କାଳୀକା ମାତା ମନ୍ଦିର, ପଭଗଡ଼

Coordinates: 22°27′40″N 73°30′42″E / 22.46111°N 73.51167°E / 22.46111; 73.51167
ଉଇକିପିଡ଼ିଆ‌ରୁ
କାଳୀକା ମାତା ମନ୍ଦିର, ପଭଗଡ଼ (Kalika Mata Temple, Pavagadh)
ପାହାଚ ରାସ୍ତାରେ କାଳୀ ମାତା ମନ୍ଦିର, ଗୁଜରାଟ
Religion
ଅନୁବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ
Districtପାଞ୍ଚମହଲ ଜିଲ୍ଲା (Panchmahal
ଦେବାଦେବୀକାଳୀକା ମାତା (Kalika Mata)
Festivalsନବରାତ୍ରି (Navaratri
Location
ସ୍ଥାନପଭଗଡ ପାହାଡ଼ (Pavagadh Hill)
Stateଗୁଜରାଟ
Countryଭାରତ
କାଳୀକା ମାତା ମନ୍ଦିର, ପଭଗଡ଼ is located in Gujarat
କାଳୀକା ମାତା ମନ୍ଦିର, ପଭଗଡ଼
Location in Gujarat
କାଳୀକା ମାତା ମନ୍ଦିର, ପଭଗଡ଼ is located in India
କାଳୀକା ମାତା ମନ୍ଦିର, ପଭଗଡ଼
କାଳୀକା ମାତା ମନ୍ଦିର, ପଭଗଡ଼ (India)
ଭୌଗଳିକ ଅବସ୍ଥିତି22°27′40″N 73°30′42″E / 22.46111°N 73.51167°E / 22.46111; 73.51167
Architecture
Typeହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିର ସ୍ଥାପତ୍ୟ (Nagara architecture)
ଋଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର (Vishvamitra) (Rishi)
Completed୧୦-୧୧ଶ ଶତାବ୍ଦୀ

କାଲିକା ମାତା ମନ୍ଦିର (କଳା ମାତା)[୧] ପଭଗଡ଼ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତ ହିନ୍ଦୁ ଦେବୀ ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କର ସମାହାର ଓ ତୀର୍ଥ ଯାତ୍ରା ସ୍ଥାନ । ଏହା ପାଖରେ ଚମ୍ପାନେର-ପଭଗଡ଼ ଆର୍କିଓଲୋଜିକାଲ ପାର୍କ (Champaner-Pavagadh Archaeological Park) ଅଛି । ଏହା ଭାରତର ପଞ୍ଚମହଲ ଜିଲ୍ଲାରେ (Panchmahal District) ଅବସ୍ଥିତ । ଏହି ମନ୍ଦିର ଦଶମ ଓ ଏକାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ମନ୍ଦିରରେ ଦେବୀଙ୍କର ତିନୋଟି ବିଗ୍ରହ ଅଛି : କେନ୍ଦ୍ରରେ କାଳୀକା ମାତା, ଡାହାଣ ପାଖରେ କାଳୀ ଓ ବାମ ପାଖରେ ବହୁଚାରମାତା ବିଗ୍ରହ ଅଛି । ଚୈତ୍ର ମାସ ଶୁକ୍ଳ ଅଷ୍ଟମୀରେ ଏଠାରେ ଏକ ମେଳା ବସେ ଯାହାକୁ ଦେଖିବାକୁ ହଜାର ହଜାର ଲୋକ ସମବେତ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ମନ୍ଦିରକୁ ରଜ୍ଜୁପଥରେ ଯାଇହୁଏ । ଏହି ମନ୍ଦିର ଶକ୍ତି ପୀଠମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଅଟେ ।

ଭୂଗୋଳ[ସମ୍ପାଦନା]

