କଳିଙ୍ଗ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା

ଭୁବନେଶ୍ୱରର ବଇତାଳ ମନ୍ଦିରରେ ଅଳସ୍ୟକନ୍ୟାର ମୂର୍ତ୍ତି

କଳିଙ୍ଗ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା ଅଧୁନାତନ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଆନ୍ଧ୍ରର ଉତ୍ତରରେ ବ୍ୟାପିଥିବା କଳିଙ୍ଗରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥିବା ଏକ ପୁରାତନ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା । ଏହି ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳାରେ ନିର୍ମିତ ଦେଉଳ ମୁଖ୍ୟତ ରେଖ, ପୀଢ଼ ଓ ଖାକରା ଶୈଳୀର ହୋଇଥାଏ । ରେଖ ଓ ପୀଢ଼ ଶୈଳୀର ମନ୍ଦିର ବିଷ୍ଣୁ, ଶିବ ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ଦିର ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଖାକରା ବା ବଇତାଳ ଶୈଳୀର ମନ୍ଦିର ଚାମୁଣ୍ଡା, ଭୈରବୀ ଓ ଦୁର୍ଗା ଉପାସନା ପୀଠ ହୋଇଥାଏ । ରେଖ ଓ ଖାକରା ଦେଉଳ ମନ୍ଦିରର ମୁଖ୍ୟ ଉପାସନା ସ୍ଥଳ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ପୀଢ଼ ଦେଉଳ ନାଟ୍ୟ ଓ ଭୋଗ ନୈବେଦ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ଗଢ଼ାହୋଇଥାଏ ।

କଳିଙ୍ଗରେ ପୁରାତନ ଶାକ୍ତ, ଶୈବ, ତାନ୍ତ୍ରିକ ବୈଷ୍ଣବ, ସୌର ଉପାସନା କାଳରେ ବିଭିନ୍ନ ମୂର୍ତ୍ତିକଳା ପୌରାଣିକ ଯୁଗରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ସାଧାରଣ କଳିଙ୍ଗ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା ଏହି ମତେ ବିଭକ୍ତ:

ଗଠନ ବା ସ୍ଥାପତ୍ୟ

ମନୋନୀତ କାରିଗର

ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସୁଚାରୁ ରୂପେ ନିର୍ବାହ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନବ ପଦକ୍ରମ ବା କର୍ମକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ପଦ-ବିବେଚନା ହେବା ନିହାତି ଜରୁରୀ ବୋଲି ମନୁସ୍ମୃତିରେ କୁହାଯାଇଛି ।  ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକେ ଆଦେଶ ଦେବେ ତ କେତେକ ପଥରକାମ କରିବେ, କେତେଜଣ ଖୋଳାଖୋଳି କରିବେ ତ କିଏ କାଠକାମ କରିବେ । ଏହିପରି ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ ପ୍ରଣାଳୀରେ ନ୍ୟସ୍ତ ଥିବା କେତେକ ପଦାଧିକାରୀ ହେଲେ : 

କର୍ତ୍ତା : ମୁଖ୍ୟତଃ ରାଜ୍ୟର ରାଜା କର୍ତ୍ତା ହୁଅନ୍ତି । ତାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କ୍ରମେ ରାଜକୋଷରୁ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିବା ପାଇଁ ଖଜଣା ଧାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଧାର୍ମିକ ସ୍ଥଳ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ସମୟରେ ମନ୍ଦିର କାନ୍ଥ ଇତ୍ୟାଦିରେ ରାଜାଙ୍କ ଗୁଣଗାନ, ରାଜାଙ୍କ ମହିମା ବର୍ଣ୍ଣନା, ରାଜନୈତିକ ବିଷୟବସ୍ତୁ, ସେହି ସମୟର ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତି ସମ୍ପର୍କିତ ବିଷୟାଦି ସ୍ଥାନ ପାଇଥାନ୍ତି । 

ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥପତି (ଈଂରାଜୀରେ The Chief Architect) : ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ର, ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତ୍ର, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଅଗ୍ନି ପୁରାଣ, ଗାଣିତିକ ସଂଖ୍ୟାନ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟରେ ନିପୁଣ ଓ ଅନୁଭବୀ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥପତି ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଉଥିଲା । ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥପତି ଜ୍ଞାନୀ ହେବା ସହିତ ଧର୍ମନିଷ୍ଠ ହେବା ନିତାନ୍ତ ଜରୁରୀ । କର୍ତ୍ତାଙ୍କ କଳ୍ପନା ଓ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖାଯାଇଥିବା ଦୃଶ୍ୟ ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥପତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏକ ପ୍ରକୃତ ଓ ଦୃଶ୍ୟମାନ ନକସାରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।  

