୍ତ୍ତିକଳାକୁ ଅଧିକ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ । ଚିତ୍ର ଅପେକ୍ଷା ମୂର୍ତ୍ତି ଅଧିକ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିପାରିବ ବୋଲି ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଥିଲା ।

୧୦ ନମ୍ବର ଗୁମ୍ଫାର ଅନୁଭୂତିରୁ ଗୁମ୍ଫା-୨୬ ଅଧିକ ପ୍ରଷ୍ଫୁଟିତ ହୋଇଛି । ଗୁମ୍ଫା-୧୨ର ପ୍ରାଚୀନ ହୀନଯାନ ବିହାର ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଝଲକ ମଧ୍ୟ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖାଯାଇପାରିବ । ଗୁମ୍ଫା-୨୬ରେ ଦୁଇଟି ଉପର ମହଲା ଓ ଡେଣା ପରି ଚାରିଟି କକ୍ଷ ନିର୍ମାଣର ଯୋଜନା ରହିଥିଲା । କିନ୍ତୁ ନିର୍ମାଣ ବେଳେ ପୂର୍ବ ଯୋଜନାକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ବାମ ଓ ଡାହାଣ କାନ୍ଥରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଖୋଦନ କରି ଛାଡ଼ି ଦିଆଗଲା ।

ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ମୂର୍ତ୍ତି କାରୁକାର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ । ଅଜନ୍ତାରେ ନିର୍ମିତ ଶେଷ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୁମ୍ଫା-୨୬ ଅନ୍ୟତମ ଓ ଶିଳାଲେଖରୁ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ବିଭାଗ ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ନିର୍ମାଣ କାଳ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ବା ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀର ଆରମ୍ଭରେ ବୋଲି କହିଛି । ଗୁମ୍ଫାର ଆକାର ଅର୍ଦ୍ଧ-ଗୋଲାକାର ଏବଂ ଗୁମ୍ଫାର ଭିତର ପଟକୁ ଏକ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ ପଥ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ବୌଦ୍ଧ କିମ୍ବଦନ୍ତୀର ଯଥା – ସ୍ରବସ୍ତିର ଚମତ୍କାର, ବିଭିନ୍ନ ମୁଦ୍ରାରେ ଉପବିଷ୍ଟ ବୁଦ୍ଧ ଇତ୍ୟାଦିର ପ୍ରସ୍ତରଖୋଦିତ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଏଥିରୁ ବହୁ ମୂର୍ତ୍ତି ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ଅନୁଦାନରେ ମଧ୍ୟ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ମୂଳ ଯୋଜନାରେ କଳାର ଏକ ଅପୂର୍ବ ଅନୁପ୍ରବେଶ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଗୁମ୍ଫାକୁ ପଶିବା ପରେ ବାମ ପଟେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମହାପରିନିର୍ବାଣ ମୂର୍ତ୍ତି, ତା’ ପରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ମାରାର ପ୍ରଲୋଭିତ କରିବା ଚେଷ୍ଟା କଥାର ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ମାରାର ପ୍ରଲୋଭନ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ମାରାର ପୁତ୍ରୀମାନେ ଧ୍ୟାନମଗ୍ନ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆସି ତାଙ୍କୁ କାମବନ୍ଧନରେ ବାନ୍ଧିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି । ମାରାର ପୁତ୍ରୀମାନେ ଅଳ୍ପ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରିଥିବା ବେଳେ ମାରା ନିଜ ସେନା ନେଇ ବିଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରି ଓ ହିଂସାତ୍ମକ ଧମକ ଦେଇ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନଚ୍ୟୁତ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛି । ସବୁ ଚେଷ୍ଟା ସତ୍ତ୍ୱେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନଚ୍ୟୁତ ନ କରିପାରିବାରୁ ହତାଶ ମାରାର ମୂର୍ତ୍ତି ଉପରକୁ ଡାହାଣ ପଟେ କୋଣରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି ।

ଗୁମ୍ଫାର କେନ୍ଦ୍ରରେ ପଥର କାଟି ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ଏକ ସ୍ତୁପ ରହିଛି । ସ୍ତୁପର ସମ୍ମୁଖ ପଟେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଅବସ୍ଥିତ । ମୂର୍ତ୍ତିର ଉପରେ ଓ ତଳେ ୧୮ଟି ଚିତ୍ର ଫଳକ ରହିଛି । ମୂର୍ତ୍ତି ଉପରେ ତିନି ସ୍ତରର ଏକ ତୋରଣ ମଧ୍ୟ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି । ଅଣ୍ଡାକୃତି ସ୍ତୁପରେ ଅପସରାମାନଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଖୋଦିତ । ସ୍ତୁପ ଉପରେ ନଅ ସ୍ତରର ଏକ ହର୍ମିକ ଅବସ୍ଥିତ ଯାହା ମହାଯାନ ପରମ୍ପରାର ୯ ସଂସାର (ବା ଲୋକ)କୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । କାନ୍ଥ ଓ ଛାତରେ ଅନେକ ବୌଦ୍ଧ ଧାର୍ମିକ ବିଷୟ ବସ୍ତୁ ଖୋଦିତ ହୋଇଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଅନେକ କଳାକୃତି ନଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇଛି ଏବଂ କିଛି କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ସଂରକ୍ଷିତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଛି ।

ଗୁମ୍ଫା-୨୬ ଓ ବାମ ଡେଣାର କକ୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରକୂଟ ଶିଳାଲେଖ ରହିଛି ଯାହା ରାଷ୍ଟ୍ରକୂଟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଜଣେ ସଭାଷଦ ନାନାରାଜଙ୍କ (ଏହାଙ୍କର ଅନ୍ୟ ଶିଳାଲେଖ ମଧ୍ୟରେ ମୁଲତାଇ ଓ ସଙ୍ଗଲୋଦା ଶିଳାଲେଖ ଅନ୍ୟତମ)ଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ ବୋଲି ମନେ କରାଯାଏ । ସପ୍ତମ-ଅଷ୍ଟମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଲିଖିତ ଏହି ଶିଳାଲେଖକୁ ଅଜନ୍ତାର ଶେଷ ଶିଳାଲେଖ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରିବ ।

ଗୁମ୍ଫା ୨୭, ୨୮ ଓ ୨୯

ବାମ: ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ବାମକୁ ଥିବା ଗୁମ୍ଫା-୨୭ ; ମଝି: ଗୁମ୍ଫା-୨୭ରୁ ଆହୁରି ଆଗକୁ ଥିବା ଅଜନ୍ତାର ପଶ୍ଚିମତମ ଗୁମ୍ଫା-୨୮ ; ଡାହାଣ: ଗୁମ୍ଫା-୨୦ ଓ ୨୧ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଥିବା ଗୁମ୍ଫା-୨୯

ଗୁମ୍ଫା-୨୭ ଏକ ବିହାର ଓ ଗୁମ୍ଫା-୨୬ର ଅତିରିକ୍ତ ଭାଗ ରୂପେ ଏହା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବପର । ଏହା ଦ୍ୱିତଳ ବିଶିଷ୍ଟ, ଉଭୟ ତଳ ଭଗ୍ନ ଏବଂ ଏହାର ଉପର ସ୍ତରଟି ଆଂଶିକ ରୂପେ ଭୁଷୁଡ଼ି ପଡ଼ିଛି । ଏହାର ଗଠନ ଅନ୍ୟ ବିହାରମାନଙ୍କ ପରି । ଅଜନ୍ତାର ପଶ୍ଚିମତମ ଭାଗରେ ଥିବା ଗୁମ୍ଫା-୨୮ ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିହାର ଓ ଏଠାକୁ ପହଞ୍ଚିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ।

