ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ

ଇଂରାଜୀ ଲିଙ୍କ

https://or.wikipedia.org/wiki/Sarasvati_River

The Helmand River, known in ancient Iranian Avestan as Harax^vatī and Harahvaiti, is identified by some as the ancient Sarasvati river.

ଋକବେଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ନଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ଅନ୍ୟତମ । ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ଅନେକ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ନଦୀର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ଋକବେଦର ରଚନା ବୈଦିକ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ସହସ୍ରାବ୍ଦ ସମୟରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀତଟରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଲୋକେ ଋକବେଦର କିଛି ଅଂଶର ରଚନା କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ।ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ବିଦ୍ୟା, ଜ୍ଞାନ ଓ ବାକ୍ର ଦେବୀ ସରସ୍ୱତୀ, ପ୍ରଥମେ ଏହି ନଦୀରୂପକ ଦେବୀଭାବେ ଉଭା ହୋଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସେ ବିଦ୍ୟା ଓ ଭାଷାର ଦେବୀ ଭାବେ ପରିଚିତା ହେଲେ ।   

ଋକବେଦର ନଦୀସ୍ତୁତି ଶୁକ୍ତ ଅନୁସାରେ ଯମୁନା ଓ ଶତଦ୍ରୁ ନଦୀ ମଧ୍ୟରେ ସରସ୍ୱତୀ ପ୍ରବାହିତ ହେବା କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛି ।  କିନ୍ତୁ ଏହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ରଚିତ ତାଣ୍ଡ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣ, ଜୈମିନୀୟ ବ୍ରହ୍ମଣ, ମହାଭାରତ ଆଦିରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ଶୁଷ୍କ ମରୁରେ ପାତାଳଗାମୀ ହେବାର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ଆକାଶ ଗଙ୍ଗାର ଏକ ନକ୍ଷତ୍ର ସଂରଚନାକୁ ସରସ୍ୱତୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଗଙ୍ଗା ଓ ଯମୁନା ନଦୀର ସଙ୍ଗମସ୍ଥଳ ତ୍ରିବେଣୀରେ ସରସ୍ୱତୀ ମଧ୍ୟ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇଛି  ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । 

ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ବିଭିନ୍ନ ଗବେଷଣାର ଆଧାରରେ ଘଗ୍ଗର୍-ହାକ୍ରା ନଦୀ ହିଁ ବୈଦିକ ସରସ୍ୱତୀ ବୋଲି କେତେକ ଗବେଷକ ନିରୂପିତ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ନଦୀ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଭାରତରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ଥାନରେ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ଅନେକ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସହର ଯଥା ରାଜସ୍ଥାନର କାଳିବଙ୍ଗନ୍, ହରିଆଣାର ବନୱାଳି ଓ ରାଖିଗ୍ରାହୀ, ଗୁଜରାଟର ଢୋଲାଭିରା ଓ ଲୋଥାଲ୍ ଘଗ୍ଗର ନଦୀର କୂଳରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲେ । ଅନ୍ୟ କିଛି ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫଗାନିସ୍ଥାନର ହେଲମାଣ୍ଡ ନଦୀ ବେଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ । 

ଆଧୁନିକ ଭୂ-ଭୌତିକ ଗବେଷଣା ଅନୁସାରେ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ହିମାଳୟରୁ ଜାତ ନଦୀ ନୁହେଁ ବରଂ ଅନେକ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର ବର୍ଷା ପ୍ଳାବିତ ନଦୀର ଜଳଦ୍ୱାରା ପରିପୁଷ୍ଟ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ, ପାକିସ୍ଥାନର ଚୋଲିସ୍ଥାନ ମରୁଭୂମିରେ ଅନେକ ସ୍ଥାନରେ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀର ପଥରେ ଶୁଷ୍କ ସ୍ରୋତମାନଙ୍କର ସନ୍ଧାନ ମିଳିଛି । ଏମାନଙ୍କ ମୃତ୍ତିକା ଅବଶେଷ ଯମୁନା ନଦୀ, ବେଆସ୍ ନଦୀ ବା ଶତଦ୍ରୁ ନଦୀ ସହ ତୁଳନୀୟ । ଏହି କାରଣରୁ ପ୍ରାୟ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୪୭,୦୦୦ରୁ ନେଇ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧୦,୦୦୦ ମଧ୍ୟରେ ଯମୁନା ନଦୀର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଧାରା ଘଗ୍ଶର ନଦୀଶଯ୍ୟାରେ ପଶ୍ଚିମାଭିମୁଖୀ ହୋଇ ଆରବ ସାଗରରେ ନିଷ୍କାସିତ ହେଉଥିଲା ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଉଛି । 

ସରସ୍ୱତୀ ନାମକରଣର ସମ୍ଭାବ୍ୟ କାରଣ

ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ନାମ ବିଷୟରେ କରାଯାଇଥିବା ବିଭିନ୍ନ ବିବେଚନା 

୧. ଋକବେଦରେ ଦିବ୍ୟଜଳର ଧାରକ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଶେଷଣ ସରସ୍ୱନ୍ତ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀ-ଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ

୨. ଯେ ଅନେକ ସର (ପୋଖରୀ ବା ହ୍ରଦ) ବିଶିଷ୍ଟା

୩. ଇରାନୀ ହରକ୍ସତୀ ଶବ୍ଦରୁ ସରସ୍ୱତୀ ଶବ୍ଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ବୋଲି କେତେକ ମତ ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି । 

ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଓ ବୈଦିକ ସାହିତ୍ୟରେ ସରସ୍ୱତୀ

ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ଓ ଦୃଶଦ୍ୱତୀ ନଦୀମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଅଞ୍ଚଳ ବ୍ରହ୍ମାବର୍ତ୍ତ ନାମରେ ଖ୍ୟାତ ଥିଲା । ଏହି ନଦୀକୂଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ମହାନ ଋଷିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଜନ୍ମ, ମନୁସ୍ମୃତି, ଋକବେଦ ଓ ଅନେକ ଉପନିଶଦର ରଚନା ହୋଇଥିଲା । 

ଋକବେଦ

ଋକବେଦରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀକୁ ମାତା, ମହାମାତା, ନଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଦେବୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ବିଶୁଦ୍ଧକାରିଣୀ/ପାପନାଶିନୀ,  ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଶଂସାସୂଚକ ଶବ୍ଦରେ ମଣ୍ଡିତ କରାଯାଇଛି । ନଦୀସ୍ତୁତି ଶୁକ୍ତରେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀକୁ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି । ଅନ୍ୟ କେତେକ ଶ୍ଳୋକରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀକୁ ଗୋମାତା ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି । ଋକବେଦରେ ପ୍ରାୟ ୫୦ଟି ଶ୍ଳୋକରେ ସରସ୍ୱତୀ ଶବ୍ଦର ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଛି । କେବଳ ଦୁଇଟି ଶ୍ଳୋକରେ ଏହା ନଦୀ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶ୍ଳୋକରେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ଦେବୀଭାବେ ଆହ୍ୱାନ କରାଯାଇଛି । ଋକବେଦରେ ଉଲ୍ଲିଖିତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବର୍ଣ୍ଣନା ହେଲା:

- ଦିବ୍ୟନଦୀ ରୂପେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ଜନ୍ମ

- ଇନ୍ଦ୍ର ସୋମରସ ପାନ କଲା ବେଳେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୁଦ୍ଧିଲାଭ କରିବାର ଉପମା

- ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କ ଦେବୀ ଭାବେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା

- ସରସ୍ୱତୀ ବୁଦ୍ଧି, ପୁଣ୍ୟ ବିଚାର ଓ ଭାବନା ପ୍ରଦାନ କରିବା

ବୈଦିକ କାଳରେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ନଦୀର ଦେବୀ ଭାବେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଥିବା ବେଳେ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ନଦୀ ସହିତ ତାଙ୍କର କୌଣସି ସମ୍ପର୍କ ନଥିଲା ପରି ଅନୁଭୂତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ପୁରାଣଗୁଡିକରେ ସରସ୍ୱତୀ ସଙ୍ଗୀତ, କଳା, ବୁଦ୍ଧି ଓ ଜ୍ଞାନର ଦେବୀଭାବେ ଉଭା ହୋଇଛନ୍ତି ।  କେତେକ ବ୍ରହ୍ମଣରେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ବାଗ୍-ଦେବୀ ନାମରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି । ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଦେବୀଙ୍କୁ ‍‌‍‌(ଜଣେ ନଦୀର ଦେବୀ ଓ ଅନ୍ୟଜଣେ ଭାଷା ଓ ବୁଦ୍ଧିର ଦେବୀ) ସମ୍ମିଳିତ କରି ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଦେବୀ ସରସ୍ୱତୀ କୁହାଗଲା ବୋଲି ମଧ୍ୟ କେତେକ ଅନୁମାନ କରନ୍ତି ।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବୈଦିକ ବର୍ଣ୍ଣନା

ପର-ବୈଦିକ କାଳର ସାହିତ୍ୟରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଉଭାନ ହେବା ବିଷୟ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି । ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଉତ୍ପତ୍ତି ପ୍ଳାକ୍ଷ ପ୍ରସ୍ରବଣରୁ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଯଜୁର୍ବେଦର ଏକ ଅଧ୍ୟାୟରେ ହୋଇଥିବା ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁଯାୟୀ ଦୃଶଦ୍ୱତୀ, ଶତଦୃ, ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା (ଚେନାବ୍), ବିପାଶା (ବେଆସ୍ ନଦୀ) ଓ ଈରାବତୀ (ରାଭି ନଦୀ) ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀସହିତ ସମ୍ମିଳିତ ହୁଅନ୍ତି । ତେଣୁ ଏଠାରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀକୁ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ସହ ତୁଳନା କଲାପରି ମନେ ହୁଏ । ଜୈମିନୀୟ ବ୍ରହ୍ମଣ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଉପମଜ୍ଜନ (ପାତାଳକୁ ଲମ୍ଫ ହେବା) ଓ ତାଣ୍ଡ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ବିନାଶନ (ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯିବା) କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପ୍ଳାକ୍ଷ ପ୍ରସ୍ରବଣ ତଳ ହିମାଳୟର ଏକ ସ୍ରୋତ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।  ନଦୀର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ବିନାଶନ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଦୂରତା ପ୍ରାୟ ୪୪ ଅଶ୍ୱୀନ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ବେଦାଙ୍ଗରେ ବିନାଶନ ସ୍ଥଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସରସ୍ୱତୀକୁ ଚିରସ୍ରୋତା ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ବିନାଶନ ସ୍ଥଳ ଦୃଶଦ୍ୱତୀ ଓ ସରସ୍ୱତୀର ମିଳନ ସ୍ଥାନର ପଶ୍ଚିମକୁ ଅଛି ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । 

