ଫାତିମା ଜିନ୍ନା

*Madar-e-Millat*
*Khatun-e-Pakistan*

ଫାତିମା ଜିନ୍ନା
Madar-e-Millat; Khatun-e-Pakistan; ଫାତିମା ଜିନ୍ନା
فَاطِمَہْ جِنَاحْ
ବିରୋଧୀ ଦଳର ନେତ୍ରୀ
	କାର୍ଯ୍ୟକାଳ; 1 January 1960 – 9 July 1967
ପୂର୍ବ ଅଧିକାରୀ	Position established
ପର ଅଧିକାରୀ	ନୁରୁଲ ଅମିନ
ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସବିଶେଷ
ଜନ୍ମ	୩୧ ଜୁଲାଇ ୧୮୯୩; Kathiawar, Bombay Presidency, British India (Now, Gujarat, India)
ମୃତ୍ୟୁ	୯ ଜୁଲାଇ ୧୯୬୭ (ବୟସ ୭୩); କରାଚୀ, West Pakistan, Pakistan (Now, Sindh, Pakistan)
ସମାଧି ସ୍ଥଳ	Mazar-e-Quaid
ରାଜନୀତିକ ଦଳ	All-India Muslim League (1947); ମୁସଲିମ ଲିଗ୍‌ (1947–1958); ସ୍ଵାଧୀନ(1960–1967)
ସମ୍ପର୍କ	See Jinnah family
ବାପା/ବୋଉ	Jinnahbhai Poonja; Mitthibhai Jinnah
ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ	କଲିକତା ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ (D.D.S)
ବୃତ୍ତି	ମହିଳା ଦନ୍ତ ଚିକିତ୍ସକ, ରାଜନେତ୍ରୀ

ଇଂରାଜୀ ଲିଙ୍କ

https://or.wikipedia.org/wiki/Fatima_Jinnah

ଫାତିମା ଜିନ୍ନା (୩୧ ଜୁଲାଇ ୧୮୯୩- ୯ ଜୁଲାଇ ୧୯୬୭) ଜଣେ ପାକିସ୍ତାନୀ ରାଜନେତ୍ରୀ, ଲେଖିକା ଏବଂ ସାମାଜିକ କର୍ମୀ ଥିଲେ । ସେ ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ତଥା ପ୍ରଥମ ଗଭର୍ଣ୍ଣର-ଜେନେରାଲ ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ସାନ ଭଉଣୀ ଥିଲେ। ସେ ୧୯୬୦ ରୁ ୧୯୬୭ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ (ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ) ପାକିସ୍ତାନ ବିରୋଧୀ ଦଳର ନେତ୍ରୀ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ।^[୧]

