ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ନିମନ୍ତେ ଆଧାର ଦେଖିବେ

{{ଛୋଟ|Mahatma Gandhi}}
{{Infobox person
| honorific_prefix   = ମହାତ୍ମା
| name               = ଗାନ୍ଧୀ
| image              = Mahatma-Gandhi, studio, 1931.jpg
| image_size         = 200px
| alt                = 
| caption            = ୧୯୩୧ରେ ଗାନ୍ଧୀ
| birth_name         = 
| birth_date         = {{Birth date|df=yes|1869|10|2}}
| birth_place        = [[ପୋରବନ୍ଦର]], [[ବମ୍ବେ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସି]], [[ବ୍ରିଟିଶ ରାଜ]]
| death_date         = {{Death date and age|df=yes|1948|1|30|1869|10|2}}
| death_place        = [[ଦିଲ୍ଲୀ]]
| death_cause        = ହତ୍ୟା ( ୩ଟି ଗୁଳିମାଡ଼ରେ)
| resting_place      = [[ରାଜ ଘାଟ]], [[ଦିଲ୍ଲୀ]], [[ଭାରତ]]
| resting_place_coordinates = <!-- {{Coord|LAT|LONG|display=inline,title}} -->
| nationality        = {{flag|ଭାରତୀୟ}}
| other_names        = ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ, ବାପୁ
| known_for          = ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତା
| notable_works      = ''[[The Story of My Experiments with Truth]]''
| education          = ଓକିଲାତି
| alma_mater         = ଇଉନିଭରସିଟି କଲେଜ, ଲଣ୍ଡନ, <br />ଲଣ୍ଡନ ଇଉନିଭରସିଟି
| occupation         = ଓକିଲ
| years_active       = ୧୮୯୩-୧୮୪୮
| era                = [[ବ୍ରିଟିଶ ରାଜ]]
| party              = [[ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ]] (1920–1934)
| movement           = [[ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ]]
| spouse             = [[କସ୍ତୁରବା ଗାନ୍ଧୀ]]
| children           = [[ହରିଲାଲ ଗାନ୍ଧୀ]]<br />[[ମଣିଲାଲ ଗାନ୍ଧୀ]]<br />[[ରାମଦାସ ଗାନ୍ଧୀ]]<br />[[ଦେବଦାସ ଗାନ୍ଧୀ]]
| parents            = [[ପୁତଲିବାଈ ଗାନ୍ଧୀ]] (ମାଆ)<br />[[କରମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧୀ]] (ବାପା)
| mother             = ପତୁଲି ବାଇ
| awards             = 
| signature          = Gandhi_signature.svg
| website            = 
| module             = {{infobox officeholder|embed=yes
| office             = ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେର ସଭାପତି
| term               = ଡିସେମ୍ବର ୧୯୨୪ – ଏପ୍ରେଲ ୧୯୨୫
| successor          = [[ସରୋଜିନୀ ନାଇଡୁ]]
| predecessor        = [[ଅବଦୁଲ କଲାମ ଆଜାଦ]]}}
| module2            = {{Listen|pos=center|embed=yes|filename= Gandhi - His Spiritual Message to the World, 17 October 1931.mp3|title=ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସ୍ୱର|type=speech|description=Mahatma Gandhi's spiritual message to the world<br />Recorded Oct 1931}}
| signature_alt      = ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ହସ୍ତାକ୍ଷର
| footnotes          = 
}}

'''ମୋହନଦାସ କରମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧୀ'''{{#tag:ref|Pronounced variously {{IPAc-en|ˈ|ɡ|ɑː|n|d|i|,_|ˈ|ɡ|æ|n|d|i}} {{Respell|GA(H)N|dee}},<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/gandhi "Gandhi"]. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150114041417/http://dictionary.reference.com/browse/gandhi|date=14 January 2015}} ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> {{IPA-gu|ˈmoɦəndɑs ˈkəɾəmtʃənd ˈɡɑ̃dʱi|lang}}|group=pron}} (୨ ଅକ୍ଟୋବର ୧୮୬୯ - ୩୦ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୪୮) ଜଣେ ଭାରତୀୟ ଆଇନଜୀବୀ, ଉପନିବେଶ ବିରୋଧୀ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ନୈତିକତାବାଦୀ ଥିଲେ ଯିଏ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନରୁ ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ସଫଳ ଅଭିଯାନର ନେତୃତ୍ୱ ନେବା ପାଇଁ ଅହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରତିରୋଧ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ । ସେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ନାଗରିକ ଅଧିକାର ଏବଂ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥିଲେ । ୧୯୧୪ ମସିହାରେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ପ୍ରଥମେ ତାଙ୍କୁ ସମ୍ମାନଜନକଭାବେ ଡକା ଯାଇଥିବା '''ମହତ୍ମା''' (ସଂସ୍କୃତ 'ମହାନ, ସମ୍ମାନଜନକ') ଏବେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଛି।

ଉପକୂଳ [[ଗୁଜରାଟ|ଗୁଜରାଟର]] ଏକ [[ହିନ୍ଦୁ]] ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଗାନ୍ଧିଜୀ [[ଲଣ୍ଡନ|ଲଣ୍ଡନର]] ଇନର ଟେମ୍ପଲରେ ଆଇନରେ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ନେଇଥିଲେ ଏବଂ ୧୮୯୧ ମସିହା ଜୁନ୍ ୨୨ ତାରିଖରେ ତାଙ୍କୁ ବାରକୁ ଡକାଯାଇଥିଲା । ଭାରତରେ ଦୁଇ ବର୍ଷ ରହିବା ପରେ, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଏକ ସଫଳ ଆଇନ ଅଭ୍ୟାସ ଆରମ୍ଭ କରିବାରେ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ, ସେ ୧୮୯୩ ମସିହାରେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାକୁ ଯାଇ ଏକ ମାମଲାରେ ଜଣେ ଭାରତୀୟ ବ୍ୟବସାୟୀଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରିଥିଲେ । ସେ [[ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା]]ରେ ୨୧ ବର୍ଷ ରହିଥିଲେ। ଏଠାରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏକ ପରିବାର ପ୍ରତିପୋଷଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରଥମେ ନାଗରିକ ଅଧିକାର ପାଇଁ ଏକ ଅଭିଯାନରେ ଅହିଂସାପ୍ରତିରୋଧକୁ ନିୟୋଜିତ କରିଥିଲେ । ୧୯୧୫ ମସିହାରେ, ୪୫ ବର୍ଷ ବୟସରେ, ସେ ଭାରତ ଫେରି ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ଅତ୍ୟଧିକ ଜମି-ଟିକସ ଏବଂ ଭେଦଭାବ ବିରୋଧରେ ପ୍ରତିବାଦ କରିବା ପାଇଁ କୃଷକ, କୃଷକ ଏବଂ ସହରୀ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ସଂଗଠିତ କରିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।

୧୯୨୧ ମସିହାରେ [[ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ|ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର]] ନେତୃତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରି ଗାନ୍ଧୀ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ, ମହିଳା ଅଧିକାରସମ୍ପ୍ରସାରଣ, ଧାର୍ମିକ ଓ ଜାତିଗତ ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି, ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଦୂର କରିବା ଏବଂ ସର୍ବୋପରି ''ସ୍ୱରାଜ'' ବା ଆତ୍ମଶାସନ ହାସଲ ପାଇଁ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ଅଭିଯାନର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ଭାରତର ଗ୍ରାମୀଣ ଗରିବଙ୍କ ସହ ପରିଚୟ ସ୍ୱରୂପ ଗାନ୍ଧୀ ହାତରେ ସୁତାରେ ବୁଣା ଯାଇଥିବା କ୍ଷୁଦ୍ର ଧୋତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେ ଏକ [[ସାବରମତୀ ଆଶ୍ରମ|ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ଆବାସିକ ସମୁଦାୟରେ]] ରହିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ, ସରଳ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବା ପାଇଁ ଏବଂ ଉଭୟ ଆତ୍ମସମୀକ୍ଷା ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିବାଦର ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ ଲମ୍ବା ଉପବାସ କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ସାଧାରଣ [[ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ|ଭାରତ]]ୀୟଙ୍କ ନିକଟରେ ଉପନିବେଶ ବିରୋଧୀ ଜାତୀୟତାବାଦ ଆଣି ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୩୦ ମସିହାରେ ୪୦୦ କିଲୋମିଟର (୨୫୦ ମାଇଲ) [[ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ|ଦାଣ୍ଡି]] ଲବଣ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ସହିତ ବ୍ରିଟିଶଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲାଗୁ ଲୁଣ ଟିକସକୁ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ କରିବା ଏବଂ ୧୯୪୨ରେ ଇଂରେଜମାନଙ୍କୁ ଭାରତ ଛାଡିବା ପାଇଁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଥିଲେ । ସେ ଉଭୟ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ଓ ଭାରତରେ ଅନେକ ଥର ଏବଂ ଅନେକ ବର୍ଷ ଜେଲରେ ରହିଥିଲେ ।