ବେଦର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟର ସାହିତ୍ୟରେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖ

ମହାଭାରତ କାବ୍ୟ 

ଏହି କାବ୍ୟ ଅନୁସାରେ ବିନାଶନ ବା ଅଦର୍ଶନ ସ୍ଥଳରେ ସରସ୍ୱତୀ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇ ଏବଂ ଅଦୃଶ୍ୟ ଅବସ୍ଥାରେ ସାଗରରେ ସମ୍ମିଳିତ ହୁଅନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । କୁରୁରାଜ୍ୟ ସରସ୍ୱତୀର ଦକ୍ଷିଣ ଓ ଦୃଶଦ୍ୱତୀର ଉତ୍ତର କୂଳ ମଧ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ମହାଭାରତରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଭୌଗୋଳିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଘଗ୍ଗର ନଦୀର ଶୁସ୍କ ନଦୀଶଯ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ବଳରାମ ନିଜ ତୀର୍ଥଯାତ୍ରାରେ ବାହାରି ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର କୂଳେ କୂଳେ ଦ୍ୱାରକାରୁ ମଥୁରା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭ୍ରମଣ କରିଥିଲେ ।

ପୁରାଣ 

ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ଅନେକ ହ୍ରଦ (ସରସ)ରେ ବିଖଣ୍ଡିତ ହେବା ବିଷୟ ଉଲ୍ଲିଖିତ ଅଛି । ସ୍କନ୍ଧ ପୁରାଣରେ କଥିତ ଅଛି ଯେ ସରସ୍ୱତୀ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ କମଣ୍ଡଳୁରୁ ଜାତ ହୋଇ ହିମାଳୟର ପ୍ଳାକ୍ଷ ପ୍ରସ୍ରବଣ ହୋଇ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ । କେଦାର ନିକଟରେ ଏହା ପଶ୍ଚିମ ଦିଗକୁ ବୁଲିଯାଇଛି ଓ ପରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯାଇଛି । ଏଥିରେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ସହଚରୀ ବ୍ରାହ୍ମୀଙ୍କର ଅବତାର ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ବାମନ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ଉତ୍ପତ୍ତି ପ୍ଳାକ୍ଷ ବୃକ୍ଷ ବା ପିପ୍ପଳ ଗଛରୁ ହୋଇଛି । ପଦ୍ମ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା ଓ ସରସ୍ୱତୀର ସଙ୍ଗମ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ନାନ କଲେ ଓ ଏହାର ଜଳ ପାନ କଲେ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଥାଏ । । 

ସ୍ମୃତି

ମନୁସ୍ମୃତି ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରଳୟରୁ ମନୁ ଋଷି ନିଜ ଜୀବନ ରକ୍ଷା କଲେ ଓ ସରସ୍ୱତୀ ଏବଂ ଦୃଶଦ୍ୱତୀ ନଦୀକୂଳରେ ବୈଦିକ ସଭ୍ୟତାର ସ୍ଥାପନା କଲେ । ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ, ଦେବମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ବ୍ରହ୍ମାବର୍ତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ ସୀମା ଥିଲା । ବଶିଷ୍ଠ ଧର୍ମ ସୂତ୍ରରେ ସରସ୍ୱତୀର ବିନାଶନର ପୂର୍ବ ଦିଗରେ, କାଳକବଣର ପଶ୍ଚିମରେ, ପାରିଜାତ ଓ ବିନ୍ଧ୍ୟ ପର୍ବତର ଉତ୍ତରରେ ଏବଂ ହିମାଳୟର ଦକ୍ଷିଣରେ ଆର୍ଯ୍ୟାବର୍ତ୍ତର ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ବୌଦ୍ଧାୟନ ଧର୍ମସୂତ୍ର ଓ ପତଞ୍ଜଳିଙ୍କ ଲିଖିତ ମହାଭାଷ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ଆର୍ଯ୍ୟାବର୍ତ୍ତର ଅନୁରୂପ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ରହିଛି । 