୧୯୨୩ ମସିହାରେ କଲିକତା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଦନ୍ତ ଚିକିତ୍ସାରେ ଡିଗ୍ରୀ ହାସଲ କରିବା ପରେ ସେ ଅବିଭକ୍ତ ଭାରତର ପ୍ରଥମ ମହିଳା ଦନ୍ତ ଚିକିତ୍ସକ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ତାଙ୍କ ଭାଇ ମହମ୍ମଦ ଅଲି ଜିନ୍ନାଙ୍କର ଜଣେ ଘନିଷ୍ଠ ସହଯୋଗୀ ଏବଂ ପରାମର୍ଶଦାତା ଥିଲେ | ପାକିସ୍ତାନର ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ସେ ଅଖିଳ ପାକିସ୍ତାନ ମହିଳା ସଙ୍ଗଠନର ସହ-ପ୍ରତିଷ୍ଠାତ୍ରୀ ଥିଲେ ଯାହାକି ନୂତନ ଭାବରେ ଗଠିତ ଦେଶରେ ପ୍ରବାସୀ ମହିଳା ଭାରତୀୟଙ୍କ ବସବାସରେ ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା । ସେ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କ ଭାଇର ନିକଟତମ ବିଶ୍ୱାସୀ ରହିଲେ | ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ, ଫାତିମାଙ୍କୁ ୧୯୫୧ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଶକୁ ସମ୍ବୋଧନ କରିବାକୁ ବାରଣ କରାଯାଇଥିଲା; ତାଙ୍କର ୧୯୫୧ର ଦେଶପ୍ରତି ରେଡିଓ ମାଧ୍ୟମରେ ବାର୍ତ୍ତା ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା, ଯାହାକୁ ଅନେକେ ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତି ଯେ ଲିଆକତ ପ୍ରଶାସନର ପ୍ରାୟୋଜିତ ଭାବେ ତାଙ୍କୁ ଆକଟ କରିବା ପାଇଁ ଏହା ଏକ ପ୍ରୟାସ ଥିଲା । ସେ ୧୯୫୫ ମସିହାରେ 'My brother' (ମୋ ଭାଇ) ପୁସ୍ତକ ଲେଖିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏହା କେବଳ ୩୨ ବର୍ଷ ପରେ, ଅର୍ଥାତ ୧୯୮୭ ରେ ହିଁ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । ପୁଣି ପ୍ରକାଶନ ପୂର୍ବରୁ, କୁଏଡ-ଇ-ଆଜାମ ଏକାଡେମୀର ସରିଫ ଅଲ ମୁଜାହିଦ୍‌ଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଏ ବହିର ଅନେକ ପୃଷ୍ଠା ହଟାଯାଇଥିଲା, କାରଣ ସେମାନେ ଏହିସବୁ ତଥ୍ୟକୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ ।^[୨] ଜିନ୍ନା ୧୯୬୫ ମସିହାରେ ସେ ନିଜ ଆତ୍ମଘୋଷିତ ରାଜନୈତିକ ଅବସରରୁ ବାହାରି ଆସି ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଆୟୁବ ଖାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ନିର୍ବାଚନରେ ଭାଗ ନେଲେ । ଭୋଟରେ ଲୋକପ୍ରିୟତା ହାସଲ କରିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ସେ ନିର୍ବାଚନରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ଆୟୁବ ଖାନଙ୍କ ଠାରୁ ପରାସ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ।

ଫାତିମା ୯ ଜୁଲାଇ ୧୯୬୭ରେ କରାଚିରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁକୁ ନେଇ ପାକିସ୍ତାନରେ ଅସ୍ୱାଭାବିକ କାରଣ ବିଷୟରେ ଗୁଜବ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା | କରାଚିରେ ତାଙ୍କ ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାରରେ ପ୍ରାୟ ଅଢେଇ ଲକ୍ଷ ଲୋକ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ।^[୩]

ଦେଶର ସାଧାରଣ ନାଗରିକଙ୍କ ଅଧିକାର ନିଶ୍ଚିତ କରିବା ଦିଗରେ ସେ ଅନେକ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କରି ଜନହିତକର କାର୍ଯ୍ୟପାଇଁ ସେ ସାଧାରଣତଃ "ମଦର ଅଫ୍ ଦି ନେସନ", ଏବଂ ଖାଟୁନ-ଇ-ପାକିସ୍ଥାନ ("ଲେଡି ଅଫ୍ ପାକିସ୍ଥାନ") ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା । ପାକିସ୍ତାନର ଅନେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ସର୍ବସାଧାରଣ ସ୍ଥାନ ତାଙ୍କ ସମ୍ମାନରେ ତାଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି |^[୧]

ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀବନ ଓ ଶିକ୍ଷା

ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତର ଗୁଜରାଟ ଅନ୍ତର୍ଗତ କାଠିଆୱାଡରେ ଫାତିମା ୩୧ ଜୁଲାଇ ୧୮୯୩ରେ ଜିନ୍ନା ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିତ୍ଘିଲେ । ପିତା ଜିନ୍ନାହଭାଇ ପୁଞ୍ଜା ଏବଂ ମାତା ମିଥିବାଇଙ୍କ ସାତୋଟି ସନ୍ତାନ ମଧ୍ୟରୁ ଫତିମା ଥିଲେ କନିଷ୍ଠ ସନ୍ତାନ । ଅନ୍ୟ ଛଅଜଣ ଭାଇଭଉଣୀ ହେଲେ: ମହମ୍ମଦ ଅଲି, ଅହମ୍ମଦ ଅଲି, ବୁନ୍ଦେ ଅଲି, ରହମତ ଅଲି, ମରିୟମ, ଏବଂ ଶିରିନ୍ ଜିନ୍ନା ।^[୪] ତାଙ୍କ ଭାଇଭଉଣୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସେ ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ନିକଟତମ ଥିଲେ । ସେ ୧୯୦୨ ମସିହାରେ ବମ୍ବେର ବାନ୍ଦ୍ରା କନଭେଣ୍ଟରେ ଶିକ୍ଷା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ୧୯୧୯ ମସିହାରେ ତାଙ୍କୁ କଲିକତା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଭର୍ତ୍ତି କରାଯାଇଥିଲା ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଡକ୍ଟର ଆର ଅହମ୍ମଦ ଡେଣ୍ଟାଲ କଲେଜରେ ପଢିଥିଲେ । ସେ ସ୍ନାତକ ଡିଗ୍ରୀ ହାସଲ କରିବା ପରେ ୧୯୨୩ ମସିହାରେ ବମ୍ବେରେ ଏକ ଦନ୍ତ ଚିକିତ୍ସାଳୟ ଖୋଲିଥିଲେ ।^[୫]

୧୯୧୮ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅର୍ଥାତ ରତନଭାଇ ପେଟିଟଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବା ଯାଏଁ ଫାତିମା ତାଙ୍କ ଭାଇ ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ସହ ରହୁଥିଲେ । ଫେବୃଆରୀ ୧୯୨୯ରେ ରତନଭାଇଙ୍କ ଦେହାନ୍ତ ପରେ ସେ ତାଙ୍କ ଦନ୍ତ ଚିକିତ୍ସାଳୟ ବନ୍ଦ କରି ତାଙ୍କ ଭାଇ ମହମ୍ମଦ ଅଲି ଜିନ୍ନାଙ୍କ ବଙ୍ଗଳାକୁ ଯାଇ ତାଙ୍କ ଘରର ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ଏହିଭଳି ଭାବରେ ସେ ଭାଇଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅର୍ଥାତ ୧୧ ସେପ୍ଟମ୍ବର ୧୯୪୮ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କରି ନିକଟରେ ରହିଥିଲେ ।^[୬]^[୭]

ରାଜନୈତିକ ଜୀବନ

ଫାତିମା ତାଙ୍କ ଭାଇଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଭା ସମିତିରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହୁଥିଲେ। ସେ ୧୯୩୦ ମସିହାରେ ଇଂଲଣ୍ଡର ଲଣ୍ଡନ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ, ଏବଂ ପରେ ଏକ ବର୍ଷ ପାଇଁ ବମ୍ବେକୁ ଫେରିଥିଲେ । ଏହାପରେ ସେ ୧୯୩୧ ମସିହାରେ ଇଂଲଣ୍ଡ ଯାଇ ସେଠାରେ ଚାରି ବର୍ଷ ରହିଥିଲେ । ସେ ଭାରତକୁ ଫେରିବା ପରେ ଦେଖିଲେ ଯେ ମହମ୍ମଦ ଅଲି ଜିନ୍ନା ଭାରତୀୟ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ଵାଧୀନ ମାତୃଭୂମି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ। ସେ ସକ୍ରିୟ ଭାବରେ ତାଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲେ । ଯଦିଓ ସେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ସକ୍ରିୟ ରାଜନୀତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିନାହାଁନ୍ତି, ତଥାପି ଫାତିମା ଜିନ୍ନା ମହମ୍ମଦ ଅଲି ଜିନ୍ନାଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରିବାରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ବିଶେଷ କରି ୧୯୪୩ ମସିହାରେ ଭାଇଙ୍କର ଅସୁସ୍ଥତା ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ପାକିସ୍ତାନ ସୃଷ୍ଟି ଦିଗରେ ଉଦ୍ୟମ ଜାରି ରଖିବାରେ ସେ ବିଶେଷ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ସେ ଦୁଇ-ରାଷ୍ଟ୍ର ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲେ, ଯାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ୧୯୪୭ ମସିହାରେ ପାକିସ୍ତାନ ସୃଷ୍ଟିରେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା ।