ସୂତ୍ର ଗ୍ରହଣୀ (ଈଂରାଜୀରେ The Chief Engineer) : ସ୍ଥପତିଙ୍କ ନକସାକୁ ସୂତ୍ର ଗ୍ରହଣୀ ଏକ ଜ୍ୟାମିତିକ ଶରୀର ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ପ୍ରାୟତଃ ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥପତିଙ୍କ ବଂଶଜମାନଙ୍କୁ ସୂତ୍ର ଗ୍ରହଣୀର ଭୂମିକାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିଲା । ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥପତିଙ୍କ ପରି ଏମାନେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ବିଷୟର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିବା ଜରୁରୀ ଥିଲା । 

ବିନ୍ଧାଣୀ : ପଥରର ବିନ୍ୟାସ କରିପାରୁଥିବା ମିସ୍ତ୍ରୀ

ତକ୍ଷକ (ଈଂରାଜୀରେ The Sculptor) : ପ୍ରସ୍ତର ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କୁ ଏହି ଉପାଧି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଏହିମାନଙ୍କ କୁଶଳୀ ହାତର ସ୍ପର୍ଶ  ନିର୍ଜୀବ ନିରସ ପ୍ରସ୍ତର ଜୀବନ୍ତ ହୋଇ ଗୀତ ଗାଉଥିଲା ଓ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମମାନଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରୁଅଛି । 

ଏପରି କିଛି ମୁଖ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀର ପଦାଧିକାରୀଙ୍କ ସହିତ ଆହୁରି ଅନେକ କାରିଗର, ବଢ଼େଈ, ମାହୁନ୍ତ, ଶ୍ରମିକ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣକାମରେ ଯୋଗ ଦେଉଥିଲେ ।

ମନୋନୀତ ସାମଗ୍ରୀ

ମୁଖ୍ୟତଃ କେତେକ ଶ୍ରେଣୀର /ବର୍ଗର ପଥର ଅନୁକୂଳ ପାଇଁ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଏ କଳିଙ୍ଗର ଦେଉଳ(ମନ୍ଦିର)ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ।ଶିଳ୍ପ ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଅତୀତର ନିର୍ମାଣ ସମନ୍ଧ୍ୱୟ ବହି ଯଉଥିରେ ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ସାତ ପ୍ରକାରର ପଥରର ପରିକଳ୍ପନା ଏବଂ ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ କେତେକ ପ୍ରକାରର ମନ୍ଦିରର ଅଂଶ;

• ସାହାଣ
• ଚିତ୍ତ ସାହାଣ
• ବଡ଼ ପଗଡ
• ଧୋବା କୁଣ୍ଡ
• ରସ ଛିଣ୍ଡା
• ନୀଳ କୁଶାଣ

ଇଟାଦ୍ୱାରା ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କଳିଙ୍ଗରେ ବିରଳ ଏବଂ ଏଠାରେ ଅଧିକାଂଶ ମନ୍ଦିର ପଥରଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ।

ସ୍ଥାନ ନିରୂପଣ

ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସମଗୁଣ ପ୍ରକାରର ମୃତ୍ତିକା,ଖୁଦ୍ର ଆକାରର ଜମି,ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଜମି,ସହଜରେ ପ୍ରାପ୍ତ ଓ ଜାଗା, ଭୂତଳ ଜଳ ଇତ୍ୟାଦି ସବୁ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଏ ଯେତେବେଳେ ସ୍ଥାନ ନିରୂପଣ କରାଯାଏ।ରଙ୍ଗ, ଘନତ୍ୱ/ସାଂଦ୍ରତା,ମିଶ୍ରଣ,ମୃତ୍ତିକାରଆଦ୍ରତା,ମୃତ୍ତିକା ସ୍ତର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ଏବଂ ଖରାପ ମୃତ୍ତିକା। Vastu Shastra ଉପରେ ଆଧାରିତ ଆୟତକାର, ବର୍ଗକାର, ବୃତ୍ତାକାର, ଦୀର୍ଘବୃତ୍ତାକାର ଜମି ଚିହ୍ନଟ କରିଅଧିଗ୍ରହଣ କରିବା।