ଭାରତର ଗୁଜରାଟ ପ୍ରଦେଶର ହାଲୋଳ (Halol) ନିକଟରେ ଏହି ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ[୨] ସମୁଦ୍ର ପତନର ୭୬୨ ମାଇଲ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ଅବସ୍ଥିତ ।[୩] ‘ୟୁନେସ୍କୋ ବିଶ୍ୱ ଐତିହ୍ୟ ସ୍ଥାନ’ର ମାନ୍ୟତା ପାଇଥିବା ଆର୍କିଓଲୋଜିକାଲ ପାର୍କ ପରିସରରେ ଏହି ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ ।[୪] ଘଞ୍ଚ ଜଙ୍ଗଲ ପରିବେଷ୍ଟିତ ଏକ ପାହାଡ ଉପରେ ଏହା ଅବସ୍ଥିତ । ଏକ ଜଙ୍ଗଲ ରାସ୍ତା ମଧ୍ୟରେ ୫ କିମି ଗଲେ ଏହି ମନ୍ଦିର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।[୩] ପଟଇ ରବଲ ଉଆସ ଭଗ୍ନସ୍ତୂପ ପଥ ବାଟରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଅନ୍ୟଥା ୧୯୮୬ ମସିହାରେ ନିର୍ମିତ ଏକ ରଜ୍ଜୁପଥ ଦେଇ ମଧ୍ୟ ସେଠାକୁ ଯିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । [୫]

ଇତିହାସ[ସମ୍ପାଦନା]

ପଭଗଡ଼ କାଳୀକା ମନ୍ଦିରରେ କାଳୀ ଯନ୍ତ୍ର ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ।

ଦଶମ ଓ ଏକାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ଏହି ମନ୍ଦିର ସେହି ସ୍ଥାନର ସର୍ବ ପୂରାତନ ମନ୍ଦିର । ଆର କେ ତ୍ରିବେଦୀଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ‘ଫେୟାର ଆଣ୍ଡ ଫେଷ୍ଟିଭାଲ’ ପୁସ୍ତକରେ (୧୯୬୧) ଅନୁସାରେ ସ୍ଥାନୀୟ ଭିଲ ଓ କୋଲି ଜାତିର ଲୋକମାନେ କାଳୀକା ମାତାଙ୍କର ପ୍ରଥମେ ପୂଜା କରୁଥିଲେ[୬] ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ପଭଗଡ଼ ପାହାଡ଼ ଶିଖରରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଏହି ମନ୍ଦିର ତିଆରି କରେଇଥିଲେ ଯେଉଁଠାରେ ଦେବୀ ଦୂର୍ଗାଚଣ୍ଡୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରାଯାଉଛି । ଏହି ମନ୍ଦିର ବିଷୟରେ ଥିବା କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁସାରେ ଏକଦା ନବରାତ୍ରି ପାଳନ ସମୟରେ ମନ୍ଦିର ତରଫରୁ ପାରମ୍ପରିକ ଗରବା ନାଚ ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା ଯେଉଁଠାରେ ଶହ ଶହ ଲୋକ ଭକ୍ତି ଭାବରେ ନୃତ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଏହା ଦେଖି ସ୍ୱୟଂ ଦେବୀ ମହାକାଳୀ ଏକ ସାଧାରଣ ମହିଳା ବେଶରେ ସେଠାକୁ ଆସି ତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନୃତ୍ୟ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେହି ସ୍ଥାନରେ ସେହି ରାଜ୍ୟର ରାଜା ପଟଇ ଜୟସିଂହ ମଧ୍ୟ ନୃତ୍ୟ କରୁଥିବା ସମୟରେ ସେହି ମହିଳାଙ୍କୁ ଦେଖି ତାଙ୍କ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ମୋହିତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । କାମାସାକ୍ତ ରାଜା ମହିଳାଙ୍କ ହାତ ଧରି ଅସୁନ୍ଦର ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଲେ । ଦେବୀ ୩ ଥର ତାଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରି କ୍ଷମା ମାଗିବାକୁ କହିଥିଲେ କିନ୍ତୁ କାମାସାକ୍ତ ରାଜା ଏକଥା କର୍ଣ୍ଣପାତ କରିନଥିଲେ । କ୍ରୋଧାନ୍ୱିତା ଦେବୀ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ପତନ ହେଉ ବୋଲି ଅଭିଶାପ ଦେଲେ ।