୧୯୪୦ ଦଶକର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଏକ ମୁସଲମାନ ରାଷ୍ଟ୍ରବାଦଦ୍ୱାରା ଧାର୍ମିକ ବହୁଳତା ଆଧାରିତ ଏକ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସ୍ୱପ୍ନକୁ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ କରାଯାଇଥିଲା ଯାହା ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତରେ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ଅଲଗା ମାତୃଭୂମି ଦାବି କରିଥିଲା । ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୪୭ରେ ବ୍ରିଟେନ ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରଦାନ କଲା, କିନ୍ତୁ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଦୁଇଟି ରାଜ୍ୟରେ ବିଭକ୍ତ ହେଲା: ଏକ ହିନ୍ଦୁ ବହୁଳ ଭାରତ ଏବଂ ଏକ ମୁସଲମାନ ବହୁଳ ପାକିସ୍ତାନ । ବହୁ ବିସ୍ଥାପିତ ହିନ୍ଦୁ, ମୁସଲମାନ ଓ ଶିଖ୍ ନିଜ ନୂଆ ଦେଶକୁ ଯିବା ପରେ ବିଶେଷ କରି ପଞ୍ଜାବ ଓ ବଙ୍ଗଳାରେ ଧାର୍ମିକ ହିଂସା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ସ୍ୱାଧୀନତାର ସରକାରୀ ଉତ୍ସବରୁ ଦୂରେଇ ରହି ଗାନ୍ଧୀ ପ୍ରଭାବିତ ଅଞ୍ଚଳ ପରିଦର୍ଶନ କରି ଦୁଃଖ ଦୂର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ।ପରବର୍ତ୍ତୀ ମାସଗୁଡ଼ିକରେ ସେ ଧାର୍ମିକ ହିଂସାକୁ ରୋକିବା ପାଇଁ ଅନେକ ଅନଶନ କରିଥିଲେ। ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଶେଷ ଥର ୧୨ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୪୮ରେ ଦିଲ୍ଲୀରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଯେତେବେଳେ ତାଙ୍କୁ ୭୮ ବର୍ଷ ହୋଇଥିଲା । ଗାନ୍ଧୀ ଉଭୟ ପାକିସ୍ତାନ ଓ ଭାରତୀୟ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ନିଜର ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୃଢ଼ ଥିଲେ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ ଭାରତର କିଛି ହିନ୍ଦୁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାପିଯାଇଥିଲା । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିଲେ ପଶ୍ଚିମ ଭାରତର ପୁଣେର ଜଣେ ଆତଙ୍କବାଦୀ ହିନ୍ଦୁ ରାଷ୍ଟ୍ରବାଦୀ ନାଥୁରାମ ଗଡସେ, ଯିଏ କି ୩୦ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୪୮ରେ ଦିଲ୍ଲୀରେ ଏକ ଆନ୍ତଃଧର୍ମ ପ୍ରାର୍ଥନା ସଭାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଛାତିରେ ତିନୋଟି ଗୁଳି ଫୁଟାଇ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ । ଅକ୍ଟୋବର ୨ରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଜନ୍ମଦିନକୁ ଭାରତରେ ଗାନ୍ଧୀ ଜୟନ୍ତୀ, ଏକ ଜାତୀୟ ଛୁଟି ଦିନ ଏବଂ ବିଶ୍ୱବ୍ୟାପୀ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ଅହିଂସା ଦିବସ ଭାବରେ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଉପନିବେଶ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଭାରତରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଜାତିର ପିତା ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଭାରତର ଜାତୀୟତାବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟରେ ଏବଂ ଏହାର ତୁରନ୍ତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅନେକ ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ, ତାଙ୍କୁ ସାଧାରଣତଃ ବାପୁ ("ପିତା"<ref name="McAllister1982-lead2">{{Cite book|last=McAllister|first=Pam|url=https://books.google.com/books?id=vt8hAAAAMAAJ&pg=PA194|title=Reweaving the Web of Life: Feminism and Nonviolence|publisher=New Society Publishers|year=1982|isbn=978-0-86571-017-7|page=194|accessdate=31 August 2013}} Quote: "With love, Yours, Bapu (You closed with the term of endearment used by your close friends, the term you used with all the movement leaders, roughly meaning 'Papa.'" Another letter written in 1940 shows similar tenderness and caring.</ref>, ମୋଟାମୋଟି "ବାପା"ଙ୍କ<ref name="Eck2003-lead2">{{Cite book|last=Eck|first=Diana L.|url=https://books.google.com/books?id=XpR0AmKLeY4C&pg=PA210|title=Encountering God: A Spiritual Journey from Bozeman to Banaras|publisher=Beacon Press|year=2003|isbn=978-0-8070-7301-8|page=210|author-link=Diana Eck|accessdate=31 August 2013}} Quote: "...&nbsp;his niece Manu, who, like others called this immortal Gandhi 'Bapu,' meaning not 'father,' but the familiar, 'daddy.'" (p. 210)</ref> ପାଇଁ ଗୁଜରାଟୀ ସମ୍ମାନ") ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

{{TOC limit|3}}

== ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀବନ ==
ମୋହନଦାସ କରମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧୀ ୧୮୬୯ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୨ ତାରିଖରେ କାଠିଆୱାର ଉପଦ୍ୱୀପର ଏକ ଉପକୂଳବର୍ତ୍ତୀ ସହର ପୋରବନ୍ଦର (''ସୁଦାମପୁରୀ'' ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଜଣାଶୁଣା)ର ଏକ ଗୁଜରାଟୀ [[ହିନ୍ଦୁ]] ମୋଧ ବଣିଆ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।<ref name="Gandhi name">{{Cite book|last=Todd|first=Anne M.|url=https://books.google.com/books?id=svxDMQZ7fakC&pg=PA8|title=Mohandas Gandhi|publisher=Infobase Publishing|year=2012|isbn=978-1-4381-0662-5|page=8|quote=The name Gandhi means "grocer", although Mohandas's father and grandfather were politicians not grocers.}}</ref><ref name="Parel20162">{{Citation|last=Parel|first=Anthony J|title=Pax Gandhiana: The Political Philosophy of Mahatma Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=bMGSDAAAQBAJ&pg=PA202|pages=202–|year=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-049146-8}} Quote: "Gandhi staked his reputation as an original political thinker on this specific issue. Hitherto, violence had been used in the name of political rights, such as in street riots, regicide, or armed revolutions. Gandhi believes there is a better way of securing political rights, that of nonviolence, and that this new way marks an advance in political ethics."</ref><ref name="Gandhi DOB">{{Cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|url=https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC|title=Gandhi: The Man, His People, and the Empire|date=10 March 2008|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-25570-8|pages=1–3}}</ref><ref>{{Cite book|last=Guha|first=Ramachandra|url=https://books.google.com/books?id=XS7UAAAAQBAJ&q=%22the+subcaste+the+Gandhis+belonged+to+was+known+as+Modh+Bania,+the+prefix%22&pg=PP42|title=Gandhi before India|date=15 October 2014|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-322-8|pages=42|language=en|quote=The subcaste the Gandhis belonged to was known as Modh Bania, the prefix apparently referring to the town of Modhera, in Southern Gujarat}}</ref><ref>{{Cite book|last=Renard, John|url=https://archive.org/details/responsesto101qu0000rena_e0p7/page/139|title=Responses to One Hundred and One Questions on Hinduism By John Renard|publisher=Paulist Press|year=1999|isbn=978-0-8091-3845-6|page=[https://archive.org/details/responsesto101qu0000rena_e0p7/page/139 139]|access-date=16 August 2020}}</ref> ତାଙ୍କ ପିତା କରମଚାନ୍ଦ ଉତ୍ତମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧୀ (୧୮୨୨-୧୮୮୫) ପୋରବନ୍ଦର ରାଜ୍ୟର ଦିୱାନ (ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ) ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Gandhi|first=Mohandas K.|url=https://books.google.com/books?id=in3_3H1szHYC&pg=PA21|title=An Autobiography: The Story of My Experiments With Truth|publisher=The Floating Press|year=2009|isbn=978-1-77541-405-6|page=21}}</ref><ref name="GangulyDocker20082">{{Citation|title=Rethinking Gandhi and Nonviolent Relationality: Global Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=cId9AgAAQBAJ&pg=PA4|pages=4–|year=2008|editor-last=Ganguly|editor-first=Debjani|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-07431-0|editor2-last=Docker}} Quote: "... marks Gandhi as a hybrid cosmopolitan figure who transformed ... anti-colonial nationalist politics in the twentieth-century in ways that neither indigenous nor westernized Indian nationalists could."</ref> ତାଙ୍କର ପରିବାର ତତ୍କାଳୀନ ଜୁନାଗଡ଼ ରାଜ୍ୟର କୁଟିଆନା ଗ୍ରାମରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ ।<ref name="Gandhi before India">{{Cite book|title=Gandhi before India|date=16 March 2015|publisher=Vintage Books|isbn=978-0-385-53230-3|pages=19–21}}</ref>

