କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ

ଉଇକିପିଡ଼ିଆ‌ରୁ

ଛାଞ୍ଚ:Infobox Fort

"" କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ "", ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ବାନ୍ଦା ଜିଲ୍ଲାରେ ଅବସ୍ଥିତ । ବୁନ୍ଦେଲଖଣ୍ଡ ଅଞ୍ଚଳର ବିନ୍ଧ୍ୟ ପର୍ବତରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏହି ଦୁର୍ଗ ବିଶ୍ୱ ଐତିହ୍ୟ ସ୍ଥଳ ଖଜୁରାହୋଠାରୁ ୧୭.୭ କିଲୋମିଟର ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହା ଭାରତର ବୃହତ୍ତମ ଏବଂ ଅପୂରଣୀୟ ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ଗଣାଯାଇଛି । ଏହି ଦୁର୍ଗରେ ଅନେକ ପ୍ରାଚୀନ [ମନ୍ଦିର] ଅଛି । ଏହି ମନ୍ଦିରଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ତୃତୀୟରୁ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀର ଗୁପ୍ତ ସମୟର ଅଟେ । ଏଠାରେ ଥିବା ଶିବ ମନ୍ଦିର ବିଷୟରେ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ସାଗର-ମନ୍ଥାନରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କାଲ୍କୁଟା ବିଷ ପିଇବା ପରେ ଏଠାରେ ପ୍ରଭୁ [ଶିବ] ତାଙ୍କ ନିଆଁକୁ ତପସ୍ୟାଦ୍ୱାରା ଶାନ୍ତ କରିଥିଲେ । କାର୍ତ୍ତିକ ପୋର୍ଣିମା ଅବସରରେ କାର୍ତ୍ତିକ ମେଳା ଏକ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସାଂସ୍କୃତିକ ପର୍ବ ।

ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ, ଏହି ଦୁର୍ଗଟି ଜେଜାକଭୂକ୍ତି (ଜୟଶକ୍ତି ଚାନ୍ଦେଲ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ଥିଲା । ପରେ ଏହା ଦଶମ (ଦଶମ) ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏବଂ ରେୱା ସୋଲାନ୍କିସ୍ ଅଧୀନରେ ରାଜପୁତଙ୍କ ଅଧୀନରେ ରହିଲା । ଏହି ରାଜାମାନଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ, ମହମୁଦ ଗଜନାଭି, କୁତବୁଦ୍ଦିନ ଆଇବାକ୍, ଶେର୍ ଶାହା ସୁରି ଏବଂ ହ୍ୟୁମାନୁ ଇତ୍ୟାଦି ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ ଜୟ କରିବାରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲେ । କାଲିଞ୍ଜର ବିଜୟ ଅଭିଯାନରେ ଶେର ଶାହା ତୋପ ଗୁଳିରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିଲେ । ମୋଗଲ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ସମ୍ରାଟ ଆକବର ଏହାକୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଏହା ପରେ, ଯେତେବେଳେ ଛତ୍ରସାଲ ବୁନ୍ଦେଲା ବୁନ୍ଦେଲଖଣ୍ଡକୁ ମୋଗଲମାନଙ୍କଠାରୁ ମୁକ୍ତ କଲେ, ସେତେବେଳେ ଏହି ଦୁର୍ଗ ବୁନ୍ଦେଲା ଅଧୀନକୁ ଆସିଲା ଏବଂ [ଛତ୍ରସାଲ ବୁନ୍ଦେଲା] ଏହାକୁ ଅଧିକାର କଲେ । ପରେ ଏହା ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଆସିଲା । ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ ଏହାକୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଐତିହାସିକ ଐତିହ୍ୟ ଭାବରେ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ, ଏହି ଦୁର୍ଗ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ବିଭାଗର ସର୍ବେକ୍ଷଣ ଅଧୀନରେ ଅଛି ।

ଭୌଗଳିକ ସ୍ଥିତି[ସମ୍ପାଦନା]