ସମକାଳୀନ ଧାର୍ମିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ମତ

ଡାଏନା ଏକ୍କଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ ତ୍ରିବେଣୀ ପରି ଭାରତରେ ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ନଦୀର ସଙ୍ଗମସ୍ଥଳରେ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ସାଙ୍କେତିକ ଉପସ୍ଥିତି ଏହି ନଦୀର ପ୍ରଭାବ ଓ ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ କରିଛି । ଅଦୃଶ୍ୟ ତୃତୀୟ ନଦୀ ସରସ୍ୱତୀ ଯୋଗୁଁ ସବୁ ସଙ୍ଗମର ଜଳ ଅତି ପବିତ୍ର । ସୋମନାଥ ନିକଟରେ ହିରଣ୍ୟ ଓ କପିଳ ନଦୀର ସଙ୍ଗମସ୍ଥଳରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଏହି ସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟ ତ୍ରିବେଣୀ ଭାବେ ପରିଚିତ । ଭାରତ ବର୍ଷରେ ଏହିଭଳି ଅନେକ ଦୁଇଟି ନଦୀର ସଙ୍ଗମସ୍ଥାନ ତ୍ରିବେଣୀ ପରି ପବିତ୍ର । ବୈଦିକ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଶଯ୍ୟା ଶୁଷ୍କ ହୋଇଯିବା ପରେ ଅନେକ ପୌରାଣିକ ଲୋକକଥାର ପରିକଳ୍ପନା ହୋଇଛି । ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ମରୁସ୍ଥଳୀରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ଜାଗାରେ ପୁନରୁଦ୍ଭବ ହୋଇଛି । ପ୍ରତି ୧୨ ବର୍ଷରେ ତ୍ରିବେଣୀରେ କୁମ୍ଭମେଳା ଏହି ପରମ୍ପରାକୁ ଉଦ୍ଜୀବିତ ରଖିଛି । ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ କମଣ୍ଡଳୁରୁ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ଜନ୍ମ, କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଯମୁନା ନଦୀ କୂଳରେ ଲୀଳା ଓ ପୃଥିବୀରେ ଅବତରଣ ସମୟରେ ଶିବଙ୍କ ଜଟାରେ ଗଙ୍ଗା ବଦ୍ଧ ହେବା - ଏହି ତିନୋଟି ନଦୀଙ୍କର ହିନ୍ଦୁ ତ୍ରିମୁର୍ତ୍ତିଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ଏମାନଙ୍କ କୂଳରେ ହେଉଥିବା ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟକ ହୋଇଛି । 

ଐତିହାସିକା ଓ ଲେଖିକା ରୋମିଲା ଥାପରଙ୍କ ମତରେ ଏକ ନଦୀ ପୌରାଣିକ ଆଖ୍ୟା ପାଇଲା ପରେ ଏହାର ନାମ ଅନେକ ନଦୀରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବିତ ହୁଏ । ବୈଦିକ ସରସ୍ୱତୀକୁ ଅନୁସରଣ କରି ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତ ବର୍ଷରେ ଅନେକ ନଦୀର ନାମ ରଖାଯାଇଛି । 

- ଅମ୍ବାଲା ଜିଲ୍ଲାରେ ପ୍ରବାହିତ ସରସୁତି ଶାତରଣା ପାଖରେ ଘଗ୍ଗର ନଦୀ ସହିତ ମିଳିତ ହୁଏ । ହନୁମାନଗଡ ପାଖରେ ନୈୱାଲ ନାଳ ଓ ସୁରତଗଡ ପାଖରେ ଦୃଶଦ୍ୱତୀ ନଦୀ (ଚୌତାଙ୍ଗ ନଦୀ) ଘଗ୍ଗର ନଦୀ ସହିତ ମିଳିତ ହୁଏ । 

- ଆରାବଳୀ ପ୍ରବତଶ୍ରେଣୀରୁ ଉଦ୍ଗତ, ସିଦ୍ଧପୁର ଓ ପଟଣ ଦେଇ କଚ୍ଛକୁ ପ୍ରବାହିତ ଏକ ନଦୀର ନାମ ମଧ୍ୟ ସରସ୍ୱତୀ । 

- ବଦ୍ରିନାଥରୁ ବାହାରିଥିବା ଅଳକାନନ୍ଦାର ଏକ ଉପନଦୀର ନାମ ମଧ୍ୟ ସରସ୍ୱତୀ । 

- ହୁଗୁଳି ନଦୀର ଏକ ଶାଖା ନଦୀର ନାମ ସରସ୍ୱତୀ ଯାହା ଅନେକ ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ଶୁଷ୍କ ହୋଇଗଲାଣି ।  

ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ ଓ ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କ ଭାରତ ଆଗମନ 

ବେଦ ଓ ପୁରାଣରେ ଲିଖିତ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଶୁଷ୍କ ହେବା ଓ ପାତାଳରେ ନିମଗ୍ନ ହେବାକୁ ଅନୁଶୀଳନ କରି ହରପ୍ପା ସଭ୍ୟତାର ସମୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଛି । କେତେକଙ୍କ ମତରେ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀ ହିଁ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ । ମିଶେଲ୍ ଡାନିନୋଙ୍କ ମତରେ ବେଦର ରଚନା ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ତୃତୀୟ ସହସ୍ରାବ୍ଦର ଶେଷ ଭାଗରେ ହୋଇଥିଲା । ତେଣୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧୫୦୦ରେ ଆର୍ଯ୍ୟ ଜାତିର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ଓ ଭାରତ ଆଗମନ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଡାନିନୋ ଋକବେଦରେ ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇଥିବା ତଥ୍ୟକୁ ବିଶ୍ୱାସ କରି କହିଛନ୍ତି ଯେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ତୃତୀୟ ସହସ୍ରାବ୍ଦର ଶେଷ ଭାଗରେ ସରସ୍ୱତୀ ଶୁଷ୍କ ହେବା ସତ୍ୟ ନ ହୋଇପାରେ । ବରଂ, ବୈଦିକ ସାହିତ୍ୟିକମାନେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ତୃତୀୟ ସହସ୍ରାବ୍ଦ ବେଳକୁ ଉତ୍ତର ଭାରତରେ ରହୁଥିଲେ । ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଏହାର ସମର୍ଥନ କରୁଥିବାବେଳେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଏହି ଉପସଂହାରକୁ ଖାରଜ କରିଛନ୍ତି । ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କ ଆକ୍ରମଣରେ ଧ୍ୱସ୍ତ ନଗରର ଅନୁପସ୍ଥିତି, ସମଗ୍ର ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକ ପ୍ରକାରର ସାଂସ୍କୃତିକ ପରମ୍ପରା, ଖନନରୁ ମିଳିଥିବା ସମସ୍ତ ଖପୁରିରୁ ଯୁଦ୍ଧଜନିତ ମୃତ୍ୟୁ ପ୍ରମାଣିତ ନ ହେବା ଆର୍ଯ୍ୟ ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ କଥାର ବିପରୀତ ପ୍ରମାଣ ଦିଏ । କିନ୍ତୁ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ସମ୍ବଳିତ କଥା ସବୁ ପଢ଼ିଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ତୃତୀୟ ସହସ୍ରାବ୍ଦରୁ ବୈଦିକ ସଭ୍ୟତା ଭାରତରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥିଲା । 