ଯଦିଓ ସେ କେବଳ ରାଜ୍ୟ ପ୍ରଶାସନରେ କିରାଣୀ ଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରିଥିଲେ, କରମଚାନ୍ଦ ଜଣେ ଦକ୍ଷ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଥିଲେ।<ref name="GuhaPP19to21">Guha 2015 pp. 19–21</ref> ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକାଳ ମଧ୍ୟରେ ସେ ୪ ଥର ବିବାହ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ପତ୍ନୀ ଗୋଟିଏ କନ୍ୟା ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ କରିବା ପରେ ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ତୃତୀୟ ବିବାହ ସନ୍ତାନହୀନ ଥିଲା । ୧୮୫୭ ମସିହାରେ ସେ ପୁନର୍ବିବାହ ପାଇଁ ତୃତୀୟ ପତ୍ନୀଙ୍କ ଅନୁମତି ଲୋଡ଼ିଥିଲେ। ସେହି ବର୍ଷ ସେ ପୁଟ୍ଲିବାଇ (୧୮୪୪-୧୮୯୧)ଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ, ଯିଏ କି ଜୁନାଗଡ଼ରୁ ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ଏକ ପ୍ରଣାମୀ ବୈଷ୍ଣବ ପରିବାରରୁ ଆସିଥିଲେ ।<ref name="GuhaPP19to21" /><ref>{{Cite book|last=Misra, Amalendu|url=https://books.google.com/books?id=aLgB8pZg0qsC&pg=PA67|title=Identity and Religion: Foundations of anti-Islamism in India|publisher=Sage Publications|year=2004|isbn=978-0-7619-3227-7|page=67}}

{{Cite book|last=Gandhi, Rajmohan|url=https://books.google.com/books?id=TEyXCoc76AEC&pg=PA5|title=Mohandas: A True Story of a Man, His People, and an Empire By Gandhi|year=2006|isbn=978-0-14-310411-7|page=5|publisher=Penguin Books India}}

{{Cite book|last=Malhotra, S.L|url=https://books.google.com/books?id=fRq21fNfydIC&pg=PA5|title=Lawyer to Mahatma: Life, Work and Transformation of M. K. Gandhi|year=2001|isbn=978-81-7629-293-1|page=5|publisher=Deep & Deep Publications}}</ref> ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ କରମଚାନ୍ଦ ଏବଂ ପୁତ୍ଲିବାଈଙ୍କର ତିନୋଟି ସନ୍ତାନ ଥିଲେ: ଗୋଟିଏ ପୁଅ, ଲକ୍ଷ୍ମୀଦାସ (ଖ୍ରୀ. ୧୮୬୦-୧୯୧୪); ଜଣେ କନ୍ୟା, ରାଲିଆତ୍ ବେହନ (୧୮୬୨-୧୯୬୦); ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଜଣେ ପୁତ୍ର, କରସଦାସ (ଖ୍ରୀ. ୧୮୬୬-୧୯୧୩) ।<ref>Guha 2015, p. 21</ref><ref>Guha 2015, p. 512</ref>

୧୮୬୯ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୨ ତାରିଖରେ ପୁଟଲିବାଇ ପୋରବନ୍ଦର ସହରରେ ଥିବା ଗାନ୍ଧୀ ପରିବାର ବାସଭବନର ଏକ ଅନ୍ଧାର, ଝରକାବିହୀନ ତଳ ମହଲା କୋଠରୀରେ ତାଙ୍କର ଶେଷ ସନ୍ତାନ ମୋହନଦାସଙ୍କୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲେ । ପିଲାଦିନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଭଉଣୀ ରଲିଆତ "ପାରଦ ପରି ଅଶାନ୍ତ, ଖେଳିବା କିମ୍ବା ବୁଲିବା" ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ । କୁକୁରଙ୍କ କାନ ବୁଲାଇବା ତାଙ୍କର ଏକ ପ୍ରିୟ ପସନ୍ଦ ଥିଲା। ଭାରତୀୟ କ୍ଲାସିକ୍, ବିଶେଷକରି [[ଶ୍ରବଣ ( ରାମାୟଣର ଚରିତ୍ର )|ଶ୍ରାବଣ]] ଏବଂ ରାଜା ହରିଶ୍ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ କାହାଣୀ, ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପିଲାଦିନରେ ତାଙ୍କ ଉପରେ ବହୁତ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା ।<ref>Guha 2015, p. 22</ref> ନିଜ ଆତ୍ମଜୀବନୀରେ ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ ସେମାନେ ତାଙ୍କ ମନରେ ଏକ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ଛାପ ଛାଡିଥିଲେ । ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି: "ଏହା ମୋତେ ବ୍ୟଥିତ କରିଥିଲା ଏବଂ ମୁଁ ନିଶ୍ଚୟ ବିନା ସଂଖ୍ୟାରେ ହରିଶ୍ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ନିଜ ସହିତ ଅଭିନୟ କରିଥିଲି। ସତ୍ୟ ଏବଂ ପ୍ରେମକୁ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସହିତ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଆତ୍ମପରିଚୟ ଏହି ମହାକାବ୍ୟ ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଚିହ୍ନିତ ।<ref name="RudolphRudolph1983">{{Cite book|last=Rudolph, Susanne Hoeber|url=https://books.google.com/books?id=Fi6GDwAAQBAJ&dq=That+the+story+of+Harishchandra,+a+well-known+classic+tale+acted+by+a+passing+traveling+troupe&pg=PA48|title=Gandhi: The Traditional Roots of Charisma|last2=Rudolph, Lloyd I.|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=1983|isbn=978-0-226-73136-0|page=48|name-list-style=amp}}</ref>

ଏହି ପରିବାରର ଧାର୍ମିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ବେଶ୍ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଥିଲା। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପିତା କରମଚାନ୍ଦ ହିନ୍ଦୁ ଥିଲେ ଏବଂ ମାତା ପୁତ୍ଲିବାଇ ଏକ ପ୍ରଣାମୀ ବୈଷ୍ଣବ [[ହିନ୍ଦୁ]] ପରିବାରରୁ ଆସିଥିଲେ ।<ref>[[Mahatma Gandhi#CITEREFRajmohan2006|Gandhi, Rajmohan (2006)]] pp. 2, 8, 269</ref><ref name="sharma11">{{Cite book|last=Arvind Sharma|url=https://archive.org/details/gandhispiritualb0000shar|title=Gandhi: A Spiritual Biography|publisher=[[Yale University Press]]|year=2013|isbn=978-0-300-18738-0|pages=[https://archive.org/details/gandhispiritualb0000shar/page/11 11]–14|url-access=registration}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପିତା ବୈଶ୍ୟର ବର୍ଣ୍ଣରେ ଥିବା ମୋଧ ବଣିଆ ଜାତିର ଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Rudolph, Susanne Hoeber|url=https://books.google.com/books?id=JsPYNLAU9KYC&pg=PA17|title=Gandhi: The Traditional Roots of Charisma|last2=Rudolph, Lloyd I.|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=1983|isbn=978-0-226-73136-0|page=17|name-list-style=amp}}</ref> ତାଙ୍କର ମା' ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଣାମୀ ପରମ୍ପରାରୁ ଆସିଥିଲେ, ଯାହାର ଧାର୍ମିକ ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ [[ଭଗବତ ଗୀତା]], ''ଭାଗବତ ପୁରାଣ'' ଏବଂ ୧୪ଟି ଗ୍ରନ୍ଥର ଏକ ସଂକଳନ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଯାହାକୁ ପରମ୍ପରା ବେଦ, କୁରାନ ଏବଂ ବାଇବେଲର ସାରକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରେ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରେ ।<ref name="sharma11" /><ref>{{Cite book|last=Gerard Toffin|url=https://books.google.com/books?id=uuuICwAAQBAJ&pg=PT249|title=Public Hinduisms|publisher=Sage Publications|year=2012|isbn=978-81-321-1696-7|editor-last=John Zavos|pages=249–57|display-editors=etal}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀ ତାଙ୍କ ମା'ଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଭୀର ଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲେ, ଜଣେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ର ମହିଳା ଯିଏ "ତାଙ୍କ ଦୈନନ୍ଦିନ ପ୍ରାର୍ଥନା ବିନା ତାଙ୍କ ଭୋଜନ ନେବା ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରିବେ ନାହିଁ ... ସେ ସବୁଠାରୁ କଠିନ ଶପଥ ନେଉଥିଲେ ଏବଂ ଏହାକୁ ବିନା ପଛଘୁଞ୍ଚାରେ ପାଳନ କରୁଥିଲେ । କ୍ରମାଗତ ଦୁଇ ତିନି ଥର ଉପବାସ ରଖିବା ତାଙ୍କ ପାଇଁ କିଛି ନଥିଲା ।<ref>Guha 2015, p. 23</ref>