ଛାଞ୍ଚ:ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥାନ

ଯେଉଁ ପର୍ବତ ଉପରେ କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି ତାହା ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ବିନ୍ଧ୍ୟାଞ୍ଚଳ ପର୍ବତ ରେଞ୍ଜର ଏକ ଅଂଶ । ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନଠାରୁ ୧୨୦୩ ଫୁଟ (୩୬୭ ମିଟର) ଉଚ୍ଚତାରେ ଏହା ସମୁଦାୟ ୨୧,୩୩୬ ବର୍ଗ ମିଟର ଉପରେ ନିର୍ମିତ ।[୧] ପର୍ବତର ଏହି ଅଂଶ ୧୫୫୦ ମିଟର ଚଉଡା ଏବଂ ୬-୮ କିଲୋମିଟର ଉପରେ ବ୍ୟାପିଛି । ଏହାର ପୂର୍ବ ପାର୍ଶ୍ୱରେ "କାଲିଞ୍ଜରି ପାହାଡ" ଅଛି ଯାହା ଆକାରରେ ଛୋଟ କିନ୍ତୁ ଉଚ୍ଚତା ସହିତ ସମାନ ।

କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗର ଉଚ୍ଚତା ପ୍ରାୟ ୬୦ ମିଟର । ଏହା ମାୟା ପର୍ବତ, ଫତେହଗଞ୍ଜ ପର୍ବତ, ପାଥର୍ କଛାର ପର୍ବତ, ରସିନ୍ ପର୍ବତ, ବୃହସ୍ପତି କୁଣ୍ଡ ପର୍ବତ ଇତ୍ୟାଦି "ବିନ୍ଧ୍ୟାଞ୍ଚଳ ପର୍ବତ"ର ଅନ୍ୟ ପର୍ବତ ମଧ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହି ପର୍ବତଗୁଡ଼ିକ ବଡ଼ ବଡ଼ ପଥରରେ ଆଚ୍ଛାଦିତ ।

ଏଠାରେ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଋତୁରେ ପ୍ରବଳ ଉତ୍ତାପ ଅଛି ଏବଂ ଲୋ ଚାଲିଥାଏ । ଶୀତ ସମୟ ସକାଳେ ୨-୩ ଘଣ୍ଟା ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ ପୂର୍ବରୁ ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ ପରେ ଅଧିକ ଶୀତ ଥାଏ । ଡିସେମ୍ବର ଏବଂ ଜାନୁଆରୀ ମାସ ଏଠାରେ ସବୁଠାରୁ ଶୀତଳ । ଅଗଷ୍ଟ ଏବଂ [ସେପ୍ଟେମ୍ବର] ମାସଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଷା ଋତୁ ଅଟେ ଏହା ମୌସୁମୀରୁ ଭଲ ବୃଷ୍ଟିପାତ କରିଥାଏ ।

ଏଠାରେ ମୁଖ୍ୟ ନଦୀ ହେଉଛି ବାଗୈ, ଯାହା ବର୍ଷା ଋତୁରେ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ । ଏହା ପର୍ବତଠାରୁ ପ୍ରାୟ ୧ ମାଇଲ ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହା ପନ୍ନା ଜିଲ୍ଲାର କୌହାରୀ ନିକଟ ବୃହସ୍ପତି କୁଣ୍ଡରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ ଦିଗରୁ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଦିଗକୁ ପ୍ରବାହିତ କାମାସିନରେ ଯମୁନା ନଦୀରେ ଯୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଏଥିରେ ମିଳିଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ଛୋଟ ନଦୀ ହେଉଛି ବାଳଗଙ୍ଗା ।[୨][୩]

ଇତିହାସ[ସମ୍ପାଦନା]

କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ କମ୍ପ୍ଲେକ୍ସର ଚିତ୍ର
Colored dice with white background
ହନୁମାନ ଦରୱାଜା
Colored dice with checkered background
କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ
Colored dice with checkered background
ଲାଲ୍ ଦରୱାଜା
Colored dice with checkered
ଦୁର୍ଗର ଗୋଟିଏ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ସ୍ତମ୍ଭ ନିର୍ମାଣ