ଆନ୍ନେଟ୍ଟ୍ ୱିଲ୍କେଙ୍କ ମତରେ କାଳକ୍ରମେ ଶୁଷ୍କ ହୋଇଯାଇଥିବା ଐତିହାସିକ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ବୈଦିକ ସାହିତ୍ୟର ମହାନ ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡିକର ରଚନା ପୂର୍ବରୁ କ୍ଷୀଣସ୍ରୋତା ହୋଇଯାଇଥିଲା । ସେହି କାରଣରୁ ଅନେକ ପର-ବୈଦିକ ସାହିତ୍ୟିକ ରଚନାରେ ସରସ୍ୱତୀର ଶୁଷ୍କ ହେବା ବିଷୟ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି ଓ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ନଦୀ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଭାଷାର ଦେବୀ ଭାବେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି । ମାଇକେଲ୍ ୱିଟ୍ଜେଲ୍ କୁହନ୍ତି ଯେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ତାର ମୁଖ୍ୟ ସ୍ରୋତ ହରାଇବା ଓ  କୌଣସି ଏକ ହ୍ରଦରେ ସମ୍ମିଳିତ ହେବାର ପ୍ରମାଣ ହେଉଛି ଋକବେଦ ।

ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ପୁନରୁଦ୍ଧାର

କେତେକ ରାଜ୍ୟ ଓ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରୋତ୍ସାହନରେ ଏହି ହୃତନଦୀକୁ ପୁଣି ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆଣିବା ପାଇଁ ଖନନ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି । ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ଗବେଷଣା ଓ ସାଟେଲାଇଟ୍ ଚିତ୍ର ସହାୟତାରେ ଶୁଷ୍କ ନଦୀଶଯ୍ୟାର ନିରୂପଣ ହୋଇପାରିଛି ବୋଲି ହରିଆଣା ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ସୂତ୍ରରୁ ପ୍ରକାଶ । ଯମୁନା ନଗର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ଶୁଷ୍କ ନଦୀଶଯ୍ୟାର ଖନନରୁ ସେଠାରେ ପାଣିର ସନ୍ଧାନ ମିଳିଛି । ସରସ୍ୱତୀ ପରମ୍ପରା ବିକାଶ ବୋର୍ଡର ଗଠନ କରାଯାଇଛି । ତା୩୦ ଜୁଲାଇ ୨୦୧୬ରିଖ ଦିନ ଏହି ଶୁଷ୍କ ଶଯ୍ୟାରେ ଯମୁନା ନଗରର ଉଂଚା ଚନ୍ଦନା ଗ୍ରାମ ପାଖରୁ  ୧୦୦ କ୍ୟୁସେକ୍ ପାଣି ଛଡାଗଲା । ୪୦ କି.ମି. ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶଯ୍ୟାରେ କୌଣସି ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଅଛି ନା ନାହିଁ ଜାଣିବା ପାଇଁ ଏପରି ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇଥିଲା । 

ସରସ୍ୱତୀର ପରିଚୟର ସନ୍ଧାନ

ଏହି ବିଷୟରେ ଦୁଇଟି ମତ ଉଲ୍ଲିଖିତ ଅଛି । ପ୍ରଥମ ମତାନୁସାରେ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀ ହିଁ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ । ଅନ୍ୟ ଏକ ମତାନୁସାରେ ଆଫଗାନିସ୍ଥାନର ହିନ୍ଦୁକୁଶ ପର୍ବତରୁ ବାହାରିଥିବା ହେଲମାଣ୍ଡ ନଦୀ ହିଁ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ । 

ଋକବୈଦିକ ସରସ୍ୱତୀ

ସରସ୍ୱତୀ, ଦୃଶଦ୍ୱତୀ ଓ ଆପୟା ନଦୀର ଗତିପଥ, ଉପନଦୀମାନେ ସରସ୍ୱତୀର ସ୍ରୋତକୁ ସମୃଦ୍ଧ କରିବା, ସରସ୍ୱତୀକୁ ସପ୍ତ ସିନ୍ଧୁର ଅଂଶ ବୋଲି ବିବେଚିତ କରିବା, ନଦୀସ୍ତୁତି ଶୁକ୍ତରେ ନଦୀମାନଙ୍କ ସ୍ଥିତି ବର୍ଣ୍ଣନାର ଅବଲୋକନ କଲେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଗତିପଥ ସହିତ ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟର ଘଗ୍ଗର୍-ହାକ୍ରା ନଦୀର ଭୌଗୋଳିକ ସ୍ଥିତି ଏକ ବୋଲି ଜଣାପଡେ । 

ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଆଫଗାନିସ୍ଥାନର ହେଲମାଣ୍ଡ୍ ନଦୀ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ କେତେକ ସଂକେତ ମଧ୍ୟ ଋକବେଦରେ ରହିଛି । ଋକବେଦରେ ସରସ୍ୱତୀକୁ ଚିରସ୍ରୋତା ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଘଗ୍ଗର୍-ହାକ୍ରାର ନଦୀଶଯ୍ୟା ମୌସୁମୀ ବର୍ଷାଦ୍ୱାରା ପ୍ଳାବିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ସମୟରେ ଏହା ଶୁଷ୍କ ଥାଏ । ଅପରପକ୍ଷେ ହେଲମାଣ୍ଡରେ ସର୍ବଦା ଜଳଧାରା ରହିଥାଏ । ଋକବେଦରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ସରସ୍ୱତୀ ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟରୁ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ରଚିତ ଶ୍ଳୋକ ହେଲମାଣ୍ଡ ସହ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ସୂଚାଏ । ଏହି ନଦୀ ଆୱେସ୍ତାରେ ହରଖ୍ୱତୀ ନାମରେ ପରିଚିତ । 

ପାହାଡ ଓ ପର୍ବତ ଗହ୍ୱରେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଜନ୍ମ ବୋଲି ଋକବେଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ।

ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀ

ବର୍ଷାଋତୁରେ, ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ଥାନ ଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ଏହି ନଦୀର ଶଯ୍ୟାରେ, ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ସମୟରେ ଏହା ପ୍ରାୟ ଶୁଷ୍କ ଥାଏ । 

ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ସମ୍ଭାବ୍ୟ ପରିଚୟ

ଅନେକ ଗବେଷକ ଓ ଭୂଭୌତିକ ବିଜ୍ଞାନୀ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀକୁ ହିଁ ସରସ୍ୱତୀ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ସିନ୍ଧୁର ପୂର୍ବଦିଗରେ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରାର ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି, ପାତାଳଗାମୀ ସରସ୍ୱତୀ ଓ ମରୁ ଅଞ୍ଚଳରେ ଘଗ୍ଗର ଅଦୃଶ୍ୟ ହେବା ଏହି ମତର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ । ଉନବିଂଶ ଓ ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଅନେକ ଗବେଷକ ଯଥା ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟାନ୍ ଲାସେନ୍, ମ୍ୟାକ୍ସ୍ ମ୍ୟୁଲ୍ଲର୍, ମାର୍କ୍ ଅଉରେଲ୍ ଷ୍ଟାଇନ୍, ସି. ଏଫ୍. ଓଲ୍ଡହାମ୍, ଜେନ୍ ମାକିଣ୍ଟୋଶ୍ ସମସ୍ତେ ଏହି ମତ ସହିତ ଏକମତ । ମିଶେଲ୍ ଡାନିନୋଙ୍କ ମତରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଗବେଷକ ଏଥିରେ ଏକମତ । 

ଐତିହାସିକା ରୋମିଲା ଥାପରଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ଋକବେଦର ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା, ପର୍ବତ ଗର୍ଭରୁ ପ୍ରବାହିତ ହେବା ଆଫଗାନିସ୍ଥାନର ହରଖ୍ୱତୀ ସହିତ ଅଧିକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥିଲାପରି ବୋଧ ହୁଏ । 

ଘଗ୍ଗର ଓ ହାକ୍ରାର ନଦୀଶଯ୍ୟା

ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ଓ ସେ ସମୟର ଅନ୍ୟ ନଦୀମାନଙ୍କର ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଗତିପଥ
1=ପୁରାତନ ନଦୀପଥ 2=ବର୍ତ୍ତମାନର ନଦୀପଥ 3=ବର୍ତ୍ତମାନର ଥାର୍ ମରୁଭୂମି
4=ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ସମୁଦ୍ରକୂଳର ସ୍ଥିତି 5=ବର୍ତ୍ତମାନର ସହର

ବୈଦିକ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରା ନଦୀର ଶଯ୍ୟାରେ ଓ ପାକିସ୍ଥାନର ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳରେ ନାରା ନାଳର ଶଯ୍ୟାରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀର ଦୁଇଟି ଶାଖା ଥିଲା । ପୂର୍ବ ଶାଖା ସରସୁତି-ମାର୍କଣ୍ଡ ଓ ପଶ୍ଚିମ ଶାଖା ଘଗ୍ଗର-ପଟିଆଲି ଶାଖା ଶାତରଣା ନିକଟରେ ମିଳିତ ହୋଇ ଏକ ବଡ଼ ନଦୀ ଆକାରରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥିଲା ବୋଲି ଭାରତୀୟ ସରକାରଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ଏକ ସମିତି ୨୦୧୬ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲା । 