୧୮୭୪ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପିତା କରମଚାନ୍ଦ ପୋରବନ୍ଦର ଛାଡ଼ି ରାଜକୋଟ ନାମକ ଏକ ଛୋଟ ରାଜ୍ୟକୁ ଯାଇଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଏହାର ଶାସକ ଠାକୁର ସାହେବଙ୍କ ପରାମର୍ଶଦାତା ହୋଇଥିଲେ। ଯଦିଓ [[ରାଜକୋଟ]] ପୋରବନ୍ଦରଠାରୁ କମ୍ ସମ୍ମାନଜନକ ରାଜ୍ୟ ଥିଲା, ବ୍ରିଟିଶ ଆଞ୍ଚଳିକ ରାଜନୈତିକ ଏଜେନ୍ସି ସେଠାରେ ଅବସ୍ଥିତ ଥିଲା, ଯାହା ରାଜ୍ୟର ଦିୱାନକୁ ଏକ ସୁରକ୍ଷା ଦେଇଥିଲା ।<ref>Guha 2015, pp. 24–25</ref> ୧୮୭୬ ମସିହାରେ କରମଚାନ୍ଦ ରାଜକୋଟର ଦିୱାନ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଭାଇ ତୁଳସୀଦାସ ତାଙ୍କୁ ପୋରବନ୍ଦରର ଦିୱାନ ଭାବରେ ଦାୟିତ୍ୱ ଦେଇଥିଲେ । ଏହାପରେ ତାଙ୍କ ପରିବାର ରାଜକୋଟରେ ତାଙ୍କ ସହ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ।<ref name="ReferenceA">{{Cite book|last=Rajmohan Gandhi|title=Gandhi before India|publisher=Vintage Books|year=2015|isbn=978-0-385-53230-3|pages=24–25}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_and_Laxmidas_2.jpg|thumb|ଗାନ୍ଧୀ (ଡାହାଣ) ୧୮୮୬ ମସିହାରେ ତାଙ୍କ ବଡ଼ ଭାଇ ଲକ୍ଷ୍ମୀଦାସଙ୍କ ସହ<ref name="Fischer1982p96">{{Cite book|last=Louis Fischer|url=https://books.google.com/books?id=02NWvRxCx64C|title=Gandhi, his life and message for the world|publisher=New American Library|year=1982|isbn=978-0-451-62142-9|page=96}}</ref>]]
୯ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ଘର ନିକଟରେ ଥିବା [[ରାଜକୋଟ|ରାଜକୋଟର]] ସ୍ଥାନୀୟ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରବେଶ କରିଥିଲେ। ସେଠାରେ ସେ ଗଣିତ, ଇତିହାସ, ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷା ଓ ଭୂଗୋଳର ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ ।<ref name="ReferenceA"/> ମାତ୍ର ୧୧ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ରାଜକୋଟର ଆଲଫ୍ରେଡ୍ ହାଇସ୍କୁଲରେ ନାମ ଲେଖାଇଥିଲେ ।<ref name="ReferenceB">{{Cite book|last=Rajmohan Gandhi|title=Gandhi before India|publisher=Vintage Books|year=2015|isbn=978-0-385-53230-3|pages=25–26}}</ref> ସେ ଜଣେ ହାରାହାରି ଛାତ୍ର ଥିଲେ, କିଛି ପୁରସ୍କାର ଜିତିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଜଣେ ଲାଜୁଆ ଏବଂ ଜିଭ ବାନ୍ଧିଥିବା ଛାତ୍ର ଥିଲେ, ତାଙ୍କର ଖେଳ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ନଥିଲା; ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ସାଥୀ ଥିଲେ ବହି ଓ ସ୍କୁଲ ପାଠ ।<ref>{{Cite book|last=Sankar Ghose|url=https://books.google.com/books?id=5l0BPnxN1h8C&pg=PA4|title=Mahatma Gandhi|publisher=Allied Publishers|year=1991|isbn=978-81-7023-205-6|page=4}}</ref>

୧୮୮୩ ମସିହା ମେ ମାସରେ ୧୩ ବର୍ଷୀୟ ମୋହନଦାସ ସେହି ସମୟରେ ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ ୧୪ ବର୍ଷୀୟା କସ୍ତୁରବାଇ ଗୋକୁଳଦାସ କପାଡିଆ (ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ନାମ ସାଧାରଣତଃ "କସ୍ତୁରବା" ଏବଂ ସ୍ନେହରେ "ବା")ଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସେ ସ୍କୁଲରେ ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ ହରାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ପାଠପଢ଼ାକୁ ତ୍ୱରାନ୍ୱିତ କରି ଭରଣା କରିବାକୁ ଅନୁମତି ମିଳିଥିଲା।<ref name="Childhood">{{Cite web|last=Gandhi|first=Mohandas K.|year=1940|title=At the High School|url=http://wikilivres.org/wiki/The_Story_of_My_Experiments_with_Truth/Part_I/At_the_High_School|access-date=20 February 2023|website=[[The Story of My Experiments with Truth]]|publisher=wikilivres.org}}</ref> ତାଙ୍କ ବିବାହ ଏକ ମିଳିତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଥିଲା, ଯେଉଁଠାରେ ତାଙ୍କ ଭାଇ ଏବଂ ସମ୍ପର୍କୀୟ ମଧ୍ୟ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ବିବାହର ଦିନକୁ ମନେ ପକାଇ ସେ ଥରେ କହିଥିଲେ, "ଯେହେତୁ ଆମେ ବିବାହ ବିଷୟରେ ଅଧିକ କିଛି ଜାଣିନଥିଲୁ, ଆମ ପାଇଁ ଏହାର ଅର୍ଥ କେବଳ ନୂଆ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧିବା, ମିଠା ଖାଇବା ଏବଂ ସମ୍ପର୍କୀୟଙ୍କ ସହ ଖେଳିବା। ପ୍ରଚଳିତ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ, ନାବାଳିକା କନ୍ୟା ନିଜ ବାପଘରେ ଅଧିକ ସମୟ ବିତାଉଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସ୍ୱାମୀଙ୍କଠାରୁ ଦୂରରେ ଥିଲେ ।<ref name="Husband">{{Cite web|last=Gandhi|first=Mohandas K.|year=1940|title=Playing the Husband|url=http://wikilivres.org/wiki/The_Story_of_My_Experiments_with_Truth/Part_I/Playing_the_Husband|access-date=20 February 2023|website=[[The Story of My Experiments with Truth]]|publisher=wikilivres.org}}</ref>

ଅନେକ ବର୍ଷ ପରେ ଲେଖିଥିବା ମୋହନଦାସ ତାଙ୍କ ହେବାକୁଥିବା ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତି ଅନୁଭବ କରୁଥିବା ଲୋଭନୀୟ ଭାବନାକୁ ଦୁଃଖର ସହ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ: "ସ୍କୁଲରେ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ତାଙ୍କ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରୁଥିଲି, ଏବଂ ରାତି ହେବା ଏବଂ ଆମର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସାକ୍ଷାତର ଚିନ୍ତା ମୋତେ ସବୁବେଳେ ହଇରାଣ କରୁଥିଲା। ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସେ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଈର୍ଷା ଏବଂ ପଜେସିଭ୍ ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ, ଯେପରିକି ଯେତେବେଳେ ସେ ତାଙ୍କ ଗର୍ଲଫ୍ରେଣ୍ଡମାନଙ୍କ ସହିତ ଏକ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାଉଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କ ଭାବନାରେ ଯୌନ ଲୋଭ ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Ramachandra Guha|title=Gandhi before India|publisher=Vintage Books|year=2015|isbn=978-0-385-53230-3|pages=28–29}}</ref>