ପ୍ରାଚୀନ ପୌରାଣିକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ କାଲିଞ୍ଜର (କାଲଞ୍ଜର) ଶବ୍ଦ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ଏହି ଦୁର୍ଗର ପ୍ରକୃତ ଉତ୍ସ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଣା ପଡିନାହିଁ । କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁଯାୟୀ ଏହା ଚାନ୍ଦେଲ ରାଜବଂଶର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଚନ୍ଦ୍ର ଭର୍ମାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯଦିଓ କେତେକ ଐତିହାସିକ ବିଶ୍ବାସ କରନ୍ତି ଯେ ଏହା ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀ - ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ତିଆରି ହୋଇଥିଲା । ଏହା ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ଏହାର କିଛି ଫାଟକ ଔରଙ୍ଗଜେବଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ।

ପାରସ୍ୟ ଐତିହାସିକଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ ୧୬ଶ ଶତାବ୍ଦୀ "ଫିରିଷ୍ତା", କାଲିଞ୍ଜର ନାମକ ଏହି ସହର କେଦାର ନାମକ ଜଣେ ରାଜାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା [୭ମ ଶତାବ୍ଦୀ]ରେ କିନ୍ତୁ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଚାନ୍ଦେଲ ଶାସନରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ଚାନ୍ଦେଲା ସମୟର କାହାଣୀ ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ଦୁର୍ଗଟି ଚାନ୍ଦେଲା ରାଜାଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । [୪]

ଚାନ୍ଦେଲା ଶାସକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା " କାଲିଞ୍ଜରାଧିପତି "(" କାଲିଞ୍ଜରର ରାଜା ") ଆଖ୍ୟା ବ୍ୟବହାର ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ଦର୍ଶାଏ ।[୫]

ଏହି ଦୁର୍ଗର ଐତିହାସିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଅନେକ ଯୁଦ୍ଧ ଏବଂ ଆକ୍ରମଣରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ଦୁର୍ଗ ଉପରେ ଆଧିପତ୍ୟ ହାସଲ କରିବାକୁ ହିନ୍ଦୁ ରାଜା ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ରାଜବଂଶର ମୁସଲମାନ ଶାସକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବଡ଼ ଆକ୍ରମଣ ହୋଇଛି ଏବଂ ଏହି କାରଣରୁ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଗୋଟିଏ ଶାସକରୁ ଅନ୍ୟ ଶାସକକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ କେବଳ ଚାନ୍ଦେଲା ଶାସକମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ,[୬]: 22–23 କୌଣସି ରାଜା ଏହା ଉପରେ ଅଧିକ ସମୟ ଶାସନ କରିପାରି ନାହାଁନ୍ତି ।

ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଭ୍ରମଣରେ “ବୌଦ୍ଧ ସାହିତ୍ୟ”ରେ ମଧ୍ୟ କାଲିଞ୍ଜର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ (ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୫୬୩-୪୮୦) ସମୟରେ ଏହା ଚେଡି ରାଜବଂଶଦ୍ୱାରା ଶାସିତ । ଏହା ପରେ, ଏହା ମୌର୍ଯ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ଆସି ବିନ୍ଦୁ-ଅଟଭି ଭାବରେ ପରିଚିତ ହେଲା ।[୭]

ଏହା ପରେ, ସୁଙ୍ଗ ରାଜବଂଶ ଏବଂ ପାଣ୍ଡୁ ରାଜବଂଶ କିଛି ବର୍ଷ ଶାସନ କଲେ । ଏହା ପରେ ଏହା ମଧ୍ୟ ବର୍ଦ୍ଧନ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ରହିଲା । ଗୁଜରର ପ୍ରତିହାରଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଏହା ଆସିଲା ଏବଂ ନାଗଭଟ୍ଟ II ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଲା । ଚାନ୍ଦେଲା ଶାସକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ମଣ୍ଡଳ ରାଜା ଥିଲେ । ସେହି ସମୟର ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପୁସ୍ତକ କିମ୍ବା ଲେଖାରେ କାଲିଞ୍ଜର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । [୮]