ପ୍ରାୟ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ସହସ୍ରାବ୍ଦର ଶେଷ ଆଡକୁ ଘଗ୍ଗର ନଦୀ ଶୁଷ୍କ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଏହା ଯୋଗୁଁ ହରପ୍ପା ସଭ୍ୟତାର କ୍ରମଶଃ ଅବକ୍ଷୟ ଘଟିଲା । ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ନଦୀ ସବୁ ହିମାଳୟର ବରଫର ତରଳୀକରଣଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ ବରଂ ବର୍ଷା ଯୋଗୁଁ ଜଳ ପାଇଥାନ୍ତି ବୋଲି ଜଣାଯାଏ । ବର୍ଷାର ଅଭାବରେ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ବିଲୟ ଘଟିଲା ଓ ସେଠିକାର ବସବାସୀ ପୂର୍ବ ଭାରତରେ ଗାଙ୍ଗେୟ ସମତଳକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହେଲେ ।    

ପ୍ରାୟ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧,୦୦୦ ସମୟର ମାଟିପାତ୍ରର ଅବଶେଷ ଘଗ୍ଗର-ହାକ୍ରାର ନଦୀଶଯ୍ୟାରୁ ମିଳିଛି । ନଦୀ କୂଳରୁ ନ ମିଳି ନଦୀ ଶଯ୍ୟାରୁ ମିଳିବା ଏହା ସଙ୍କେତ ଦିଏ ଯେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧,୦୦୦ ପୂର୍ବରୁ ନଦୀ ଶୁଖି ଯାଇଥିଲା । ଏକ ମତାନୁଯାୟୀ ଯମୁନା ଏବଂ ଶତଦୃ ନଦୀମାନଙ୍କର ଦୁଇଟି ଶାଖା ସରସ୍ୱତୀରେ ମିଳିତ ହେଉଥିଲେ ଓ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାକୃତିକ କାରଣରୁ (ଯଥା ଭୂମିକମ୍ପର ପ୍ରଭାବରେ) ଏହି ଦୁଇ ସ୍ରୋତ ଦିଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଗୋଟିଏ ଗଙ୍ଗା ଆଡକୁ ଓ ଅନ୍ୟଟି ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ଆଡକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ସରସ୍ୱତୀର ଶଯ୍ୟା ଶୁଷ୍କ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଭୂ-ଭୌତିକବିତ୍ ପୁରି ଓ ବର୍ମାଙ୍କ ମତରେ ହିମାଳୟରେ ବଟ ଓ ମାର୍କଣ୍ଡ ନଦୀଦ୍ୱୟ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀକୁ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସମ୍ଭବତଃ ଭୂସ୍ଖଳନ ଯୋଗୁଁ ପଶ୍ଚିମାଭିମୁଖୀ ସ୍ରୋତ ବନ୍ଦ ହୋଇ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ପୂର୍ବାଭିମୁଖୀ ଯମୁନାଦ୍ୱାରା ନିଷ୍କାସିତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ସେ ଯାହା ହେଉ, ସରସ୍ୱତୀର ଶୁଷ୍କ ହେବା ଯୋଗୁଁ ଥାର୍ ମରୁଭୂମି ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ଏବଂ ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ସବୁଜିମା ନଷ୍ଟ ହେଲା । 

ହେଲମଣ୍ଡ ନଦୀ

ହେଲମଣ୍ଡ ନଦୀର ଅବବାହିକା

ଆଫଗାନିସ୍ଥାନରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଲମଣ୍ଡ ନଦୀ ଓ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ମଧ୍ୟରେ ସାଙ୍ଗଲାଖ ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀ ଦଣ୍ଡାୟମାନ । ଏହି ନଦୀକୁ ଆୱେସ୍ତାରେ ହରଖ୍ୱତୀ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ବେଦର ବର୍ଣ୍ଣନା ସହ ଏହି ନଦୀର ପୁରାତନ ବର୍ଣ୍ଣନାର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି । କୋଚ୍ଚରଙ୍କ ମତରେ, ବୈଦିକ ଶୁକ୍ତର ଅନେକ ବର୍ଷ ପରେ ନଦୀସ୍ତୁତି ଶୁକ୍ତର ରଚନା ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବପର । ଗାଙ୍ଗେୟ ଉପତ୍ୟକାକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ବେଳେ ଘଗ୍ଗରର ଅଦୃଶ୍ୟ ହେବା ସହିତ ସରସ୍ୱତୀର ନଦୀକୁ ସଂଯୋଜିତ କରାଗଲା (୧୯୯୯) । 

ଉଭୟ ସରସ୍ୱତୀ ଓ ହେଲମାଣ୍ଡ ନଦୀର ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥା ଏକ ପ୍ରକାରର । ଉଭୟେ ହ୍ରଦରେ ନିଷ୍କାସିତ ହୁଅନ୍ତି । ବୈଦିକ ଯୁଗର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସରସ୍ୱତୀ ମରୁସ୍ଥଳରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ହେବା କଥା କୁହାଯାଇଥାଇପାରେ । 