୧୯୪୭ ମସିହାରେ ଭାରତ ବିଭାଜନ ବେଳେ କ୍ଷମତା ହସ୍ତାନ୍ତର ସମୟରେ ଫତିମା ମହିଳା ରିଲିଫ୍ କମିଟି ଗଠନ କରିଥିଲେ, ଯାହା ପରେ ଅଖିଳ ପାକିସ୍ତାନ ମହିଳା ସଙ୍ଗଠନ (APWA) ପାଇଁ ମୂଳଦୁଆ ଗଠନ କରିଥିଲା । ସେ ନବ ଗଠିତ ପାକିସ୍ତାନରେ ମୁହାଜିର ମାନଙ୍କ ଥଇଥାନ ଦିଗରେ ମଧ୍ୟ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।^[୮]

ମହିଳା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଭୂମିକା

ପାକିସ୍ତାନ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟରେ ମୁସଲମାନ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ଏକତ୍ର କରିବାରେ ଜିନ୍ନା ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏକ ସମୟରେ ଯେତେବେଳେ ଅଧିକାଂଶ ମୁସଲମାନ ମହିଳା ପର୍ଦା ଆଢୁଆଳରେ ଘରୋଇ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହି ରାଜନୀତିରେ ସକ୍ରିୟ ଭାବରେ ଜଡିତ ନଥିଲେ, ତାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ଏ ଦିଗରେ ଏକ ଗତିଶୀଳ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କଲା | ଅଲ-ଇଣ୍ଡିଆ ମୁସଲିମ ଲିଗ୍ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ପୃଥକ ମହିଳା ସଂଗଠନ ସେହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇଥିଲା | ଏହା ପରେ ଭାଇ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ କମିଟିର ଏକ ଶୋଭାଯାତ୍ରାର ନେତୃତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ନେଇଥିଲେ । ସେ ମୁସଲମାନ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ପାକିସ୍ତାନ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗଦେବାକୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ ।

ସେ ଏକ ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତୃତ୍ୱ ନେଉଥିଲେ ଯାହା ହଜାର ହଜାର ମହିଳାଙ୍କୁ ମୁସଲିମ ଲିଗର ଧାରା ମଧ୍ୟକୁ ଆଣିଥିଲା; ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ମହିଳା ଆନ୍ଦୋଳନ ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିଲା । ମହିଳା ଆନ୍ଦୋଳନ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ସେ ଆଗାମୀ ଦିନର ସମସ୍ତ ଆହ୍ଵାନକୁ ସାମନା କରିବାକୁ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ନ୍ୟାସନାଲ ଗାର୍ଡ, ପ୍ରାଥମିକ ଚିକିତ୍ସା ଇତ୍ୟାଦି ତାଲିମ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ କିଛି ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟ ଖୋଲିଥିଲେ |