୨୪୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଏହା ହୈହୟ ବଂଶ କୃଷ୍ଣରାଜଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶାସିତ ହୋଇଥିଲା । ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନାଗଙ୍କ ନିୟମ ଏଠାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯିଏ ନୀଲକାନ୍ତ ମହାଦେବଙ୍କ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ । ଏହା ପରେ, ଗୁପ୍ତ ରାଜବଂଶ ନିୟମ ଏଠାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ।[୯]

ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହା ଜେଜାକଭୂକ୍ତି (ଜୟଶକ୍ତି ଚାନ୍ଦେଲ) ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ଥିଲା । ଏହା ଏଠାରେ ଚାନ୍ଦେଲ ଶାସକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସପ୍ତମରୁ ପଞ୍ଚଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶାସିତ ହୋଇଥିଲା । ଚାନ୍ଦେଲ ରାଜାମାନଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ, ମହମୁଦ ଗଜନାଭି, କୁଟବୁଦ୍ଦିନ ଆଇବାକ, ଶେର ଶାହ ସୁରି ଏବଂ ହ୍ୟୁମାନୁଦ୍ୱାରା କାଲିଞ୍ଜର ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଜିତିବାରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲେ ।[୧୦][୧୧]

୧୦୨୩ ମସିହାରେ ମହମୁଦ ଗଜନାଭି କାଲିଞ୍ଜର ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରି ଏଠାରେ ଥିବା ସମ୍ପତ୍ତି ଲୁଟି ନେଇଥିଲେ,[୧୨][୧୩] କିନ୍ତୁ ସେ ଦୁର୍ଗର ଅଧିକାର ପାଇପାରିଲେ ନାହିଁ ।

ମୋଗଲ ଆକ୍ରମଣକାରୀ ବାବର ଇତିହାସର ଏକମାତ୍ର କମାଣ୍ଡର ରହିଆସିଥିଲେ, ଯିଏ କି ୧୫୨୬ ମସିହାରେ ମୱାଟପାଟୀରୁ ଫେରି ରାଜା ହାସନ ଖାନ ଦୁର୍ଗ ହାସଲ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ସେ ଏହାକୁ ରଖିପାରି ନଥିଲେ । ଶେର ଶାହା ସୁରୀ ଜଣେ ମହାନ ଯୋଦ୍ଧା ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଦୁର୍ଗର ଅଧିକାର ପାଇପାରିଲେ ନାହିଁ । ଏହି ଦୁର୍ଗର ଅଧିକାର ପାଇଁ ଚାନ୍ଦେଲଙ୍କ ସହ ଯୁଦ୍ଧ କରୁଥିବାବେଳେ ୨୨ ମଇ ୧୫୪୫, ଉକା ନାମକ ଏକ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର (ତୋପ)ରୁ ଗୁଳି ଚଳାଇ ଦୁର୍ଗ ସହିତ ମୁହାଁମୁହିଁ ହୋଇ ସୁରି ଉପରେ ପଡ଼ିଯାଇଥିଲା ,[୯] ସେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ ।[୧୪] [୧୫][୧୬][୧୭][୧୮] ୧୫୬୯ ମସିହାରେ ଆକବର ଏହି ଦୁର୍ଗ ଜିତି ଏହାକୁ ବିରବଲଙ୍କୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କଲେ । ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ବାବୁର ଏବଂ ଆକବର ଇତ୍ୟାଦିଦ୍ୱାରା କରାଯାଇଥିବା ପ୍ରୟାସର ସବିଶେଷ ବିବରଣୀ ବାବୁର୍ନାମା, ଆଇନ୍ ଆକବରୀ ଇତ୍ୟାଦିରେ ମିଳିଥାଏ ।[୧୯] ବିରବଲ "" ଏହି ଦୁର୍ଗ ପରେ ବୁଣ୍ଡେଲ ରାଜା ଛତ୍ରସାଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ହେଲେ ।[୮] [୨୦]