ନାଗ ବାନ୍ଧେଣୀ ବା ନାଗବନ୍ଦୀ

ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ପ୍ରାଚୀନ ପଦ୍ଧତି ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ କେଉଁ ଦିଗରୁ ଓ କେଉଁ ସମୟରେ ଆରମ୍ଭ ହେବ ତାହା ନିଶ୍ଚିତ କରାଯାଉଥିଲା । ବର୍ତ୍ତମାନ ଦିନର [[ଭୂତତ୍ତ୍ୱ ବିଜ୍ଞାନ]], ଭୂମିକମ୍ପ ବିଜ୍ଞାନ, ସଂସିତ ବିଜ୍ଞାନ ଇତ୍ୟାଦି। ସମ୍ଭବତଃ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିମାନଙ୍କର ଅନୁଶୀଳନ କରାଯାଇ ଏହି ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତି ଓ ନିୟମାବଳୀର ରଚନା କରାଯାଇଥିଲା ।  

ସମାନୁପାତିକ ନକସା

ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥପତି କର୍ତ୍ତାଙ୍କ ଆଦେଶାନୁସାରେ ମନ୍ଦିରର ଏକ ଆନୁମାନିକ ଓ ଆନୁପାତିକ ନକସା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଥିଲେ । ଏହି ନକସା ପାରମ୍ପାରିକ ଗାଣିତିକ ଓ ଜ୍ୟାମିତିକ ନିୟମର ବ୍ୟବହାର କରି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଉଥିଲା । କେତେକ ମନ୍ଦିରରେ ତାହାର ଏକ ଛୋଟ ନକସା କାନ୍ଥ ବା ମନ୍ଦିର ପ୍ରାଙ୍ଗଣରେ ରଖା ଯାଇଥାଏ । 

ଗଠନ

ପୋତା ଏବଂ ପୀଠ

ପୋତା ଓ ପୀଠ ପ୍ରଣାଳୀ ବିଷୟରେ ଗବେଷଣା କରି ଓ ପାରମ୍ପାରିକ ପ୍ରସ୍ତର ବିନ୍ୟାସର ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ମନ୍ଦିରର ଭିତ୍ତି କିପରି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ସେ ବିଷୟରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ମିଳେ । 

ଏକ ବର୍ଗାକାର ବା ଆୟତାକାର କ୍ଷେତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇ ଖନନ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ନାଗ ବନ୍ଧନୀର ସ୍ଥାନ । ଏହି ପୋତାର ଗଭୀରତା ପ୍ରାୟ ସମତଳ ଭୂମିରେ ମନ୍ଦିରର ଉଚ୍ଚତାର ଏକ ତୃତୀୟାଂଶ । ଏହି ଗର୍ତ୍ତ ବା ପୋତାର ପ୍ରସ୍ଥ ମନ୍ଦିରର ବ୍ୟାସଠାରୁ ଅଧିକ । ପୋତାରେ ସବୁଠାରୁ ତଳେ ଟାଣ ପଥରର ଏକ ସ୍ତର ତିଆରି କରାଯାଏ । ତା’ପରେ ସମାନୁପାତରେ କଟା ହୋଇଥିବା ଟାଣ ପଥରଦ୍ୱାରା ପୋତାର କାନ୍ଥ ନିର୍ମିତ ହୁଏ । ଏହି କାନ୍ଥ ଓ ଖୋଳା ଯାଇଥିବା ଗର୍ତ୍ତ ମଧ୍ୟର ଖାଲି ସ୍ଥାନକୁ ମାଟିରେ ଭଲଭାବେ ପୋତି ଦିଆଯାଏ । 

ଅଷ୍ଟଦଳ ପଦ୍ମ ଚକଡ଼ା ନିଜର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୁଏ । ଗର୍ତ୍ତର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ବର୍ଗାକାର କିମ୍ବା ଆୟତାକାର ପ୍ରସ୍ତର ସଜ୍ଜାରେ ଏହି ୮ଟି ପଦ୍ମ ପାଖୁଡ଼ା ଖୋଦିତ ହୁଏ । ପାଖୁଡ଼ାଗୁଡିକ ଉତ୍ତର, ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ, ପୂର୍ବ, ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ, ଦକ୍ଷିଣ, ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ, ପଶ୍ଚିମ ଓ ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ ସହିତ ଏକ ରେଖରେ ଥାଆନ୍ତି । ଅଷ୍ଟଦଳ ପଦ୍ମ ଚକଡ଼ା ପ୍ରତି ୯୦ ଡିଗ୍ରୀରେ ଥିବା ଅକ୍ଷକୁ ରେଖ ବା ମେରୁ କୁହାଯାଏ । ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ଏପରି ବିନ୍ୟାସକୁ ସଙ୍କୁ କୁହନ୍ତି । ତା’ପରେ ପୋତାଟିକୁ ବଡ଼ ପଥର ଓ ମାଟି ପକାଇ ହାତୀ ସହାୟତାରେ ଦଳି/ଦବା ଯାଉଥିଲା ।  ତା’ ଉପରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପଥର ସ୍ତର ପକାଇ ତା’ ଉପରେ ପୀଠ ତିଆରି ହୁଏ । ଏହାହିଁ ମନ୍ଦିରର ଭିତ୍ତି । 