ଗୁମ୍ଫା-୨୯ ମଧ୍ୟ ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିହାର ଓ ଏହି ଗୁମ୍ଫା ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଗୁମ୍ଫାଠାରୁ ଅଧିକ ଉଚ୍ଚତାରେ ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକୁ କ୍ରମାଙ୍କିତ କରିବା ସମୟରେ ଗୁମ୍ଫା-୨୯ର ଉପସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ କେହି ଜାଣିନଥିଲେ । ଏହା ହିଁ ଗୁମ୍ଫା ୨୦ ଓ୨୧ ମଧ୍ୟରେ ୨୯ ରହିବାର କାରଣ ।

ଗୁମ୍ଫା ୩୦

୧୯୫୬ ମସିହାରେ ଅଜନ୍ତାରେ ଏକ ଭୂସ୍ଖଳନ ଯୋଗୁଁ ଗୁମ୍ଫା-୧୬କୁ ଯିବା ରାସ୍ତା ବନ୍ଦ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା । ଏହି ରାସ୍ତାକୁ ଉନ୍ମୁକ୍ତ ଓ ସଫା କରିବା ସମୟରେ ନଦୀଶଯ୍ୟାରୁ ଅଳ୍ପ ଉଚ୍ଚତାରେ ଏକ ଛୋଟ ଗୁମ୍ଫା ଓ ସ୍ତୁପ ଦେଖାଯାଇଥିଲା । ଅଧିକ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉତଖନନ ପରେ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୨ୟ-୧ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଏକ ହୀନଯାନ ବିହାର ଆବିଷ୍କୃତ ହେଲା । ଗୁମ୍ଫା-୩୦ ଅଜନ୍ତାର ସର୍ବପୁରାତନ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବପର । ୩.୬୬ ମି × ୩.୬୬ ମି ମାପର ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ତିନୋଟି ଛୋଟ କୋଠରୀ, ପ୍ରତ୍ୟେକ କୋଠରୀ ମଧ୍ୟରେ ୨ଟି ଲେଖାଏଁ ପଥର ନିର୍ମିତ ଖଟ ଓ ପଥର ତକିଆ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । କୋଠରୀ କାନ୍ଥରେ ପଦ୍ମ ଓ ଫୁଲମାଳା ଖୋଦିତ । ୩୦ ନମ୍ବର ଗୁମ୍ଫାରୁ କୌଣସି ଏକ ଅଜଣା ଲିପିରେ ଦୁଇଟି ଶିଳାଲେଖ ମିଳିଛି । ଏହାର ବାରଣ୍ଡାରେ ଏକ ମଞ୍ଚ ରହିଛି ଯେଉଁଠାରୁ ନଦୀ ଓ ବଣର ଦୃଶ୍ୟ ଉପଭୋଗ କରିହେବ । ଗୁପ୍ତେ ଓ ମହାଜନଙ୍କ ମତରେ ଗୁମ୍ଫା ୧୬ର ପ୍ରବେଶ ପଥ ପାଇଁ ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟିକୁ ସମୟକ୍ରମେ ବନ୍ଦ କରାଯାଇଥିଲା ।

ଅନ୍ୟ ନିର୍ମାଣ

ଅଜନ୍ତାର ୮୦%ରୁ ଅଧିକ ଗୁମ୍ଫା ବୌଦ୍ଧ ବିହାର ଥିଲା ଓ ଯାତ୍ରୀଙ୍କ ଅସ୍ଥାୟୀ ବିଶ୍ରାମାଗାର ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାତାମାନେ ଭିକ୍ଷୁ ଓ ଯାତ୍ରୀଙ୍କ ପାଇଁ ଦାନରେ ମିଳିଥିବା ଖାଦ୍ୟ ଓ ଶସ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସ୍ଥଳର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫା ୬ ଓ ୧୧ର ଚଟାଣରେ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଶସ୍ୟଭଣ୍ଡାର ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ସ୍ପିଂକ୍ କହିଛନ୍ତି । ଉଚ୍ଚ ଛାତବିଶିଷ୍ଟ ଏହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକରେ ସୁବିଧା ଓ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଶସ୍ୟ ଭଣ୍ଡାର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଚୟନ କରାଯାଇଥିବ । ତଳ ଚଟାଣକୁ କାଟି ଭଣ୍ଡାର ନିର୍ମାଣ କରିବାଦ୍ୱାରା ଲୋକଙ୍କ ଶୋଇବା ପାଇଁ ଅଧିକ ସ୍ଥାନ ମିଳିବା ସହ ଅନ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ବୋହି ନେବା ଆଣିବାରେ ସୁବିଧା ହେଉଥିବ ।

ସାମ୍ପ୍ରତିକ ଉତଖନନ

• 
  ଅଜନ୍ତାରେ ନିକଟରେ ଉତଖନନ କରାଯାଇଥିବା ଏକ ଇଟାନିର୍ମିତ ବିହାର
• 
  ବିହାରର ଉତଖନନରୁ ମିଳିଥିବା ବିଶ୍ୱସେନଙ୍କ ମୁଦ୍ରା (ସମୟ କାଳ : ୨୯୩-୩୦୪)
• 
  ବିହାରର ଉତଖନନରୁ ମିଳିଥିବା ଦ୍ୱିତୀୟ ଥିଓଡୋସିୟସଙ୍କ ମୁଦ୍ରା (ସମୟ କାଳ : ୪୦୨-୪୫୦)
• 
  ମହିଷାମର୍ଦ୍ଦିନୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କର ଚିତ୍ର ରହିଥିବା ପୋଡ଼ା ମାଟି ଫଳକ
• 
  ଅଜନ୍ତାକୁ ମୁହଁ କରି ରହିଥିବା ଇଟାନିର୍ମିତ ବିହାର । ଏଠାରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସ୍ତୁପ ଚାରିପଟେ କିଛି ସାନ କୋଠରୀ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ସାମ୍ପ୍ରତିକ ଉତଖନନରୁ ୱାଘୋରା ନଦୀର ଡାହାଣ ପଟେ (ଅଜନ୍ତାର ବିପରୀତ ପଟରେ) ଏକ ଇଟା ତିଆରି ବିହାର ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି । ବିହାରର ମଝିରେ ଏକ ସ୍ତୁପ ରହିଛି ଓ ପାର୍ଶ୍ୱ କାନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ରହିଥିବା କୋଠରୀଗୁଡ଼ିକ ସ୍ତୁପ ଆଡ଼କୁ ମୁହଁ କରି ରହିଛନ୍ତି । ପଶ୍ଚିମ କ୍ଷତ୍ରପ ବଂଶର ରାଜା ବିଶ୍ୱସେନଙ୍କ ଅମଳର (ଖ୍ରୀ. ୨୯୩-୩୦୪) ଏକ ମୁଦ୍ରା ଓ ବିଜାଣ୍ଟାଇନ୍ ସମ୍ରାଟ ଥିଓଡୋସିୟସ୍ (ଦ୍ୱିତୀୟ)ଙ୍କ ରାଜୁତି କାଳର (୪୦୨-୪୫୦) କିଛି ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ମୁଦ୍ରା ଏହି ବିହାରର ଉତଖନନରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛି । ମହିଷାମର୍ଦ୍ଦିନୀ ମାତା ଦୁର୍ଗାଙ୍କର ଏକ ପୋଡ଼ାମାଟିର ଫଳକ ମଧ୍ୟ ଉତଖନନରୁ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଛି । ଏଠାକାର କାରିଗରମାନେ ଏହି ମହିଷାମର୍ଦ୍ଦିନୀ ମୂର୍ତ୍ତିର ପୂଜା କରୁଥିବେ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଉଛି ।

ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ଅନୁକରଣ ଓ ନକଲ

ବାମଟି ଅଜନ୍ତାର ମୂଳ ଚିତ୍ର, ଡାହାଣଟି ଖ୍ରିଷ୍ଟିଆନା ହେରିଂଘାମଙ୍କ ଅଙ୍କିତ ନକଲ (୧୯୧୫)

ପୁନରାବିଷ୍କାର ପରେ ଜଣା ପଡ଼ିଲା ଯେ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ର ବହୁ ମାତ୍ରାରେ ହଜିବାକୁ ବସିଲାଣି ଓ ତେଣୁ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ଅନେକ ନକଲ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରି ରଖାଯାଇଛି । ଏହି ସବୁ ଚିତ୍ରୁ ମୂଳ ଚିତ୍ର ବିଷୟରେ କିଛି ଧାରଣା ମିଳିଥାଏ । ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଜାପାନୀ ଓ ୟୁରୋପୀୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରମାନଙ୍କ ନକଲ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାର ଚେଷ୍ଟା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଏଥିରୁ କିଛି ଅନୁକରଣ ପ୍ରାକୃତିକ କାରଣ ବା ଦୁର୍ଘଟଣା ଯୋଗୁଁ ନଷ୍ଟ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ମାଡ୍ରାସ୍ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସିର ମେଜର୍ ରବର୍ଟ୍ ଗିଲ୍ ଜଣେ ଚିତ୍ରଶିଳ୍ପୀ ଥିଲେ । ୧୮୪୬ ମସିହାରେ ତାଙ୍କୁ ରୟାଲ୍ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ କରି ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ଅନୁକରଣ ବା ନକଲ ଚିତ୍ର ତିଆରି କରିବା ଦାୟିତ୍ୱ ଦିଆଗଲା । ୧୮୪୪ରୁ ୧୮୬୩ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗିଲ୍ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାରେ କାମ କରିଥିଲେ । ସେ ୨୭ଟି ବିଭିନ୍ନ ଚିତ୍ରର ଅନୁକରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ ମଧ୍ୟ କରିଥିଲେ । ୧୮୬୬ ମସିହାରେ ଲଣ୍ଡନର କ୍ରିଷ୍ଟାଲ୍ ପ୍ୟାଲେସରେ ହୋଇଥିବା ଅଗ୍ନିକାଣ୍ଡରେ ୪ଟିକୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଥିଲା । ଗିଲ୍ ପୁଣି ଅଜନ୍ତାକୁ ଫେରି ଚିତ୍ରର ନକଲ ଆଙ୍କିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଓ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ (୧୮୭୫) ସେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲିପ୍ତ ଥିଲେ ।

ଅଜନ୍ତାର ନର୍ତ୍ତକୀ : ବାମଟି ଅଜନ୍ତାରେ ଉଠାଯାଇଥିବା ଫଟୋ ଚିତ୍ର (୨୦୧୨) ; ଡାହାଣଟି ରବର୍ଟ୍ ଗିଲ୍‍ଙ୍କ ଅଙ୍କିତ ନକଲ ଚିତ୍ର (ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀ)

୧୮୭୨ ମସିହାରେ ବମ୍ବେ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସି ଜନ୍ ଗ୍ରିଫିଥ୍‍ସ୍‍ଙ୍କୁ ନିଜ ଛାତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ର ଗୁଡ଼ିକର ନକଲ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା କାମରେ ନିୟୋଜିତ କରିଥିଲା । ୧୩ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାମ କରି ସେମାନେ ପ୍ରାୟ ୩୦୦ଟି ଚିତ୍ର ନକଲ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଲଣ୍ଡନର ଇମ୍ପେରିଆଲ୍ ଇନ୍‍ଷ୍ଟିଚ୍ୟୁଟ୍‍ଠାରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ୧୮୮୫ ମସିହାର ଏକ ଅଗ୍ନିକାଣ୍ଡରେ ୧୦୦ରୁ ଅଧିକ ଚିତ୍ର ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଥିଲା । ଭିକ୍ଟୋରିଆ ଏଣ୍ଡ୍ ଆଲବର୍ଟ୍ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରାୟ ୧୬୬ଟି ନକଲି ଚିତ୍ର ରହିଛି । ୧୯୫୫ ମସିହାରୁ କିନ୍ତୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇନାହିଁ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସର୍ବବୃହତ୍ ଚିତ୍ର ୩ ମି × ୬ ମି ଆକାରର । ୨୦୦୬ ମସିହାରେ ନର୍ଥୁମ୍ବ୍ରିଆ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ପକ୍ଷରୁ ଏହି ଅନୁକରଣ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଗ୍ରିଫିଥ୍ ଓ ତାଙ୍କ ଛାତ୍ରମାନେ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରରେ ଶସ୍ତା ବାର୍ନିସ୍ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ଯାହା ମୂଳ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ କ୍ଷତି ପହଞ୍ଚାଇଥିଲା । ସ୍ପିଂକ୍ ଓ ଅନ୍ୟ କିଛି ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ବିଭାଗର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ ମଧ୍ୟ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ କରୁଛି ।

ପ୍ୟାରିସ୍‍ର ଜିମେ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ଥିବା ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା-୧ ଚିତ୍ରର ଏକ ନକଲ

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ୧୭ ଚିତ୍ରର ଏକ ନକଲ ରାଜସ୍ଥାନ ଜୟପୁରର ଆଲବର୍ଟ୍ ହଲ୍ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ରହିଛି

୧୯୯୦-୯୧ ମସିହାରେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟାନା ହେରିଂଘାମ୍ ଓ କଲିକତା କଳା ବିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ରମାନେ ମିଶି କିଛି ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରର ଅନୁକରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ । ଆଧୁନିକ ଭାରତୀୟ ଚିତ୍ରକର ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷ ମଧ୍ୟ ଏହି ଦଳର ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ । ଲଣ୍ଡନର ଇଣ୍ଡିଆ ସୋସାଇଟିଦ୍ୱାରା ଏହି ନକଲି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । ପୂର୍ବର ନକଲମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ମୂଳ ଅବସ୍ଥା ଓ ଶୈଳୀ ବଜାୟ ରଖିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲା । ଗିଲ୍ ଓ ଗ୍ରିଫିଥ୍‍ଙ୍କ ନକଲଗୁଡ଼ିକ ଭିକ୍ଟୋରୀୟ କଳା ଶୈଳୀରେ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟାନା ଭାରତୀୟ ଶୈଳୀର ନିକଟତର ନକଲ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ବୋଲି ଜଣେ ଲେଖକ ମତ ରଖିଥିଲେ ।