୧୮୮୫ ମସିହାର ଶେଷ ଭାଗରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପିତା କରମଚାନ୍ଦଙ୍କ ଦେହାନ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।<ref name="ReferenceC">Guha 2015, p. 29</ref> ସେତେବେଳେ ୧୬ ବର୍ଷବୟସ୍କ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କ ୧୭ ବର୍ଷୀୟ ପତ୍ନୀଙ୍କର ପ୍ରଥମ ସନ୍ତାନ ହୋଇଥିଲା, ଯିଏ କି ମାତ୍ର କିଛି ଦିନ ବଞ୍ଚିଥିଲେ। ଏହି ଦୁଇଟି ମୃତ୍ୟୁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ବ୍ୟଥିତ କରିଥିଲା।<ref name="ReferenceC" /> ଗାନ୍ଧୀ ଦମ୍ପତିଙ୍କର ଆଉ ଚାରିଟି ସନ୍ତାନ ଥିଲେ, ସମସ୍ତେ ପୁଅ ଥିଲେ: [[ହରିଲାଲ ଗାନ୍ଧୀ|ହରିଲାଲ]], ୧୮ ମସିହାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ; [[ମଣିଲାଲ ଗାନ୍ଧୀ|ମଣିଲାଲ]], ୧୮୯୨ ମସିହାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । [[ରାମଦାସ ଗାନ୍ଧୀ|ରାମଦାସ]], ୧୮୯୭ ମସିହାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ଏବଂ ଦେବଦାସ, ୧୯୦୦ ମସିହାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

ନଭେମ୍ବର ୧୮୮୭ରେ ୧୮ ବର୍ଷୀୟ ଗାନ୍ଧୀ [[ଅହମଦାବାଦ|ଅହମ୍ମଦାବାଦର]] ହାଇସ୍କୁଲରୁ ସ୍ନାତକ ହାସଲ କରିଥିଲେ।<ref>Guha 2015, p. 30</ref> ଜାନୁଆରୀ ୧୮୮୮ରେ ସେ ଭାବନଗର ରାଜ୍ୟର ସାମଲଦାସ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ନାମ ଲେଖାଇଥିଲେ, ଯାହା ସେତେବେଳେ ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ଏକମାତ୍ର ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସେ ପାଠ ଛାଡି ପୋରବନ୍ଦରରେ ଥିବା ନିଜ ପରିବାର ପାଖକୁ ଫେରିଆସିଥିଲେ ।<ref name="autogenerated32">Guha 2015, p. 32</ref>

== ଲଣ୍ଡନରେ ତିନି ବର୍ଷ ==

=== ଆଇନର ଛାତ୍ର ===
[[ଫାଇଲ:MAHATMA_GANDHI_1869-1948_lived_here_as_a_law_student.jpg|left|thumb|ଲଣ୍ଡନର ୨୦ ବ୍ୟାରନ୍ କୋର୍ଟ ରୋଡ୍, ବ୍ୟାରନ୍ସ କୋର୍ଟରେ ସ୍ମାରକୀ ଫଳକ]]
ଗାନ୍ଧୀ ବମ୍ବେରେ ସବୁଠାରୁ ଶସ୍ତା କଲେଜ ଛାଡ଼ି ଦେଇଥିଲେ।<ref name="Turban"/> [[ବ୍ରାହ୍ମଣ]] ପୁରୋହିତ ତଥା ପାରିବାରିକ ବନ୍ଧୁ ମାଭଜୀ ଦବେ ଯୋଶୀଜୀ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପରିବାରକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ସେ ଲଣ୍ଡନରେ ଆଇନ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ଉଚିତ୍ ।<ref>{{Cite book|last=Rajmohan Gandhi|title=Gandhi before India|publisher=Vintage Books|year=2015|isbn=978-0-385-53230-3|page=32}}</ref><ref name="B. R. Nanda">{{Citation|last=B. R. Nanda|title=Mahatma Gandhi|url=https://www.britannica.com/biography/Mahatma-Gandhi|periodical=Encyclopædia Britannica|year=2019}} Quote: "Mahatma Gandhi, byname of Mohandas Karamchand Gandhi, (born October 2, 1869, Porbandar, India – died January 30, 1948, Delhi), Indian lawyer, politician, ..."</ref> ୧୮ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ କସ୍ତୁରବା ପ୍ରଥମ ବଞ୍ଚିଥିବା ପୁତ୍ର ହରିଲାଲଙ୍କୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲେ ।<ref name="autogenerated33">Guha 2015, pp. 33–34</ref> ଗାନ୍ଧି ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ଓ ପରିବାରକୁ ଛାଡି ଘରଠାରୁ ଏତେ ଦୂରକୁ ଯିବାକୁ ତାଙ୍କ ମା ଆଦୌ ସହଜ ନଥିଲେ। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ କାକା ତୁଳସୀଦାସ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ପୁତୁରାଙ୍କୁ ଅଟକାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ। ଗାନ୍ଧି ଯିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ। ପତ୍ନୀ ଓ ମା'ଙ୍କୁ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧି ଜୀ ମା'ଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଶପଥ ନେଇଥିଲେ ଯେ ସେ ମାଂସ, ମଦ ଓ ମହିଳାଙ୍କଠାରୁ ଦୂରେଇ ରହିବେ। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଭାଇ ଲକ୍ଷ୍ମୀଦାସ, ଯିଏ କି ପୂର୍ବରୁ ଜଣେ ଓକିଲ ଥିଲେ, ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଲଣ୍ଡନ ଅଧ୍ୟୟନ ଯୋଜନାକୁ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲେ। ପୁତ୍ଲିବାଇ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଅନୁମତି ଓ ଆଶୀର୍ବାଦ ଦେଇଥିଲେ।<ref name="autogenerated32">Guha 2015, p. 32</ref><ref name="Gandhi2006a">{{Cite book|last=Rajmohan|first=Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC&pg=PA20|title=Gandhi: The Man, His People, and the Empire|publisher=University of California Press|year=2006|isbn=978-0-520-25570-8|pages=20–21|author-link=Rajmohan Gandhi}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_student.jpg|thumb|ଆଇନ ଛାତ୍ର ଭାବରେ ଗାନ୍ଧୀ ଲଣ୍ଡନରେ]]
୧୮୮୮ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୧୦ ତାରିଖରେ ଗାନ୍ଧୀ ପୋରବନ୍ଦରରୁ ମୁମ୍ବାଇ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ। ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ, ସେ ସ୍ଥାନୀୟ ମୋଧ ବଣିଆ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ସହିତ ରହିଲେ, ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବୟସ୍କମାନେ ତାଙ୍କୁ ଚେତାବନୀ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଧର୍ମ ସହ ବୁଝାମଣା କରିବାକୁ ଏବଂ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଉପାୟରେ ଖାଇବା ପିଇବାକୁ ପ୍ରଲୋଭିତ କରିବ। ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ମା'ଙ୍କୁ ଦେଇଥିବା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଏବଂ ତାଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦ ବିଷୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଜଣାଇବା ସତ୍ତ୍ୱେ, ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଜାତିରୁ ବହିଷ୍କାର କରାଯାଇଥିଲା। ଗାନ୍ଧୀ ଏହାକୁ ଅଣଦେଖା କଲେ ଏବଂ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୪ ରେ, ସେ ତାଙ୍କ ଭାଇଙ୍କୁ ଦେଖି ବମ୍ବେରୁ ଲଣ୍ଡନ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କଲେ ।<ref name="autogenerated33">Guha 2015, pp. 33–34</ref><ref name="Turban"/> ଗାନ୍ଧିଜୀ ଲଣ୍ଡନର ୟୁନିଭର୍ସିଟି କଲେଜରେ ପଢ଼ିଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ୧୮-୧୮୮୯ ମସିହାରେ ହେନରୀ ମୋର୍ଲିଙ୍କ ସହ ଇଂରାଜୀ ସାହିତ୍ୟରେ କ୍ଲାସ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite news|last=Swapnajit Mitra|date=12 October 2014|title=My Experiment with Truth|work=[[India Currents]]|url=https://indiacurrents.com/my-experiment-with-truth/}}</ref>

ବାରିଷ୍ଟର ହେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସେ ଇନର ଟେମ୍ପଲ କୋର୍ଟ ସ୍କୁଲ ଅଫ୍ ଲ'ର ଇନସରେ ନାମ ଲେଖାଇଥିଲେ।<ref name="B. R. Nanda"/> କିଶୋର ଅବସ୍ଥାରେ ତାଙ୍କ ପିଲାଦିନର ଲଜ୍ଜା ଓ ଆତ୍ମତ୍ୟାଗ ଜାରି ରହିଥିଲା। ଲଣ୍ଡନରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ସେ ଏହି ଗୁଣକୁ ବଜାୟ ରଖିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ସ୍ପିକିଂ ଅଭ୍ୟାସ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଆଇନ ଅଭ୍ୟାସ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କ ଲଜ୍ଜାକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଦୂର କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Thomas Weber|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2004|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/19 19]–25|url-access=registration}}</ref>