ଅଳ୍ପକାଳ ମଧ୍ୟରେ ମୁସଲମାନ ମହାମୁଦ ବେଗଡା (Mahmud Begada) ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ଅଧିକାର କରିନେଲେ । ପଟଇ ଜୟସିଂହ ଯୁଦ୍ଧରେ ହାରିଯାଇ ମୃତ୍ୟୁ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଆଦିବାସୀମାନେ ପଭଗଡ଼ ମହାକାଳୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିଲେ । ଏକ ୧୫୦୦ ଶତାବ୍ଦୀର ‘ଗଙ୍ଗାଦାସ ପ୍ରତାପ ବିଳାସ’ ନାଟକରେ ଏହି ବିଷୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଉଥିଲା ।[୭] ଦେବୀ କାଳୀଙ୍କର ସମ୍ମାନାର୍ଥେ ତିଆରି ହୋଇଥିବା ଏହି ମନ୍ଦିର ତାଙ୍କର ବାସସ୍ଥାନ ତଥା ଏକ ଶକ୍ତି ପୀଠର ମାନ୍ୟତା ପାଇଛି ।[୮] ଦେବୀଙ୍କର ଏକ ପାଦ ଆଙ୍ଗୁଠି ଏଠାରେ ପଡ଼ିଥିବା କୁହାଯାଏ ।[୯]

ସ୍ଥାପତ୍ୟ[ସମ୍ପାଦନା]

ଏହି ଛୋଟ ମନ୍ଦିର ସାମନାରେ ଏକା ଖୋଲା ପଡ଼ିଆ ଅଛି । ଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଭିଡ଼ରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଏହି ମନ୍ଦିର ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ଖୋଲା ରହେ ।[୩] ମନ୍ଦିର ସାମନାରେ ଦୁଇଟି ବେଦୀ ଅଛି ଯେଉଁଠାରେ ଅତୀତରେ ବଳି ଦିଆଯାଉଥିଲା କିନ୍ତୁ ୨ୟ/୩ୟ ଶତାବ୍ଦୀର ଧରି ଏହି ପ୍ରଥାକୁ ବେଆଇନ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି । ମନ୍ଦିରରେ କାଳୀ ଯନ୍ତ୍ର ପୂଜା କରାଯାଏ । ମନ୍ଦିର ପରିସର ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ, ତଳ ମହଲାରେ ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିର ଓ ଉପର ମହଲାରେ ମୁସଲମାନ ମସଜିଦ ।[୧୦] ତଳ ମହଲାରେ ତିନୋଟି ବିଗ୍ରହ ଅଛି ଯଥା; କେନ୍ଦ୍ରରେ କାଳୀକା ମାତା ଯାହା ଏକ ମୁଣ୍ଡ ଭଳି ଦେଖାଯାଏ ଓ ତାହାର ନାମ ମୁଖୱାତୋ ଓ ରଙ୍ଗ ଲାଲ,[୩] ତାଙ୍କର ଡାହାଣ ପାଖରେ ମହାକାଳୀ, ଓ ବାମ ପାଖରେ ବହୁଚରା ମାତା ବିଗ୍ରହ ଅଛି । ଶଙ୍ଖମର୍ମର ପ୍ରସ୍ତର ନିର୍ମିତ ଚଟାଣକୁ ମନ୍ତ୍ରୀ ଲିମଡି (Limbdi) ଉନ୍ମୋଚନ କରିଥିଲେ । ମନ୍ଦିର ଉପର ଭାଗ ଏକ ଗମ୍ବୁଜ ଭଳି ଦେଖାଯାଏ ଯେଉଁଥିରେ ସୁଫୀ (Sufi) ସନ୍ଥ ସଦନ ଶାହ ପିରଙ୍କର ଏକ ସମାଧି ଅଛି ।

୨୦୨୨ ମସିହାରେ ମନ୍ଦିରର ପୁନଃବିକାଶ କରାଯାଇଥିଲା । ଦରଗାହ ଏକ ନୂଆ ଜାଗାକୁ ନିଆଯାଇଥିଲା ଓ ନୂଆ ଶିଖର ତିଆରି ହୋଇଥିଲା ।[୧୧]