ରବର୍ଟ୍ ଗିଲ୍ ପ୍ରଥମେ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରମାନଙ୍କ ଫଟୋଗ୍ରାଫିକ୍ ସର୍ବେକ୍ଷଣ କରିଥିଲେ । ୧୮୫୬ ମସିହାରୁ ସେ କ୍ୟାମେରା, ଷ୍ଟିରିଓସ୍କୋପି ଆଦିର ବ୍ୟବହାର କରି ଅନେକ ଫଟୋ ନେଇଥିଲେ । ବ୍ରିଟିଶ୍ ଲାଇବ୍ରେରି ସୌଜନ୍ୟରୁ ଏଥିରୁ ଅନେକ ଚିତ୍ର ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନ୍‍ଲାଇନ୍ ଦେଖିହେବ । ଗିଲ୍ ଓ ଫର୍ଗୁସନ୍ ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କ ପୁସ୍ତକମାନଙ୍କରେ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି । ପରେ ୧୯୧୧ ମସିହାରେ ଭିକ୍ଟର୍ ଗୋଲୁବ୍ୟୁ ଅନେକ ଫଟୋ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ଇ. ଏଲ୍. ଭାସେ ଉଠାଇଥିବା ଅନେକ ଫଟୋ ଗୁଲାମ ୟଜଦାନିଙ୍କଲଦ୍ୱାରା ୧୯୩୦ରୁ ୧୯୫୫ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଗୁମ୍ଫା-୧୭ ଉପକକ୍ଷରେ ଥିବା ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚିତ୍ରର ନକଲ ଥୋମାସ୍ ହଲବେଇନ୍ ହେଣ୍ଡଲେ (୧୮୪୭-୧୯୧୭) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଇଥିଲେ ଯାହା ଜୟପୁର (ରାଜସ୍ଥାନ)ର ଆଲବର୍ଟ୍ ହଲ୍ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ରହିଛି । ମୁରଲୀ ନାମକ ଜଣେ ସ୍ଥାନୀୟ ଚିତ୍ରକର ଏହି ଚିତ୍ରଟିକୁ ଆଙ୍କିଥିଲେ । ଏହି ସଂଗ୍ରହାଳୟ ୧୮୮୭ ମସିହାରେ ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କ ପାଇଁ ଖୋଲିଥିଲା । ଏହି ଚିତ୍ରଟି ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଚିତ୍ର ଭାବେ ବର୍ଗୀକୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଠାକୁରଙ୍କ ଆମନ୍ତ୍ରଣରେ ଜାପାନୀ ଚିତ୍ରକର ଆରାଇ କାମ୍ପୋ (荒井寛方:୧୮୭୮–୧୯୪୫) ଜାପାନୀ ଚିତ୍ର ଶୈଳୀ ବିଷୟରେ ଶିକ୍ଷା ଦେବାକୁ ଭାରତ ଆସିଥିଲେ ଓ ସେ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଅନୁକରଣ କରି ନକଲ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ୧୯୧୬ରୁ ୧୯୧୮ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଜାପାନୀ କାଗଜରେ କିଛି ନକଲ ଚିତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ଓ ଟୋକିଓ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ତାଙ୍କ ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ଭାବେ ରଖାଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ୧୯୩୨ ମସିହାର ଭୂମିକମ୍ପରେ ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ହଜିଗଲେ ବା ମାଟିରେ ପୋତି ହୋଇଯାଇଥିଲେ ।

ମହତ୍ତ୍ୱ

ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରରେ ସ୍ଥାନୀୟ ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତି

ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ସ୍ଥାନୀୟ ଜନତା ଓ ସଂସ୍କୃତି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ବାମ : ରାଜା ରାଜ୍ୟ ତ୍ୟାଗ କରି ସନ୍ୟାସ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପ୍ରସଙ୍ଗ ଲୋକେ ଆଲୋଚନା କରିବାର ଦୃଶ୍ୟ; ଡାହାଣ : ସାଧୁ ଓ ବ୍ରହ୍ମକୟିକ ମନ୍ଦିରକୁ ଯିବା ସମୟରେ ବଜାରରେ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକଙ୍କ ବାର୍ତ୍ତାଳାପ ତଥା ବାଳକମାନଙ୍କ ଖେଳିବା ଦୃଶ୍ୟର ଚିତ୍ର

ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ଥାନୀୟ (ଭାରତୀୟ) ସାଂସ୍କୃତିକ, ଧାର୍ମିକ ଓ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି । ଇତିହାସ, ମାନବ ବିଜ୍ଞାନ, ସାମାଜିକ ବିଜ୍ଞାନ ଓ ଲିଙ୍ଗ ସମାନତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆର ଅବସ୍ଥା ବିଷୟରେ ବିଭିନ୍ନ ବିଶାରଦ ନିଜ ମତ ରଖିଯାଇଛନ୍ତି । ବେଶଭୂଷା, ଅଳଙ୍କାର, ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ, ପୁରୁଷ-ସ୍ତ୍ରୀ ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରଭୃତିର ରାଜକୀୟ ଓ ଆଡ଼ମ୍ବରପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ସହିତ ସାଧାରଣ ଜନତା, ଋଷିମୁନି ଏବଂ ସନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କର ସାମାନ୍ୟ ଓ ନିରାଡ଼ମ୍ବର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଇପାରିବ । ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରସମୂହ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ କାଳର ଭାରତୀୟ ଜନଜୀବନର ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ପରିପ୍ରକାଶ ।

ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରରେ ସନ୍ୟାସୀ ଓ ଭିକ୍ଷୁଙ୍କ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଜୀବନଧାରା ଏବଂ ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟର ଭୌତିକ ଜୀବନଧାରାର ବିପରୀତ ଭାବ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ । ପ୍ରଥମ ଭାବ ଜୀବନର ସୁଖ ଓ ମୋହ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଥିବା ବେଳେ ଦ୍ୱିତୀୟଟି କାମ, ଅର୍ଥ, ବାସନା ଓ ମୋହ ମଧ୍ୟରେ ନିମଜ୍ଜିତ ଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରରେ ଦୋକାନ ବଜାର, ଉତ୍ସବ, ଶୋଭାଯାତ୍ରା, ପ୍ରାସାଦ, କଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ ଇତ୍ୟାଦିର ଦୃଶ୍ୟ ମଧ୍ୟ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି । ଏପରି ଦୃଶ୍ୟ ଭରହୁତ, ସାଞ୍ଚି, ଅମରାବତୀ, ଏଲୋରା, ବାଘ ଗୁମ୍ଫା, ଆଇହୋଳେ, ବାଦାମୀ ଓ ଭାରତର ଅନ୍ୟ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସ୍ଥଳରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ପ୍ରାଚୀନ ଓ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ (ବିଶେଷତଃ ଗୁପ୍ତ ଯୁଗ ଓ ତାହା ଆଖପାଖ ସମୟର) ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ କଳାର ଏକ ଝଲକ ।

ପ୍ରାଚ୍ୟବାଦ ଓ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା
ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ୟୁରୋପୀୟମାନେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା ଦେଖିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ଏହାର ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କରିବା ଭଳି କୌଣସି ଲେଖା ବା ତଥ୍ୟ ନଥିଲା । ତେଣୁ ଶିକାର, ଦୈନନ୍ଦିନ ଗୃହ ଜୀବନ, ଅନ୍ତଃପୁର ଜୀବନ, ବିଭିନ୍ନ ଟୋପି, ସୁନ୍ଦରୀ କନ୍ୟା, ହାତୀ, ଘୋଡ଼ା, ଏବିସିନିଆର କୃଷ୍ଣ ବର୍ଣ୍ଣର ରାଜକୁମାର, ଢାଲ, ବର୍ଚ୍ଛା ଓ କୁଞ୍ଚୁକୁଞ୍ଚିଆ କେଶଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ଯାହାକୁ ସେମାନେ ‘ବୁଦ୍ଧ’ କହୁଥିଲେ – ଏହି ସବୁ ବିଷୟରୁ ଆଗକୁ ସେମାନେ ଦେଖିପାରିଲେ ନାହିଁ ।