Sources

• Anthony, David W. (2007), The Horse The Wheel And Language. How Bronze-Age Riders From the Eurasian Steppes Shaped The Modern World, Princeton University Press {{citation}}: Invalid |ref=harv (help)
• Beckwith, Christopher I. (16 March 2009), Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present, Princeton University Press, ISBN 1400829941, retrieved 30 December 2014 {{citation}}: Invalid |ref=harv (help)
• Bryant, Edwin (2001), The Quest for the Origins of Vedic Culture, Oxford University Press, ISBN 0-19-513777-9
• Danino, Michel (2010), The Lost River - On the trail of the Sarasvati, Penguin Books India
• Darian, Steven G. (2001), "5.Ganga and Sarasvati: The Transformation of Myth", The Ganges in Myth and History, Motilal Banarsidass Publ., ISBN 978-81-208-1757-9
• Eck, Diana L. (2012), India: A Sacred Geography, Clarkson Potter/Ten Speed/Harmony, ISBN 978-0-385-53191-7
• Clift; et al. (2012), "U-Pb zircon dating evidence for a Pleistocene Sarasvati River and capture of the Yamuna River", Geology, 40, doi:10.1130/g32840.1
• Flood, Gavin D. (1996), An Introduction to Hinduism, Cambridge University Press
• Giosan; et al. (2012), "Fluvial landscapes of the Harappan civilization", PNAS, 109 (26): E1688–E1694, doi:10.1073/pnas.1112743109, PMC 3387054, PMID 22645375
• Gupta, S.P. (ed.). 1995. The lost Saraswati and the Indus Civilization. Kusumanjali Prakashan, Jodhpur.
• Hock, Hans (1999) Through a Glass Darkly: Modern "Racial" Interpretations vs. Textual and General Prehistoric Evidence on Arya and Dasa/Dasyu in Vedic Indo-Aryan Society." in Aryan and Non-Aryan in South Asia, ed. Bronkhorst & Deshpande, Ann Arbor.
• Keith and Macdonell. 1912. Vedic Index of Names and Subjects.
• Kinsley, David (1998), Hindu Goddesses: Visions of the Divine Feminine in the Hindu Religious Tradition, Motilal Banarsidass Publ., ISBN 978-81-208-0394-7
• Kochhar, Rajesh, 'On the identity and chronology of the Ṛgvedic river Sarasvatī' in Archaeology and Language III; Artefacts, languages and texts, Routledge (1999), ISBN 0-415-10054-2.
• Lal, B.B. 2002. The Saraswati Flows on: the Continuity of Indian Culture. New Delhi: Aryan Books International
• Ludvík, Catherine (2007), Sarasvatī, Riverine Goddess of Knowledge: From the Manuscript-carrying Vīṇā-player to the Weapon-wielding Defender of the Dharma, BRILL, ISBN 90-04-15814-6
• Michaels, Axel (2004), Hinduism. Past and present, Princeton, New Jersey: Princeton University Press
• Mukherjee, Ashoke (2001), "RIGVEDIC SARASVATI: MYTH AND REALITY" (PDF), Breakthrough, Breakthrough Science Society, 9 (1)
• Oldham, R.D. 1893. The Sarsawati and the Lost River of the Indian Desert. Journal of the Royal Asiatic Society. 1893. 49-76.
• Puri, VKM, and Verma, BC, Glaciological and Geological Source of Vedic Sarasvati in the Himalayas, New Delhi, Itihas Darpan, Vol. IV, No.2, 1998 [୪] Archived 2007-08-08 at the Wayback Machine.
• Radhakrishna, B.P. and Merh, S.S. (editors): Vedic Saraswati: Evolutionary History of a Lost River of Northwestern India (1999) Geological Society of India (Memoir 42), Bangalore. Review (on page 3) Review
• Shaffer, Jim G. (1995), Cultural tradition and Palaeoethnicity in South Asian Archaeology, In: Indo-Aryans of Ancient South Asia. Ed. George Erdosy., ISBN 3-11-014447-6
• S. G. Talageri, The RigVeda - A Historical Analysis chapter 4 Archived 2018-01-15 at the Wayback Machine.
• Valdiya, K. S. (2002), Saraswati: The River That Disappeared, Universities Press (India), Hyderabad, ISBN 81-7371-403-7
• Valdiya, K.S. (2013), "The River Saraswati was a Himalayan-born river" (PDF), Current Science, 104 (1): 42
• Wilke, Annette (2011), Sound and Communication: An Aesthetic Cultural History of Sanskrit Hinduism, Walter de Gruyter, ISBN 978-3-11-018159-3
• Witzel, Michael (1984), Sur le chemin du ciel (PDF)
• Witzel, Michael (2001), "Autochthonous Aryans? The Evidence from Old Indian and Iranian Texts" (PDF), Electronic Journal of Vedic Studies, 7 (3): 1–93
• Witzel, Michael (2005), "Indocentrism", in Bryant, Edwin; Patton, Laurie L. (eds.), TheE Indo-Aryan Controversy. Evidence and inference in Indian history (PDF), Routledge
• Witzel, Michael (2012), The Origins of the World's Mythologies, Oxford University Press

Further reading

• Eck, Diana L. (2012), India: A Sacred Geography, Clarkson Potter/Ten Speed/Harmony, ISBN 978-0-385-53191-7
• Ludvík, Catherine (2007), Sarasvatī, Riverine Goddess of Knowledge: From the Manuscript-carrying Vīṇā-player to the Weapon-wielding Defender of the Dharma, BRILL, ISBN 90-04-15814-6
• Danino, Michel (2010), The Lost River - On the trail of the Sarasvati, Penguin Books India

External links

• Is River Ghaggar, Saraswati? by Tripathi, Bock, Rajamani, Eir
• Saraswati – the ancient river lost in the desert by A. V. Sankaran
• Sarasvati research and Education Trust
• Map "પ્રદેશ નદીનો તટપ્રદેશ (બેઝીન) સરસ્વતી (Regional River Basin: Saraswati Basin)". Narmada, Water Resources, Water Supply and Kalpsar Department.