ଭୂ-ନକସା

ସଙ୍କୁକୁ ଗର୍ଭଗୃହର କେନ୍ଦ୍ରରେ ରଖି ସ୍ଥପତି ଓ ସୂତ୍ର ଗ୍ରହଣୀ ମନ୍ଦିରର ଭୂ-ନକସା ତିଆରି କରୁଥିଲେ । ପ୍ରାଚୀନ ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କରେ ଅନୁପାତ ଅନୁସାରେ ସବୁ ହେଉଥିବାରୁ ଏଥିପାଇଁ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ଅତି ଜଟିଳ ଜ୍ୟାମିତିକ ସଂରଚନା କରାଯାଉଥିଲା । ଭୂ-ନକସାର ପ୍ରକୃତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଏକ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ରହିପାରୁଥିବା ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିବା ।  ତା’ପରେ ବାର୍ଦ୍ଧଣିକମାନେ ପଥର ରଖିବା ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି ।

ଦେଉଳ

ଓଡ଼ିଶାରେ ମନ୍ଦିର ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା ଅନେକ ବର୍ଷରେ ବିକାଶ ଲାଭ କରିଥିଲା । ନିର୍ଭୁଲ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ନିୟମାବଳୀ ସହିତ କାରିଗରର କଳ୍ପନା ପରିପ୍ରକାଶର ସ୍ୱାଧୀନତା ଏହାକୁ ଅନେକ ପିଢୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଦ୍ଜୀବିତ କରି ରଖିଲା । ଓଡ଼ିଶାର ମନ୍ଦିରର ଗଠନ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀର ସହ ତୁଳନୀୟ । ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ବାଡ଼, ଗଣ୍ଡି ଓ ଚୁଳ (ମସ୍ତକ) – ଏପରି ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । 

ଦେଉଳର ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ

ରେଖ ଦେଉଳ

ପଦ୍ମ ଗର୍ଭ

ରଥ ଯୁକ୍ତ

ମେରୁ ଶୈଳୀ

ପୁରୀର ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିର ରେଖ ଦେଉଳ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ । 

ପୀଢ଼ ଦେଉଳ

ଦ୍ୱିଚାଲିଆ ପୀଢ଼

ନଚାଲିଆ ପୀଢ଼

କାଠଚାଲିଆ ପୀଢ଼

ଘଣ୍ଟଶ୍ରୀ ମୋହନ

ପୀଢ଼ ମୋହନ

ନଡୁ ମୋହନ

କୋଣାର୍କର ସୂର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ଦିର ପୀଢ଼ ଦେଉଳର ଏକ ଉଦାହରଣ । 

ଖାକରା ଦେଉଳ

ଭୁବନେଶ୍ୱରର ବଇତାଳ ଦେଉଳ, ଚଉରାଶିର ବରାହୀ ଦେଉଳ ଓ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ବୟାଳିଶବାଟିର ଗଙ୍ଗେଶ୍ୱରୀ ମନ୍ଦିର ଏହି ଶୈଳୀର ପ୍ରମୁଖ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ । 

ବରାହୀ ଦେଉଳ, ଚଉରାଶି

ଦୁର୍ଗା ମନ୍ଦିର, ବୃହଦେଶ୍ୱର

• ଭୁବନେଶ୍ୱର, ପୁରୀ ଓ କୋଣାର୍କ
• 
  ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିର, ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀ, ଭୁବନେଶ୍ୱର
• 
  ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର, ପୁରୀ
• 
  କୋଣାର୍କ,ସୂର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ଦିର

ଆଧାର

• ଦୁର୍ଗା ଚରଣ ପଣ୍ଡା, କଳିଙ୍ଗ ମନ୍ଦିର ସ୍ଥାପତ୍ୟ
• Kalinga Temples Architecture Archived 2012-03-29 at the Wayback Machine.
• Temple Architecture Archived 2014-10-07 at the Wayback Machine.