ଏହା ପରେ ପନ୍ନା, ହାର୍ଦ୍ଦିକ ଶାହାର ଶାସକ ଏହାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କଲେ । ଏହି ଦୁର୍ଗ 1712 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବ୍ରିଟିଶ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଆସିଥିଲା । [୧୧] ବ୍ରିଟିଶ ଅମଲାତନ୍ତ୍ର ଏହି ଦୁର୍ଗର ଅନେକ ଅଂଶକୁ ନଷ୍ଟ କରି ଦେଇଥିଲେ। ଦୁର୍ଗର କ୍ଷୟକ୍ଷତିର ଲକ୍ଷଣ ଏହାର କାନ୍ଥ ଏବଂ ଭିତରର ଖୋଲା ପ୍ରାଙ୍ଗଣରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ୧୮୫୭ର ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ସ୍ବାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ସମୟରେ, ଏହାର ବ୍ରିଟିଶ କଣ୍ଟିଜେଣ୍ଟର ଅଧିକାର ଥିଲା । ଭାରତର ସ୍ବାଧୀନତା ହାସଲ କରିବା ସହିତ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଆସିଥିଲା ।

ଆଧାର[ସମ୍ପାଦନା]

  1. जागरण यात्रा, दैनिक जागरण. "कालजयी कालिंजर". Retrieved २६ जुलाई २०१८. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= (help); Cite has empty unknown parameter: |dead-url= (help)
  2. सिंह, दीवान प्रतिपाल, पूर्वो०, पृ.१६
  3. ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ <ref> ଚିହ୍ନ; शोधगंगा-१ ନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ ।
  4. एड्विन फ़ेलिक्स टी. एट्किनसन (१८७४). स्टैटिस्टिकल, डिस्क्रिप्टिव एंड हिस्टोरिकल अकाउंट ऑफ़ द नॉर्थ-वेस्टर्न प्रोविन्सेस ऑफ़ इण्डिया, ई° टी° एटकिन्सन [ तथा अन्य] (in ଇଂରାଜୀ). pp. ४४९-४५१. {{cite book}}: Check date values in: |year= (help)
  5. फ़िनबार बॅरी फ़्लड (२००९). ऑब्जेक्ट्स ऑफ़ ट्रान्स्लेशन: मॅटीरियल कल्चर एण्ड मॅडीवियल "हिन्दू-मुस्लिम" एन्काउन्टर (in ଇଂରାଜୀ). प्रिन्स्टन युनिवर्सिटी प्रेस. pp. ८०. ISBN 0-691-12594-5. {{cite book}}: Check date values in: |year= (help)
  6. सेन, एस.एन., २०१३, अ टॅक्स्टबुक ऑफ़ मेडीवियल इण्डियन हिस्ट्री, देल्ही: प्राइमस बुक्स, ISBN 9789380607344 ଛାଞ୍ଚ:अंग्रेज़ी
  7. पाण्डेय, विमल चन्द्र, प्राचीन भारत का इतिहास, मेरठ, १९८३-८४, पृ.६३
  8. ୮.୦ ୮.୧ पौराणिक एवं ऐतिहासिक ग्रन्थों में वर्णित कालिंजरकालिंजर-षष्टम अध्याय।(पीडीएफ) कु.रमिता- शोध कार्य।शोध पर्यवेक्षक:प्रो.बी.एन.राय।ज.लाल नेहरु महाविद्यालय, बांदा।२१ अगस्त, २००१।
  9. ୯.୦ ୯.୧ ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ <ref> ଚିହ୍ନ; कालजयी ନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ ।
  10. ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ <ref> ଚିହ୍ନ; बुन्देल ନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ ।
  11. ୧୧.୦ ୧୧.୧ ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ <ref> ଚିହ୍ନ; गजब ନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ ।