— ରିଚାର୍ଡ୍ କୋହେନ୍
Beyond Enlightenment: Buddhism, Religion, Modernity

ଔପନିବେଶିକ ଶାସନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସମୟରେ ଅଜନ୍ତାର ବିବରଣୀ ଋଢିବାଦୀ, ସମାଲୋଚନାତ୍ମକ ଥିଲା । ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାଚ୍ୟବାଦ ଗବେଷକ ୱିଲିୟମ୍ ଡେଲରିମ୍ପଲ୍‍ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ର ବୁଝିପାରି ନଥିଲେ । ଜାତକ କଥାସମୂହର ଜ୍ଞାନ ଓ ଏସୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ପୂର୍ବ ଜ୍ଞାନର ଅଭାବରେ ଏହି ଗବେଷକମାନେ ଏକ ଚିତ୍ରରେ ସନ୍ୟାସୀ ଓ ନୃତ୍ୟରତା ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତି ଦେଖି ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଷ୍କର୍ଷରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ । ନିଜ ଅନୁମାନ ଓ ବୋଧଶକ୍ତିରୁ ସେମାନେ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ଅର୍ଥହୀନ, ରହସ୍ୟମୟ ଓ କାମୁକ ଇତ୍ୟାଦି କହିଥିଲେ । ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଔପନିବେଶ ଶାସକମାନେ ନିଜ ଇଚ୍ଛା ମୁତାବକ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ ।

ଭାରତୀୟ ଧର୍ମ ଭାବନା ଓ ବିଶେଷ କରି ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ତତ୍ତ୍ୱ ସମ୍ପର୍କରେ ଅଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଜନ୍ତା ସମେତ ଭାରତର ଅନ୍ୟ କଳାକୁ ମଧ୍ୟ ଏକା ପ୍ରକାରର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଦେଖିଥାଏ । ତେଣୁ ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ର ୟୁରୋପୀୟଙ୍କ ମନରେ “ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା, ପ୍ରସ୍ତର ପୂଜା ବା ଅଦ୍ଭୁତ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ପୂଜା, ଇତ୍ୟାଦି” ଚିନ୍ତାଧାରାର ଆଉ ଏକ ଉଦାହରଣ ରୂପେ ପ୍ରକଟ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ରିଚାର୍ଡ୍ କୋହେନ୍ କହିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତ ପକ୍ଷେ ଭାରତୀୟ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଧାର୍ମିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖିଲେ କଳାର ମାନ ଯେପରି ହେବା କଥା, ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ର ଠିକ୍ ସେହିପରି : ସର୍ବଧର୍ମବାଦୀ, ଧାର୍ମିକ, ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ, ସାମାଜିକ ଓ ସୁନ୍ଦର ।

ଅଜନ୍ତା କଳାର ଓ ଇତିହାସର ଗବେଷକ ୱାଲ୍‍ଟର୍ ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ୪୭୫ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ବେଳକୁ ଅଜନ୍ତା ଏକ ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳ ଥିଲା ଏବଂ ଅନେକ ଯାତ୍ରୀ, ତୀର୍ଥଯାତ୍ରୀ, ପର୍ଯ୍ୟଟକ, ସାଧୁ ଓ ବଣିକ ଏଠାକୁ ଆସୁଥିଲେ । ଖ୍ରୀ. ୪୬୦ରୁ ୪୮୦ ମଧ୍ୟରେ ଅଜନ୍ତାର ସ୍ଥିତିରେ ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ବହୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥିଲା । ମାନବ ଇତିହାସରେ ଅଜନ୍ତାର କଳା ଏକ ଅଭୂତପୂର୍ବ ସଫଳତା ଓ କୃତିତ୍ୱ ବୋଲି ସ୍ପିଂକ୍ କହିଛନ୍ତି ।

ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରରେ ବିଦେଶୀ ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତି

ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରରୁ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ତଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ମିଳିଥାଏ । ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବିଦେଶୀ ସଂସ୍କୃତି ସହ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ମିଳନ ଓ ବିନିମୟ ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ଜଣା ପଡ଼ିଥାଏ । ଭାରତୀୟ ଐତିହାସିକ ହରୁନ୍ ଖାନ୍ ଶେରୱାନିଙ୍କ ମତରେ : “ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ର ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବିଶ୍ୱବାଦୀ ଚରିତ୍ର ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ବିକଶିତ ହୋଇ ଗ୍ରୀକ୍, ପର୍ସୀୟ, ସକ, ପଲ୍ଲବ, କୁଶାଣ, ହୁଣ ପରି ଅନେକ ବିଦେଶୀ ଜାତିଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିଥିଲା ।“ ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ଅଜନ୍ତାର ଗୁମ୍ଫା ଚିତ୍ର ସମୂହରେ ବିଦେଶୀଙ୍କ ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ଭରି ହୋଇ ରହିଛି । ବିଦେଶୀଙ୍କ ଚିତ୍ର ଯୋଗୁଁ “ପାରସ୍ୟ ଦୂତାବାସ ଦୃଶ୍ୟ” ପରି ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନୁମାନ ମଧ୍ୟ କରାଯାଇଛି । ଅଜନ୍ତାର ବିଦେଶୀଙ୍କ ଚିତ୍ରରେ ସାସନୀୟ ବ୍ୟବସାୟୀ, ଯାତ୍ରୀ ଓ ତତ୍କାଳୀନ ବାଣିଜ୍ୟ ପଥ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ ।

"ପାରସ୍ୟ ଦୂତାବାସ ଦୃଶ୍ୟ (Persian Embassy Scene)" ବୋଲି କଥିତ ଚିତ୍ର

ପର୍ସୀୟ ଦୂତାବାସ ଚିତ୍ରର ଉପର ଭାଗ ଓ ଏଥିରେ ବିଦେଶୀମାନଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚିତ୍ର : [୧]

ଗୁମ୍ଫା-୧ରେ ବିଦେଶୀ ଲୋକ ଥିବା ଏକ ଚିତ୍ର ରହିଛି ଯେଉଁଥିରେ ବିଦେଶୀ ଲୋକଙ୍କ ମୁଖ ଓ ବେଶଭୂଷା ଅଙ୍କିତ ହୋଇଛି ଓ ଏହାକୁ "ପାରସ୍ୟ ଦୂତାବାସ ଦୃଶ୍ୟ" ବୋଲି ନାମ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଏହି ଚିତ୍ର ଗୁମ୍ଫା-୧ର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ଦେଇ ପଶିବା ପରେ ଠିକ୍ ଡାହାଣ ପଟକୁ ରହିଛି । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତାନୁସାରେ “ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଐତିହାସିକ ଜେମ୍‍ସ୍ ଫର୍ଗୁସନ୍ ଏହି ଚିତ୍ରକୁ ଖ୍ରୀ. ୬୨୫ ସମୟରେ ଚାଲୁକ୍ୟ ବଂଶର ରାଜା ଦ୍ୱିତୀୟ ପୁଲକେଶିନଙ୍କ ଦରବାରକୁ ପାରସ୍ୟ ରାଜଦୂତ ଆସିଥିବା ବେଳର ଦୃଶ୍ୟ ବୋଲି ସ୍ଥିର କରିଥିଲେ ।” ଅନ୍ୟ ଏକ ମତାନୁସାରେ ଜଣେ ହିନ୍ଦୁ ରାଜଦୂତ ପାରସ୍ୟ ରାଜା ଦ୍ୱିତୀୟ ଖୁସ୍ରୁଙ୍କ ଦରବାରକୁ ଖ୍ରୀ. ୬୨୫ରେ ଯାଇଥିବା ଦୃଶ୍ୟ ଏହି ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶିତ, ଯାହାକୁ ଫର୍ଗୁସନ୍ ମାନି ନାହାନ୍ତି । ସ୍ପିଂକ୍‍ଙ୍କ ମତରେ ଔପନିବେଶିକ ସମୟର ବ୍ରିଟିଶ୍ ଐତିହାସିକମାନେ ଅନୁମାନପୂର୍ବକ ଏହି ୭ମ ଶତାବ୍ଦୀର ଘଟଣାକୁ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ର ସହ ଯୋଡ଼ିଥିବାରୁ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କ ନିର୍ମାଣ କାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା । ତାଙ୍କ ମତରେ ହରିସେନଙ୍କ ଶାସନକାଳରେ ଅଙ୍କିତ ଏହି ଚିତ୍ରଟି ମହାସୁଦର୍ଶନ ଜାତକ କଥାରୁ ଗୃହୀତ ଯାହାର କାହାଣୀ ଅନୁଯାୟୀ ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରେ ରାଜା ଥିବା ବୁଦ୍ଧ ହିଁ ଏହି ଚିତ୍ରରେ ରାଜା ରୂପରେ ଦର୍ଶିତ । ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀ ସମୟରେ ଭାରତ ସହ ସାସନୀୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଏହି ଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି ।

ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବାଣିଜ୍ୟ ତଥା ବୌଦ୍ଧ ମତବାଦର ପ୍ରଚାର ଓ ପ୍ରସାର

ସାସନୀୟ ବେଶରେ ଜଣେ ବିଦେଶୀ ମଦିରା ପାନ କରୁଥିବାର ଚିତ୍ର ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଛାତରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ୪୬୦-୪୮୦ ସମୟରେ ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଏସିଆରୁ ଗୃହୀତ ଏକ ସାମାନ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟ ବୋଲି କହିପାରିବା ।

ଗୁମ୍ଫା-୧ରେ ବିଦେଶୀ ଚେହେରା ଓ ବେଶଭୂଷାର ଅନେକ ଚିତ୍ର ରହିଛି । ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଏପରି ଚିତ୍ର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ପିଆ ବ୍ରାଙ୍କାଚିଓଙ୍କ ମତରେ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଓ ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ସମ୍ମାନ ଦେଖାଉଥିବା ଭାରତ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବାଣିଜ୍ୟରେ ଅତି ସକ୍ରିୟ ଥିଲା । ଏଥିରୁ ଆହୁରି ଜାଣିବାକୁ ମିଳେ ଯେ ଏପରି ବାଣିଜ୍ୟିକ ସମ୍ପର୍କ ଡେକାନ ଅଞ୍ଚଳର ସମୁନ୍ନତି ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ଥିଲା, ତେଣୁ ଚିତ୍ରରେ ଶିଳ୍ପୀ ଏପରି ଦୃଶ୍ୟକୁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଛି ।

ଅଜନ୍ତାର ଚିତ୍ରରେ ବିଦେଶୀଙ୍କୁ ଦର୍ଶାଇବା ପାଇଁ ନୀଳ ଲାପିସ୍-ଲାଜୁଲି ରଙ୍ଗର ବ୍ୟବହାର ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବାଣିଜ୍ୟର ଆଉ ଏକ ପ୍ରମାଣ । ଏହି ପଥର ଆଫଗାନିସ୍ତାନ କିମ୍ବା ଇରାନରୁ ଆମଦାନୀ ହୋଇଥିବ । ବ୍ରାଙ୍କାଚିଓଙ୍କ ମତରେ ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ୟାସୀମାନେ ରାଜ ଦରବାର ଓ ବ୍ୟବସାୟୀ ଗୋଷ୍ଠୀର ଲୋକଙ୍କ ସହିତ ଉତ୍ତମ ସମ୍ପର୍କ ରଖିଥିଲେ । ଗୁମ୍ଫା-୧ ଓ ୨ରେ ବିଦେଶୀମାନେ ମଦ୍ୟପାନ କରୁଥିବା କିଛି ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ରହିଛି । କିଛି ଚିତ୍ରରେ ବିଦେଶୀ ରାଜାମାନେ ମଦ ପାନ କରୁଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହି ଚିତ୍ରରେ ମଦ୍ୟପାନକୁ କେବଳ ରାଜକୀୟ ସଉକ ଭାବେ ଦର୍ଶା ଯାଇଛି । ବ୍ରାଙ୍କାଚିଓଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରରେ ରଙ୍ଗୀନ, ସୂକ୍ଷ୍ମ ତନ୍ତୁର କପଡ଼ା ଓ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନେ ତୁଳା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଥିବାର ଚିତ୍ର ଦେଖିହେବ । ମୂଲ୍ୟବାନ ପଥର ସହ ବସ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ଭାରତରୁ ବହୁ ମାତ୍ରାରେ ରପ୍ତାନୀ କରାଯାଉଥିଲା । ଲୋହିତ ସାଗର ବାଟ ଦେଇ ପାରସ୍ୟକୁ ବସ୍ତ୍ର ରପ୍ତାନୀ ହେଉଥିଲା । ଆରବରେ ଇସ୍ଲାମ ଧର୍ମ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଭାରତୀୟ, ସାସାନୀୟ ଓ ପାରସ୍ୟ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିନିମୟ ହେଉଥିଲା ।

ଯଦିଓ ଅଧିକାଂଶ ଗବେଷକ ଭାରତ ଓ ସାସାନୀୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ବାଣିଜ୍ୟିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ସାଧାରଣତଃ ସେମାନଙ୍କ ନିଷ୍କର୍ଷରେ ଭିନ୍ନତା ଦେଖାଦିଏ । ବ୍ରାଙ୍କାଚିଓଙ୍କ ମତରେ ଜାହାଜ ଓ ଜାହାଜରେ ଜାର୍ ପରି ପାତ୍ରର ଚିତ୍ର ରହିଥିଲେ ଭାରତକୁ ମଦ୍ୟ ଆମଦାନୀ ସୂଚାଇଥାଏ । ଶ୍ଲିଂଗହୋଫ୍ କିନ୍ତୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ପାତ୍ରରେ ଜଳ ରହିଛି ଓ ଏଗୁଡ଼ିକ ସାମଗ୍ରୀର ରପ୍ତାନୀ କରୁଥିବା ଭାରତୀୟ ଜାହାଜ ।

ଗୁମ୍ଫା ୧୭ରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ପ୍ରକାରର ଚିତ୍ର ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ଏହା ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପୂଜା ସହ ଜଡ଼ିତ । ତ୍ରୟସ୍ରିଂଶ ସ୍ୱର୍ଗରୁ ଅବତରଣ କରୁଥିବା ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଅନେକ ବିଦେଶୀ ପାଛୋଟି ନେବ ଓ ସେବା କରିବାର ଦୃଶ୍ୟ ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଏକ ଚିତ୍ରରେ ରହିଛି । ବହୁ ବିଦେଶୀ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମତତ୍ତ୍ୱ ଶୁଣୁଥିବା ଏହି ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶିତ । ବେଶଭୂଷା (କାଫ୍‍ତାନ, ସାସାନୀୟ ହେଲମେଟ୍, ଗୋଲ ଟୋପି), କେଶବିନ୍ୟାସ ଓ ବର୍ଣ୍ଣ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଦେଶୀଙ୍କ ଜାତି ବିଷୟରେ ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଛି । ଗୁମ୍ଫା ୧୭ର ବିଶ୍ୱନ୍ତର ଜାତକ କଥାରେ ମଧ୍ୟ-ଏସିଆର ଭୃତ୍ୟ ଓ କୃଷ୍ଣ ବର୍ଣ୍ଣର ଆଉ ଏକ ଭୃତ୍ୟର ଚିତ୍ର ରହିଥିବା ବିଷୟରେ ବ୍ରାଙ୍କାଚିଓ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫା ୧୭ର ନନ୍ଦଙ୍କ ମନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚିତ୍ରରେ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଆଫ୍ରିକାର ଏକ ଭୃତ୍ୟ ଦର୍ଶିତ । ସେ ସମୟର ଚିତ୍ରକରମାନେ ସୋଗଡିଆ, ମଧ୍ୟ-ଏସିଆ, ପାରସ୍ୟ ଓ ପୂର୍ବ- ଆଫ୍ରିକାର ଲୋକଙ୍କ ବିଷୟରେ ଜାଣିଥିଲେ ବା ଦେଖିଥିଲେ ବୋଲି ବ୍ରାଙ୍କାଚିଓ କହିଛନ୍ତି । ଉପାଧ୍ୟାୟଙ୍କ ଅନୁମାନରେ ଅଜନ୍ତାର ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କିଛି ବିଦେଶୀ ଶିଳ୍ପୀ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ ।