ପର୍ବ[ସମ୍ପାଦନା]

ଏହି ମନ୍ଦିର ଗୁଜରାଟର ଏକ ବିରାଟ ଯାତ୍ରୀ ଆକର୍ଷଣ ଅଟେ ଯେଉଁଠାକୁ ପ୍ରତି ବର୍ଷ ହଜାର ହଜାର ଯାତ୍ରୀ ଆସନ୍ତି ।[୧୨][୧୩] ଚୋଧରି ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ ଜୀବନରେ ଥରେ ହେଲେ ଏଠାକୁ ଆସିବାକୁ କୁହାଯାଏ ।[୧୪] ପୂଜା ଓ ଦର୍ଶନ ନିମନ୍ତେ ଆସୁଥିବା ଲୋକଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ସେଠାରେ ଘଣ୍ଟା ବଜାଯାଏ ।[୧୫] ପ୍ରତି ବର୍ଷ ନଅ ଦିନ ଧରି ସେଠାରେ ନବ ରାତ୍ରି ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରାଯାଏ ।

ଏହା ମଧ୍ୟ ଦେଖନ୍ତୁ[ସମ୍ପାଦନା]

ଆଧାର[ସମ୍ପାଦନା]

  1. Stiglmayr, Elisabeth (1968). Acta ethnologica et linguistica. Universität Wien. Institut für Völkerkunde. pp. 25, 111. Retrieved 28 September 2012.
  2. Vyas, Rajni (2012). Gujarat Ni Asmita (5th ed.). Ahmedabad: Akshara Publication. p. 26.
  3. ୩.୦ ୩.୧ ୩.୨ ୩.୩ "Pavagadh Hill/Kalika Mata Temple". The Official Website of Gujarat Tourism, Govt. of Gujarat. September 22, 2012. Archived from the original on 12 December 2010. Retrieved 29 September 2012.
  4. "Champaner-Pavagadh Archaeological Park". UNESCO. Retrieved 29 September 2012.
  5. "Usha Breco Limited | Maa Kalidevi". Archived from the original on 19 December 2011. Retrieved 29 September 2012.
  6. GANGASHETTY, RAMESH (2019-10-30). THIRTHA YATRA: A GUIDE TO HOLY TEMPLES AND THIRTHA KSHETRAS IN INDIA (in ଇଂରାଜୀ). Notion Press. ISBN 978-1-68466-134-3.
  7. Śivānanda, Vi; Bhargava, Atul (2009). Champaner Pavagadh. Archaeological Survey of India. p. 33. ISBN 978-81-904866-2-0. Retrieved 28 September 2012.
  8. Srivastava, Vinod Chandra (2 January 2008). History of Agriculture in India, Up to C. 1200 A.D. Concept Publishing Company. pp. 702–. ISBN 978-81-8069-521-6. Retrieved 29 September 2012.
  9. "Pavagadh". Government of Gujarat. Retrieved 29 September 2012.
  10. Ruggles, D. Fairchild; Silverman, Helaine (15 June 2009). Intangible Heritage Embodied. Springer. pp. 85–. ISBN 978-1-4419-0071-5. Retrieved 28 September 2012.
  11. "In harmony: Dargah shifted, shikhar set, PM Modi to unfurl flag atop temple". 17 June 2022.
  12. Unesco (30 September 2009). The world's heritage: a complete guide to the most extraordinary places. Collins. p. 730. ISBN 978-92-3-104122-8. Retrieved 28 September 2012.
  13. Srivastava, Mahesh Chandra Prasad (1978). Mother goddess in Indian art, archaeology & literature. Agam. p. 140. Retrieved 29 September 2012.
  14. Glatter, Augusta (1969). Contributions to the ethnography of the Chodhris, Surat District, Gujarat. Engelbert Stiglmayr. p. 25. Retrieved 29 September 2012.
  15. Gujarat State Gazetteers: Kheda. Directorate of Government Print., Stationery and Publications, Gujarat State. 1977. p. 163.

ବାହ୍ୟ ଲିଙ୍କ[ସମ୍ପାଦନା]