  12. इक्तिदार आलम खाँ, गण्ड चन्देल, हिस्टॉरिकल डिक्शनरी ऑफ़ मेडीवियल इण्डिया, (स्केयरक्रो प्रेस, २००७), ६६.ଛାଞ୍ଚ:अंग्रेज़ी
  13. ରାଜ କୁମାର, "ଚାମର ରାଜବଂଶର ଇତିହାସ: (ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଦ୍ୱାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ)", (କାଲପାଜ୍ ପ୍ରକାଶନ, 2006), ପୃ। 128 ଛାଞ୍ଚ:ଇଂରାଜୀराज कुमार, हिस्ट्री ऑफ़ द चमार डायनेस्टी : (फ़्रॉम सिक्स्थ सेंचुरी ए.डी. टू ट्वेल्वथ सेंचुरी ए.डी), (कल्पाज़ पब्लिकेशन्स, २००८), पृ. १२७ ଛାଞ୍ଚ:अंग्रेज़ी
  14. सिंह, शीलवंत. सी-सैट पेपर, ६० दिनों में (in ଇଂରାଜୀ). टाटा मॅक्ग्रॉ हिल एड्युकेशन. 0071074953, 9780071074957. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameters: |origmonth= and |origdate= (help)
  15. "Shēr Shah of Sūr" (in ଇଂରାଜୀ). ब्रिटैनिका विश्वकोष. Retrieved २३ अगस्त २०१०. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
  16. चौरसिया, राधे श्याम (२००२). हिस्ट्री ऑफ़ मेडीवियल इण्डिया: फ़्रॉम १००१ ए.डी - १७०७ ए.डी (in ଇଂରାଜୀ). क्रैबट्री पब्लिशिंग कंपनी. p. १७९. ISBN 81-269-0123-3. Retrieved २३ अगस्त २०१०. {{cite book}}: Check date values in: |accessdate= and |year= (help)
  17. शिमेल, ऍनी मॅरी; बर्ज़ीन के वाघमार (२००४). द एम्पायर ऑफ़ द ग्रेट मुग़ल्स: हिस्ट्री, आर्ट एंड कल्चर (in ଇଂରାଜୀ). रेक्शन बुक्स. p. २८. ISBN 1-86189-185-7. Retrieved २३ अगस्त २०१०. {{cite book}}: Check date values in: |accessdate= and |year= (help)
  18. सिंह, सरीना; लिण्डसे ब्राउन; पाउल क्लैमर; रोडनी कॉक्स; जॉन मॉक् (२००८). पाकिस्तान एण्ड द काराकोरम हाईवे (in ଇଂରାଜୀ). Vol. ७, सचित्र. लोनली प्लॅनिट. p. १३७. ISBN 1-74104-542-8. Retrieved २३ अगस्त २०१०. {{cite book}}: Check date values in: |accessdate= and |year= (help)
  19. ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ <ref> ଚିହ୍ନ; Shodhganga ନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ ।
  20. "बरसात में देखें बुंदेलखंड का सौंदर्य". गृहशोभा. ६ जुलाई २०१६. Archived from the original on 2017-02-28. Retrieved ७ जुलाई २०१८. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= and |date= (help)

ବାହ୍ୟ ଆଧାର[ସମ୍ପାଦନା]

ଛାଞ୍ଚ:भारत के दुर्ग ଛାଞ୍ଚ:मध्य प्रदेश के हिन्दू मंदिर

श्रेणी:भारत के किले श्रेणी:उत्तर प्रदेश के दर्शनीय स्थल श्रेणी:चन्देल शासक श्रेणी:उत्तर प्रदेश का इतिहास श्रेणी:उत्तर प्रदेश के भवन और स्थापत्य श्रेणी:उत्तर प्रदेश की संस्कृति श्रेणी:पौराणिक कथाएँ श्रेणी:उत्तर प्रदेश के हिन्दू तीर्थ श्रेणी:बांदा की तहसीलें [[श्रेणी:बांदा ज़िला, उत्तर प्रदेश]