• 
  ଗୁମ୍ଫା-୨ ଛାତର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ବିଦେଶୀମାନେ ମେଳରେ ମଦିରାପାନ କରୁଥିବାର ବର୍ଣ୍ଣନା
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧ର ଛାତରେ ଏକ ପାରସ୍ୟ ସଦୃଶ ବିଦେଶୀ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ଚିତ୍ର । ଏପରି ଅଙ୍କିତ ୪ଟି ଗୋଷ୍ଠୀରୁ ଗୋଟିଏ ବର୍ତ୍ତମାନ ନିଶ୍ଚିହ୍ନ ।
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୭ରେ ମଧ୍ୟ-ଏସିଆରୁ ଆସିଥିବା ଭୃତ୍ୟର ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ବିଦେଶୀମାନେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସେବା କରୁଥିବା ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁମ୍ଫା-୧୭ର ଏହି ଚିତ୍ରରେ ଅଶ୍ୱାରୋହୀ ବିଦେଶୀମାନେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ସେବା କରୁଥିବା ଚିତ୍ର
• 
  ଗୁଗୁଲ ସୌଜନ୍ୟରୁ ପ୍ରକୃତ ଚିତ୍ର

ଆଧୁନିକ ଚିତ୍ରକଳାରେ ଅଜନ୍ତା ପ୍ରଭାବ

ଅଜନ୍ତାର ତିତ୍ରକଳା ଶୈଳୀ ତିବ୍ବତ ଓ ଶ୍ରୀଲଙ୍କାର ଚିତ୍ରକଳା ଶୈଳୀକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଛନ୍ତି ।

ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରର ପୁନରାବିଷ୍କାର ଅନେକ ଆଧୁନିକ ଭାରତୀୟ ଚିତ୍ରକରଙ୍କୁ ପୁରାତନ ଚିତ୍ର ଶୈଳୀର ଅନୁକରଣ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଦେଇଥିଲା । ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ର ଶୈଳୀକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଶୈଳୀର ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ । ଅବନୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଠାକୁର ଓ ସୟଦ ଥଜୁଦ୍ଦିନଙ୍କ ପରି ଚିତ୍ରକର ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ରରୁ ବହୁ ମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲେ ।

ସଂରକ୍ଷଣ

ଗୁମ୍ଫାରେ ଚିତ୍ର ଓ କଳାକୃତି ସମୟ କ୍ରମେ ଓ ସଂରକ୍ଷଣ ଅଭାବରୁ ଅବକ୍ଷୟପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛି । ତେଣୁ କାନ୍ଥ, ଛାତ ଓ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଥିବା ଚିତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚିତ୍ରଶୂନ୍ୟ ଛାପ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଜାତକ କଥାର ଚିତ୍ର ସବୁ ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥରେ ଅଙ୍କିତ । ଏହି ସବୁ ଚିତ୍ରରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ଓ ତାଙ୍କ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ଜୀବନକ୍ରମ ପ୍ରଦର୍ଶିତ । କାନ୍ଥରେ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଗୁମ୍ଫା ମଧ୍ୟରେ ବୁଲି ବୁଲି ସବୁ ଅଧ୍ୟାୟ ବା କଥା ଦେଖିବାକୁ ହେଉଥିଲା । ଜାତକ କଥାର ବିଭିନ୍ନ ଅଧ୍ୟାୟ ଏକ ପରେ ଏକ ଦର୍ଶିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଚିତ୍ରମାନଙ୍କ ବିଷୟବସ୍ତୁ ଚିହ୍ନିବା ୧୮୧୯ ପରଠାରୁ ଏଠାକାର ଗବେଷଣାର ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରହିଆସିଛି ।

ଆହୁରି ଦେଖନ୍ତୁ

• ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା
• ଉଦୟଗିରି ଓ ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫା
• ଭୀମବେଟ୍‍କା ଶୈଳାଶ୍ରୟ