ମୃତ୍ୟୁ

ଜିନ୍ନା ୯ ଜୁଲାଇ ୧୯୬୭ରେ କରାଚିରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିଲେ । ଅସ୍ଵାଭାବିକ କାରଣରେ ମୃତ୍ୟୁ ଯୋଗୁଁ ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ବିବାଦର ବିଷୟ ପାଲଟିଥିଲା । ତେବେ ଏହି ଦାବୀଗୁଡିକ ସପକ୍ଷରେ କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ | ତାଙ୍କର ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାର ବିଧି ଶିହା ରୀତିନୀତି ଅନୁଯାୟୀ କରାଯାଇଥିଲା ।^[୯]^[୧୦] ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଭାଇ ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ସମାଧି ନିକଟରେ କରାଚିର ମଜାର-ଏ-କୁଏଡରେ ସମାଧି ଦିଆଯାଇଛି ।

ତାଙ୍କ ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାର ସମୟରେ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଶରୀର ନିକଟକୁ ଯିବାକୁ ବାରଣ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ସମାଧି ପୂର୍ବରୁ କାହାକୁ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ମୁହଁ ଦେଖିବାକୁ ଦିଆଯାଇନଥିଲା । ଗୁଜବ ପ୍ରଚାରିତ ହେଲା ଯେ ତାଙ୍କ ଶରୀରରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ କ୍ଷତ ଥିଲା, ଯାହା ତାଙ୍କ ଅସ୍ଵାଭାବିକ ମୃତ୍ୟୁକୁ ନେଇ ଚିନ୍ତାର କାରଣ ହୋଇଥିଲା | ଖବରକାଗଜ ଏବଂ ସମ୍ପାଦକୀୟମାନେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ନେଇ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇଥିଲେ ।^[୧୧]

ଆଧାର

↑ ^୧.୦ ^୧.୧ "Fatima Jinnah: A Pivotal Figure in Pakistan's Creation". Sapphire Builders and Associates (in ଆମେରିକୀୟ ଇଂରାଜୀ). 2023-11-12. Retrieved 2024-11-21.
↑ Balouch 2014.
↑ Pirbhai 2017, p. 250.
↑ Ekbal 2009.
↑ Commire 2000.
↑ Ravikumar 2024.
↑ Shaikh 2021.
↑ "Nation remembers Fatima Jinnah on 55th death anniversary". The Nation (in ଆମେରିକୀୟ ଇଂରାଜୀ). 2022-07-09. Retrieved 2024-11-21.
↑ "The Quaid and the Quetta massacre". 5 July 2012.
↑ "Shias And Their Future In Pakistan".
↑ Balouch, Akhtar (2015-01-24). "How Fatima Jinnah died — an unsolved criminal case". DAWN.COM (in ଇଂରାଜୀ). Retrieved 2024-11-21.

[:0-1] ୧.୦ ^୧.୧ "Fatima Jinnah: A Pivotal Figure in Pakistan's Creation". Sapphire Builders and Associates (in ଆମେରିକୀୟ ଇଂରାଜୀ). 2023-11-12. Retrieved 2024-11-21.

[FOOTNOTEBalouch2014-2] Balouch 2014.

[FOOTNOTEPirbhai2017250-3] Pirbhai 2017, p. 250.

[FOOTNOTEEkbal2009-4] Ekbal 2009.

[FOOTNOTECommire2000-5] Commire 2000.

[FOOTNOTERavikumar2024-6] Ravikumar 2024.

[FOOTNOTEShaikh2021-7] Shaikh 2021.

[8] "Nation remembers Fatima Jinnah on 55th death anniversary". The Nation (in ଆମେରିକୀୟ ଇଂରାଜୀ). 2022-07-09. Retrieved 2024-11-21.

[9] "The Quaid and the Quetta massacre". 5 July 2012.

[10] "Shias And Their Future In Pakistan".

[11] Balouch, Akhtar (2015-01-24). "How Fatima Jinnah died — an unsolved criminal case". DAWN.COM (in ଇଂରାଜୀ). Retrieved 2024-11-21.

[୧]

[୨]

[୩]

[୪]

[୫]

[୬]

[୭]

[୮]

[୯]

[୧୦]

[୧୧]