ସେ ଲଣ୍ଡନର ଗରିବ ଡକ୍ଲାଣ୍ଡ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ଗଭୀର ଆଗ୍ରହ ଦେଖାଇଥିଲେ । ୧୮୮୯ ମସିହାରେ ଲଣ୍ଡନରେ ଏକ ତୀବ୍ର ବାଣିଜ୍ୟ ବିବାଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଡକରମାନେ ଉତ୍ତମ ଦରମା ଏବଂ ପରିସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ନାଗରିକ, ଜାହାଜ ନିର୍ମାଣକାରୀ, କାରଖାନାର ଝିଅ ଏବଂ ଅନ୍ୟମାନେ ଏକଜୁଟ ହୋଇ ଧର୍ମଘଟରେ ସାମିଲ ହୋଇଥିଲେ । କାର୍ଡିନାଲ ମ୍ୟାନିଂଙ୍କ ମଧ୍ୟସ୍ଥତା ଯୋଗୁଁ ଏହି ଷ୍ଟ୍ରାଇକରମାନେ ସଫଳ ହୋଇଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ଜଣେ ଭାରତୀୟ ବନ୍ଧୁ କାର୍ଡିନାଲଙ୍କୁ ଭେଟି ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଧନ୍ୟବାଦ ଜଣାଇଥିଲେ।<ref>{{Cite web|title=Narayan Hemchandra &#124; Gandhi Autobiography or The Story of My Experiments with Truth|url=https://www.mkgandhi.org/autobio/chap22.htm|access-date=20 February 2023|website=www.mkgandhi.org}}</ref>

=== ନିରାମିଷ ଓ କମିଟି କାର୍ଯ୍ୟ ===
ଲଣ୍ଡନରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସମୟ ତାଙ୍କ ମା'ଙ୍କୁ ଦେଇଥିବା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲା । ସେ ନୃତ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ନେବା ସହ "ଇଂରାଜୀ" ରୀତିନୀତି ଆପଣାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ତେବେ ସେ ତାଙ୍କ ଘରମାଲିକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଦିଆଯାଉଥିବା ନିରାମିଷ ଖାଦ୍ୟକୁ ପ୍ରଶଂସା କରିନଥିଲେ ଏବଂ ଲଣ୍ଡନର କିଛି ନିରାମିଷ ରେଷ୍ଟୁରାଣ୍ଟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ନ ମିଳିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ବାରମ୍ବାର ଭୋକିଲା ରହୁଥିଲେ । ହେନରୀ ସଲ୍ଟଙ୍କ ଲେଖାରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ସେ ଲଣ୍ଡନ ନିରାମିଷ ସମାଜରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଏହାର ସଭାପତି ତଥା ଉପକାରୀ ଆର୍ନୋଲ୍ଡ ହିଲ୍ସଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟନିର୍ବାହୀ କମିଟିକୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ ।<ref name="Brown1991">[[Mahatma Gandhi#Brown1991|Brown (1991)]].</ref> କମିଟିରେ ଥିବା ବେଳେ ଏକ ସଫଳତା ଥିଲା ବେସ୍ ୱାଟର ଅଧ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା। ସେ ଭେଟିଥିବା ନିରାମିଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଥିଓସୋଫିକାଲ ସୋସାଇଟିର ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ, ଯାହା ୧୮୭୫ ମସିହାରେ ବିଶ୍ୱ ଭାଇଚାରାକୁ ଆଗକୁ ବଢ଼ାଇବା ପାଇଁ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଯାହା [[ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ|ବୌଦ୍ଧ]] ଏବଂ [[ହିନ୍ଦୁ]] ସାହିତ୍ୟର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ସମର୍ପିତ ଥିଲା । ଉଭୟ ଅନୁବାଦ ଏବଂ ମୂଳରେ [[ଭଗବତ ଗୀତା]] ପଢ଼ିବାରେ ସାମିଲ ହେବା ପାଇଁ ସେମାନେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥିଲେ ।<ref name="Brown1991" />

ହିଲ୍ସଙ୍କ ସହ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ବନ୍ଧୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ଫଳପ୍ରଦ ସମ୍ପର୍କ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ସାଥୀ କମିଟି ସଦସ୍ୟ ଥୋମାସ ଆଲିନସନଙ୍କ କ୍ରମାଗତ ଏଲଭିଏସ ସଦସ୍ୟତା ଉପରେ ଦୁଇ ଜଣ ଭିନ୍ନ ମତ ପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ସଂଘର୍ଷ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଲଜ୍ଜା ଏବଂ ସ୍ୱଭାବଗତ ଅସନ୍ତୋଷ ସତ୍ତ୍ୱେ ଗାନ୍ଧୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ କରିବାର ପ୍ରଥମ ଜଣାଶୁଣା ଉଦାହରଣ ହେଉଛି ସେମାନଙ୍କ ମତଭେଦ ।

ଆଲିନସନ ନୂତନ ଭାବେ ଉପଲବ୍ଧ ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେଉଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ହିଲ୍ସ ଏହାକୁ ନାପସନ୍ଦ କରିଥିଲେ ଏବଂ ବିଶ୍ୱାସ କରିଥିଲେ ଯେ ଏହା ସାର୍ବଜନୀନ ନୈତିକତାକୁ କ୍ଷୁଣ୍ଣ କରୁଛି ।<ref name="shyness">{{Cite web |date=1927 |title=Shyness my shield |url=https://www.mkgandhi.org/autobio/chap18.htm |website=Autobiography}}</ref>  ସେ ନିରାମିଷକୁ ଏକ ନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ତେଣୁ ଆଲିନସନ ଆଉ ଏଲଭିଏସର ସଦସ୍ୟ ରହିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବିପଦ ବିଷୟରେ ଗାନ୍ଧୀ ହିଲ୍ସଙ୍କ ମତ ବାଣ୍ଟିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଆଲିନସନଙ୍କ ଭିନ୍ନ ହେବାର ଅଧିକାରକୁ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲେ। ପାହାଡ଼କୁ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ କରିବା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପାଇଁ କଷ୍ଟକର ହୋଇଥାନ୍ତା; ହିଲ୍ସ ତାଙ୍କଠାରୁ ୧୨ ବର୍ଷ ବଡ଼ ଥିଲେ ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପରି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦକ୍ଷ ଥିଲେ। ସେ ଏଲଭିଏସକୁ ବ୍ୟାଙ୍କରୋଲ୍ କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଟେମ୍ସ ଆଇରନୱାର୍କସ କମ୍ପାନୀରେ ଶିଳ୍ପର କ୍ୟାପଟେନ୍ ଥିଲେ ଏବଂ ଲଣ୍ଡନର ଇଷ୍ଟ ଏଣ୍ଡରେ ୬,୦୦୦ରୁ ଅଧିକ ଲୋକଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଇଥିଲେ । ସେ ଜଣେ ଦକ୍ଷ କ୍ରୀଡ଼ାବିତ୍ ଥିଲେ ଯିଏ କି ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଫୁଟବଲ କ୍ଲବ ୱେଷ୍ଟହାମ୍ ୟୁନାଇଟେଡ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ୧୯୨୭ ମସିହାର ଏକ ଆତ୍ମଜୀବନୀ, ଭାଗ ୧ରେ, ଗାନ୍ଧୀ ଲେଖିଛନ୍ତି:
{{Blockquote|ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ମୋତେ ଗଭୀର ଭାବରେ ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲା ... ମିଷ୍ଟର ହିଲ୍ସ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଉଦାରତା ପ୍ରତି ମୋର ବହୁତ ସମ୍ମାନ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଭାବିଥିଲି ଯେ ନିରାମିଷ ସମାଜରୁ ଜଣେ ପୁରୁଷଙ୍କୁ ବାଦ୍ ଦେବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନୁଚିତ କାରଣ ସେ ପବିତ୍ର ନୈତିକତାକୁ ସମାଜର ଅନ୍ୟତମ ବସ୍ତୁ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ<ref name="shyness" />}}
ଆଲିନସନଙ୍କୁ ହଟାଇବା ପାଇଁ ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବ ଆଗତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ କମିଟିଦ୍ୱାରା ବିତର୍କ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଭୋଟ୍ ଦିଆଯାଇଥିଲା । କମିଟି ବୈଠକରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଲଜ୍ଜା ଆଲିନସନଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବାରେ ବାଧକ ସାଜିଥିଲା। ସେ କାଗଜରେ ନିଜର ମତାମତ ଲେଖିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଲଜ୍ଜା ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଯୁକ୍ତି ପଢ଼ିବାରେ ବାଧା ଦେଇଥିଲା, ତେଣୁ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ହିଲ୍ସ କମିଟିର ଅନ୍ୟ ଜଣେ ସଦସ୍ୟଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ପଢ଼ିବାକୁ କହିଥିଲେ। କମିଟିର ଅନ୍ୟ କିଛି ସଦସ୍ୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସହ ସହମତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଭୋଟ୍ ହାରିଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଆଲିନସନ ବାଦ୍ ପଡ଼ିଥିଲେ। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଭାରତ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନକୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଇ ଏଲଭିଏସ୍ ବିଦାୟୀ ରାତ୍ରୀ ଭୋଜନରେ ହିଲ୍ସ ଟୋଷ୍ଟ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିବାରୁ କୌଣସି କଠୋର ଭାବନା ନଥିଲା।<ref>{{Cite web|title=International Vegetarian Union – Mohandas K. Gandhi (1869–1948)|url=https://ivu.org/history/gandhi/1891-11.html|access-date=26 September 2020|website=ivu.org}}</ref>