ଆଧାର

ପୁସ୍ତକ ଆଧାର

• "ASI": Archaeological Survey of India website, with a concise entry on the Caves, accessed 20 October 2010
• Burgess, James and Fergusson J. Cave Temples of India. (London: W.H. Allen & Co., 1880. Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt Ltd., Delhi, 2005). ISBN 81-215-0251-9
• Burgess, James, and Indraji, Bhagwanlal. Inscriptions from the Cave Temples of Western India, Archaeological Survey of Western India, Memoirs, 10 (Bombay: Government Central Press, 1881).
• Burgess, James. Buddhist Cave Temples and Their Inscriptions, Archaeological Survey of Western India, 4 (London: Trubner & Co., 1883; Varanasi: Indological Book House, 1964).
• Burgess, James. "Notes on the Bauddha Rock Temples of Ajanta, Their Paintings and Sculptures," Archaeological Survey of Western India, 9 (Bombay: Government Central Press, 1879).
• Behl, Benoy K. The Ajanta Caves (London: Thames & Hudson, 1998. New York: Harry N. Abrams, 1998).
• Cohen, Richard S. (2006). Beyond Enlightenment: Buddhism, Religion, Modernity. Routledge. ISBN 978-1-134-19205-2. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Cohen, Richard S. "Ajanta’s Inscriptions." In Walter M. Spink, Ajanta: History And Development, volume 2: Arguments About Ajanta (Leiden: E.J. Brill, 2006), pp. 273–339.
• Cohen, Richard S. "Nāga, Yaksinī, Buddha: Local Deities and Local Buddhism at Ajanta," History of Religions. 37/4 (May 1998): 360–400.
• Cohen, Richard S. "Problems in the Writing of Ajanta’s History: The Epigraphic Evidence," Indo-Iranian Journal. 40/2 (April 1997): 125–48.
• Cohen, Richard Scott. Setting the Three Jewels: The Complex Culture of Buddhism at the Ajanta Caves. A PhD dissertation (Asian Languages and Cultures: Buddhist Studies, University of Michigan, 1995).
• Gordon, Sophie (2011), Monumental visions: architectural photography in India, 1840–1901, PhD thesis, SOAS, University of London, PDF available
• Gupte, Ramesh Shankar; Mahajan, B. D. (1962). Ajanta, Ellora and Aurangabad Caves. D. B. Taraporevala. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Cowell, E.B. The Jataka, I-VI (Cambridge: Cambridge, 1895; reprint, 1907).
• Dhavalikar, M.K. Late Hinayana Caves of Western India (Pune: 1984).
• Griffiths, J. Paintings in the Buddhist Cave Temples of Ajanta, 2 vols. (London: 1896–1897).
• Halder, Asit Kumar. "AJANTA" Edited and annotated by Prasenjit Dasgupta and Soumen Paul, with a Foreword by Gautam Halder LALMATI. Kolkata. 2009
• Harle, James C. (1994), The Art and Architecture of the Indian Subcontinent (2nd ed.), Yale University Press, ISBN 978-0-300-06217-5
• Kramrisch, Stella (1994). Exploring India's Sacred Art. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1208-6. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Kramrisch, Stella. A Survey of Painting in the Deccan (Calcutta and London: The India Society in co-operation with the Dept. of Archaeology, 1937). Reproduced: "Ajanta," Exploring India’s Sacred Art: Selected Writings of Stella Kramrisch, ed. Miller, Barbara Stoler (Philadelphia: University of Pennsylvania Press: 1983), pp. 273–307; reprint (New Delhi: Indira Gandhi National Centre for the Arts, 1994), pp. 273–307.
• Michell, George (2009), The Penguin Guide to the Monuments of India, Volume 1: Buddhist, Jain, Hindu, Penguin Books, ISBN 978-0-14-008144-2
• Majumdar, R.C. and A.S. Altekar, eds. The Vakataka-Gupta Age. New History of Indian People Series, VI (Benares: Motilal Banarasidass, 1946; reprint, Delhi: 1960).
• Mirashi, V.V. "Historical Evidence in Dandin’s Dasakumaracharita," Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, 24 (1945), 20ff. Reproduced: Studies in Indology, 1 (Nagpur: Vidarbha Samshodhan Mandal, 1960), pp. 164–77.
• Mirashi, V.V. Inscription of the Vakatakas. Corpus Inscriptionum Indicarum Series, 5 (Ootacamund: Government Epigraphist for India, 1963).
• Mirashi, V.V. The Ghatotkacha Cave Inscriptions with a Note on Ghatotkacha Cave Temples by Srinivasachar, P. (Hyderabad: Archaeological Department, 1952).
• Mirashi, V.V. Vakataka inscription in Cave XVI at Ajanta. Hyderabad Archaeological Series, 14 (Calcutta: Baptist mission Press for the Archaeological Department of His Highness the Nizam's Dominions, 1941).
• Mitra, Debala. Ajanta, 8th ed. (Delhi: Archaeological Survey of India, 1980).
• Nagaraju, S. Buddhist Architecture of Western India (Delhi: 1981)
• Parimoo, Ratan; et al. The Art of Ajanta: New Perspectives, 2 vols (New Delhi: Books & Books, 1991).
• Schlingloff, Dieter. Guide to the Ajanta Paintings, vol. 1; Narrative Wall Paintings (Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1999)
• Schlingloff, Dieter. Studies in the Ajanta Paintings: Identifications and Interpretations (New Delhi: 1987).
• Shastri, Ajay Mitra, ed. The Age of the Vakatakas (New Delhi: Harman, 1992).
• Singh, Rajesh K. An Introduction to the Ajanta Caves (Baroda: Hari Sena Press, 2012). ISBN 978-81-925107-0-5
• Singh, Rajesh Kumar. 'The Early Development of the Cave 26-Complex at Ajanta,’ South Asian Studies (London: March 2012), vol. 28, No. 1, pp. 37–68.
• Singh, Rajesh Kumar. 'Buddhabhadra’s Dedicatory Inscription at Ajanta: A Review,’ in Pratnakirti: Recent Studies in Indian Epigraphy, History, Archaeology, and Art, 2 vols, Professor Shrinivas S. Ritti Felicitation volume, ed. by Shriniwas V. Padigar and Shivanand V (Delhi: Agam Kala Prakashan, 2012), vol. 1, pp. 34–46.
• Singh, Rajesh Kumar, et al. Ajanta: Digital Encyclopaedia [CD-Rom] (New Delhi: Indira Gandhi National Centre for Arts, 2005).
• Singh, Rajesh Kumar. "Enumerating the Sailagrhas of Ajanta," Journal of the Asiatic Society of Mumbai 82, 2009: 122–26.
• Singh, Rajesh Kumar. "Ajanta: Cave 8 Revisited," Jnana-Pravah Research Journal 12, 2009: 68–80.
• Singh, Rajesh Kumar. "Some Problems in Fixing the Date of Ajanta Caves," Kala, the Journal of Indian Art History Congress 17, 2008: 69–85.
• Spink, Walter M. (2005). Ajanta: The arrival of the uninvited. BRILL. ISBN 978-90-04-14833-8. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Spink, Walter M. (2009). Ajanta: History and Development Volume 2: Arguments about Ajanta. Leiden: Brill.
• Spink, Walter M. (2009). Ajanta: History and Development Volume 4: Painting, Sculpture, Architecture, Year by Year. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-14983-0. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Spink, Walter M. (2006). Ajanta: History and Development Volume 5: Cave by Cave. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-15644-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Spink, Walter M. (2008), Ajanta Lecture, Korea May 2008 (revised September 2008), archived from the original on 2021-06-18, retrieved 2019-12-25
• Upadhya, Om Datt (1994). The Art of Ajanta and Sopoćani: A Comparative Study : an Enquiry in Prāṇa Aesthetics. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0990-1. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Spink, Walter M. "A Reconstruction of Events related to the development of Vakataka caves," C.S. Sivaramamurti felicitation volume, ed. M.S. Nagaraja Rao (New Delhi: 1987).
• Spink, Walter M. "Ajanta’s Chronology: Cave 1’s Patronage," Chhavi 2, ed. Krishna, Anand (Benares: Bharat Kala Bhawan, 1981), pp. 144–57.
• Spink, Walter M. "Ajanta’s Chronology: Cave 7’s Twice-born Buddha," Studies in Buddhist Art of South Asia, ed. Narain, A.K. (New Delhi: 1985), pp. 103–16.
• Spink, Walter M. "Ajanta’s Chronology: Politics and Patronage," Kaladarsana, ed. Williams, Joanna (New Delhi: 1981), pp. 109–26.
• Spink, Walter M. "Ajanta’s Chronology: The Crucial Cave," Ars Orientalis, 10 (1975), pp. 143–169.
• Spink, Walter M. "Ajanta’s Chronology: The Problem of Cave 11," Ars Orientalis, 7 (1968), pp. 155–168.
• Spink, Walter M. "Ajanta’s Paintings: A Checklist for their Dating," Dimensions of Indian Art, Pupul Jayakar Felicitation Volume, ed. Chandra, Lokesh; and Jain, Jyotindra (Delhi: Agam Kala Prakashan, 1987), p. 457.
• Spink, Walter M. "Notes on Buddha Images," The Art of Ajanta: New Perspectives, vol. 2, ed. Parimoo, Ratan, et al. (New Delhi: Books & Books, 1991), pp. 213–41.
• Spink, Walter M. "The Achievement of Ajanta," The Age of the Vakatakas, ed. Shastri, Ajaya Mitra (New Delhi: Harman Publishing House, 1992), pp. 177–202.
• Spink, Walter M. "The Vakataka’s Flowering and Fall," The Art of Ajanta: New Perspectives, vol. 2, ed. Parimoo, Ratan, et al. (New Delhi: Books & Books, 1991), pp. 71–99.
• Spink, Walter M. "The Archaeology of Ajanta," Ars Orientalis, 21, pp. 67–94.
• Weiner, Sheila L. Ajanta: Its Place in Buddhist Art (Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1977).
• Yazdani, Gulam. Ajanta: the Colour and Monochrome Reproductions of the Ajanta Frescos Based on Photography, 4 vols. (London: Oxford University Press, 1930 [31?], 1955).
• Yazdani, Gulam. The Early History of the Deccan, Parts 7–9 (Oxford: 1960).
• Zin, Monika. Guide to the Ajanta Paintings, vol. 2; Devotional and Ornamental Paintings (Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 2003)

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଲିଂକ୍

• Ajanta Caves Bibliography, Akira Shimada (2014), Oxford University Press
• The Early Development of the Cave 26-Complex at Ajanta
• The Greatest Ancient Picture Gallery. William Dalrymple, New York Review of Books (23 Oct 2014)
• Ajanta Caves in UNESCO List
• Google Streetview Tours of each Cave of Ajanta
• Inscriptions with Translations: Ajanta Caves, Richard Cohen