=== ବାର‌କୁ ଡକାଯାଇଛି ===
୨୨ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଜୁନ୍ ୧୮୯୧ରେ ବାର‌କୁ ଡକାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ପରେ ଲଣ୍ଡନ ଛାଡ଼ି ଭାରତ ଚାଲି ଯାଇଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ସେ ଲଣ୍ଡନରେ ଥିବା ବେଳେ ତାଙ୍କ ମା'ଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଛି ଏବଂ ତାଙ୍କ ପରିବାର ତାଙ୍କଠାରୁ ଖବର ଲୁଚେଇ ରଖିଛନ୍ତି।<ref name="Brown1991">[[Mahatma Gandhi#Brown1991|Brown (1991)]].</ref> [[ମୁମ୍ବାଇ|ବମ୍ବେରେ]] ଆଇନ ଅଭ୍ୟାସ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ପ୍ରୟାସ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲା କାରଣ ସେ ମାନସିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସାକ୍ଷୀମାନଙ୍କୁ ଜେରା କରିବାରେ ଅସମର୍ଥ ଥିଲେ । ସେ ରାଜକୋଟଫେରି ଆବେଦନକାରୀଙ୍କ ପାଇଁ ସାମାନ୍ୟ ଜୀବନଯାପନ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ସେ ଜଣେ ବ୍ରିଟିଶ ଅଫିସର ସାମ୍ ସନ୍ନିଙ୍କ ପାଖକୁ ଦୌଡ଼ିଥିଲେ ସେତେବେଳେ ସେ ଅଟକିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ।<ref name="Brown1991" />

୧୮୯୩ମସିହାରେ ଦାଦା ଅବଦୁଲ୍ଲା ନାମକ କାଠିଆୱାରର ଜଣେ ମୁସଲମାନ ବ୍ୟବସାୟୀ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସହ ଯୋଗାଯୋଗ କରିଥିଲେ। ଅବଦୁଲ୍ଲା ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଏକ ବଡ଼ ସଫଳ ଜାହାଜ ବ୍ୟବସାୟର ମାଲିକ ଥିଲେ। ଜୋହାନ୍ସବର୍ଗରେ ଥିବା ତାଙ୍କ ଦୂର ସମ୍ପର୍କୀୟଭାଇଙ୍କୁ ଜଣେ ଓକିଲଦରକାର ଥିଲା, ଏବଂ ସେମାନେ କାଠିଆୱାରୀ ଐତିହ୍ୟ ଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ପସନ୍ଦ କରୁଥିଲେ। ଗାନ୍ଧି ଏହି କାମ ପାଇଁ ତାଙ୍କ ଦରମା ବିଷୟରେ ପଚାରି ବୁଝିଥିଲେ। ସେମାନେ ସମୁଦାୟ ଦରମା ୧୦୫ ପାଉଣ୍ଡ (୨୦୧୯ ଟଙ୍କାରେ ୧୭,୨୦୦ ଡଲାର) ଏବଂ ଯାତ୍ରା ଖର୍ଚ୍ଚ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ। ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଏକ ଅଂଶ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ନାଟାଲ କଲୋନୀରେ ଏହା ଅତି କମରେ ଏକ ବର୍ଷର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ହେବ ବୋଲି ଜାଣି ସେ ଏହାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।<ref name="Herman 2008 pp. 82">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 82–83</ref>

== ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ନାଗରିକ ଅଧିକାର କର୍ମୀ (୧୮୯୩-୧୯୧୪) ==
[[ଫାଇଲ:Gandhi_Jee's_Statue.jpg|left|thumb|ପିଟରମାରିଟ୍ଜବର୍ଗ ରେଳ ଷ୍ଟେସନରେ ଏହି ଘଟଣାର ଶତବାର୍ଷିକୀ ପାଳନ ଅବସରରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବ୍ରୋଞ୍ଜ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି, ଯାହାକୁ ଜୁନ୍ ୧୯୯୩ରେ ପିଟରମାରିଟ୍ଜବର୍ଗର ଚର୍ଚ୍ଚ ଷ୍ଟ୍ରିଟରେ ଆର୍ଚବିଶପ ଡେସମଣ୍ଡ ଟୁଟୁ ଉନ୍ମୋଚନ କରିଥିଲେ]]
୧୮୯୩ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ମାସରେ ୨୩ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଗାନ୍ଧୀ ଅବଦୁଲ୍ଲାଙ୍କ ସମ୍ପର୍କୀୟଭାଇଙ୍କ ଓକିଲ ହେବା ପାଇଁ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ।<ref name="Herman 2008 pp. 82">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 82–83</ref><ref name="NHOA-193">{{Cite book|last=Giliomee, Hermann|title=New History of South Africa|last2=Mbenga, Bernard|publisher=Tafelberg|year=2007|isbn=978-0-624-04359-1|editor-last=Roxanne Reid|edition=1st|page=193|chapter=3|author-link=Giliomee, Hermann|author-link2=Mbenga, Bernard|name-list-style=amp}}</ref> ସେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ୨୧ ବର୍ଷ ବିତାଇଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ତାଙ୍କର ରାଜନୈତିକ ଚିନ୍ତାଧାରା, ନୈତିକତା ଏବଂ ରାଜନୀତି ବିକଶିତ କରିଥିଲେ ।<ref name="Gandhi">{{Cite journal|last=Power, Paul F.|year=1969|title=Gandhi in South Africa|journal=[[The Journal of Modern African Studies]]|volume=7|issue=3|pages=441–55|doi=10.1017/S0022278X00018590|jstor=159062|doi-access=free}}</ref><ref name="Keshavjee 2015 p.">{{Cite book|last=Keshavjee|first=M.M.|url=https://books.google.com/books?id=_2KmmwEACAAJ|title=Into that Heaven of Freedom: The Impact of Apartheid on an Indian Family's Diasporic History|publisher=Mawenzi House Publishers Limited|year=2015|isbn=978-1-927494-27-1}}</ref>

ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ପହଞ୍ଚିବା ମାତ୍ରେ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ଚର୍ମର ରଙ୍ଗ ଏବଂ ଐତିହ୍ୟ କାରଣରୁ ଭେଦଭାବର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥିଲେ। ତାଙ୍କୁ ଷ୍ଟେଜ୍ କୋଚ‌ରେ ୟୁରୋପୀୟ ଯାତ୍ରୀଙ୍କ ସହ ବସିବାକୁ ଦିଆଯାଇନଥିଲା ଏବଂ ଡ୍ରାଇଭରଙ୍କ ନିକଟରେ ତଳେ ବସିବାକୁ କୁହାଯାଇଥିଲା, ପରେ ସେ ମନା କରିବାରୁ ମାଡ଼ ଖାଇଥିଲେ; ଅନ୍ୟଏକ ଘଟଣାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ ଛାଡିବାକୁ ମନା କରିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ଘର ନିକଟରେ ଚାଲିବାକୁ ସାହସ କରିବାରୁ ଏକ ନାଳରେ ଫିଙ୍ଗି ଦିଆଯାଇଥିଲା, ଅନ୍ୟ ଏକ ଘଟଣାରେ ପିଟରମାରିଟ୍ଜବର୍ଗରେ ଟ୍ରେନ‌ରୁ ଫିଙ୍ଗି ଦିଆଯାଇଥିଲା।<ref name="Turban">{{Cite book|last=Gandhi|first=Mohandas K.|url=http://wikilivres.ca/wiki/The_Story_of_My_Experiments_with_Truth/Part_I/Preparation_for_England|title=Preparation for England|work=[[The Story of My Experiments with Truth]]|year=1940|archive-url=https://web.archive.org/web/20120702043412/http://wikilivres.ca/wiki/The_Story_of_My_Experiments_with_Truth/Part_I/Preparation_for_England|archive-date=2 July 2012|url-status=dead}}</ref><ref name="dhiman25">{{Cite book|last=S. Dhiman|url=https://books.google.com/books?id=2Y2kCgAAQBAJ|title=Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership|publisher=Springer|year=2016|isbn=978-1-137-49235-7|pages=25–27}}</ref> ସେ ରେଳ ଷ୍ଟେସନରେ ବସି ସାରା ରାତି କାନ୍ଦୁଥିଲେ ଏବଂ ଚିନ୍ତା କରୁଥିଲେ ଯେ ସେ ଭାରତ ଫେରିବେ ନା ନିଜ ଅଧିକାର ପାଇଁ ପ୍ରତିବାଦ କରିବେ ।<ref name="dhiman25" /> ସେ ପ୍ରତିବାଦ କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ ଏବଂ ପରଦିନ ତାଙ୍କୁ ଟ୍ରେନ‌ରେ ଚଢ଼ିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଇଥିଲା।<ref name="(Mahatma)Fischer2002">[[Mahatma Gandhi#Fischer2002|Fischer (2002)]]</ref> ଅନ୍ୟ ଏକ ଘଟଣାରେ ଡର୍ବାନ୍ କୋର୍ଟର ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ୍ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପାଗଡ଼ି ହଟାଇବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥିଲେ, ଯାହାକୁ ସେ କରିବାକୁ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ।<ref name="Turban" /> ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ସର୍ବସାଧାରଣ ଫୁଟପାଥରେ ଚାଲିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଇନଥିଲା। ବିନା ଚେତାବନୀରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଜଣେ ପୁଲିସ ଅଧିକାରୀ ଫୁଟପାଥ‌ରୁ ରାସ୍ତାରେ ଫିଙ୍ଗି ଦେଇଥିଲେ।<ref name="Turban" />

ହର୍ମାନ୍ଙ୍କ କହିବା ନୁସାରେ, ଯେତେବେଳେ ଗାନ୍ଧୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ, ସେତେବେଳେ ସେ ନିଜକୁ "ପ୍ରଥମେ ଜଣେ ବ୍ରିଟିଶ ଏବଂ ଜଣେ ଭାରତୀୟ ଦ୍ୱିତୀୟ" ଭାବରେ ଭାବିଥିଲେ ।<ref>[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 87–88</ref> ତଥାପି, ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ଲୋକମାନଙ୍କର ତାଙ୍କ ସାଥୀ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଯେଉଁ ପକ୍ଷପାତିତା ଗାନ୍ଧିଜୀ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଦେଖିଥିଲେ ତାହା ତାଙ୍କୁ ଗଭୀର ଭାବରେ ବ୍ୟଥିତ କରିଥିଲା । ଏପରି ଅମାନବୀୟ ଅଭ୍ୟାସରେ କିଛି ଲୋକ କିପରି ସମ୍ମାନ କିମ୍ବା ଶ୍ରେଷ୍ଠତା କିମ୍ବା ଆନନ୍ଦ ଅନୁଭବ କରିପାରନ୍ତି ତାହା ବୁଝିବା ପାଇଁ ସଂଘର୍ଷ କରିବା ତାଙ୍କୁ ଅପମାନଜନକ ଲାଗିଲା ।<ref name="dhiman25"/> ଗାନ୍ଧୀ ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ସ୍ଥିତି ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇବା ଆରମ୍ଭ କଲେ ।<ref name="Allen2011">{{Cite book|last=Allen|first=Jeremiah|url=https://books.google.com/books?id=vyl8f54UToQC&pg=PT273|title=Sleeping with Strangers: A Vagabond's Journey Tramping the Globe|publisher=Other Places Publishing|year=2011|isbn=978-1-935850-01-4|page=273}}</ref>

୧୮୯୪ ମସିହା ମେ ମାସରେ ତାଙ୍କୁ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାକୁ ଆଣିଥିବା ଅବଦୁଲ୍ଲା ମାମଲା ଶେଷ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଭାରତୀୟ ସମୁଦାୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ବିଦାୟୀ ପାର୍ଟିର ଆୟୋଜନ କରିଥିଲେ।<ref name="Herman 2008 pp. 88">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 88–89</ref> ତେବେ ନୂଆ ନାଟାଲ ସରକାରଙ୍କ ଭେଦଭାବପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରସ୍ତାବ ଯୋଗୁଁ ଗାନ୍ଧୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ତାଙ୍କର ମୂଳ ଅବଧି ବୃଦ୍ଧି କରିଥିଲେ। ସେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ଭୋଟ୍ ଦେବାର ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ବିଲ‌କୁ ବିରୋଧ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଯୋଜନା କରିଥିଲେ, ଯାହା ସେତେବେଳେ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ୟୁରୋପୀୟ ଅଧିକାର ବୋଲି ପ୍ରସ୍ତାବ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ଉପନିବେଶ ସଚିବ ଜୋସେଫ୍ ଚେମ୍ବରଲେନଙ୍କୁ ସେ ଏହି ବିଲ୍ ଉପରେ ତାଙ୍କ ଆଭିମୁଖ୍ୟର ପୁନର୍ବିଚାର କରିବାକୁ କହିଥିଲେ।<ref name="Gandhi"/> ବିଲ୍ ପାରିତ ହେବାରେ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଥିବା ଭାରତୀୟଙ୍କ ଅଭିଯୋଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରିବାରେ ତାଙ୍କ ଅଭିଯାନ ସଫଳ ହୋଇଥିଲା। ସେ ୧୮୯୪ ମସିହାରେ ନାଟାଲ ଇଣ୍ଡିଆନ କଂଗ୍ରେସ ଗଠନ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହି ସଂଗଠନ ମାଧ୍ୟମରେ ସେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ଭାରତୀୟ ସମୁଦାୟକୁ ଏକ ମିଳିତ ରାଜନୈତିକ ଶକ୍ତିରେ ପରିଣତ କରିଥିଲେ ।<ref name="(Mahatma)Fischer2002">[[Mahatma Gandhi#Fischer2002|Fischer (2002)]]</ref> ଜାନୁଆରୀ ୧୮୯୭ରେ ଗାନ୍ଧୀ ଡର୍ବାନରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ଗୋରା ବସ୍ତିବାସିନ୍ଦାଙ୍କ ଭିଡ଼ ତାଙ୍କ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲା ଏବଂ ପୁଲିସ ଅଧୀକ୍ଷକଙ୍କ ପତ୍ନୀଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ସେ ଫେରାର ହୋଇଯାଇଥିଲେ।<ref>{{Cite wikisource|title=The Collected Works of Mahatma Gandhi}}: correspondence and newspaper accounts of the incident.</ref> ତେବେ ସେ ଭିଡ଼ର କୌଣସି ସଦସ୍ୟଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଅଭିଯୋଗ ଆଣିବାକୁ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ।
[[ଫାଇଲ:Gandhi_Boer_War.jpg|thumb|ବୋୟର ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତୀୟ ଆମ୍ବୁଲାନ୍ସ କର୍ପସର ଷ୍ଟ୍ରେଚର ଧାରକଙ୍କ ସହ]]
ବୋୟର ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୦୦ ମସିହାରେ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଭାବରେ ନାଟାଲ ଇଣ୍ଡିଆନ ଆମ୍ବୁଲାନ୍ସ କର୍ପସ ଭାବରେ ଷ୍ଟ୍ରେଚର ବାହକମାନଙ୍କର ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଗଠନ କରିଥିଲେ । ଆର୍ଥର ହର୍ମାନ୍ଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ, ଗାନ୍ଧୀ ବ୍ରିଟିଶ ଔପନିବେଶିକ ଧାରଣାକୁ ଖଣ୍ଡନ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ ଯେ ମୁସଲମାନ "ମାର୍ଶାଲ ରେସ୍" ପରି ହିନ୍ଦୁମାନେ ବିପଦ ଏବଂ ପରିଶ୍ରମ ସହିତ ଜଡିତ "ମନୁଷ୍ୟ" କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ ନୁହଁନ୍ତି ।<ref>[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], page 125</ref> ବ୍ରିଟିଶ ଲଢୁଆ ସୈନିକମାନଙ୍କୁ ବୋୟର୍ସ ବିରୋଧରେ ସମର୍ଥନ କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ ୧୧୦୦ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀଙ୍କୁ ଏକାଠି କରିଥିଲେ । ଆଗଧାଡ଼ିରେ ସେବା କରିବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ଦିଆଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଡାକ୍ତରୀ ସାର୍ଟିଫିକେଟ୍ ଦିଆଯାଇଥିଲା। ସେମାନେ କୋଲେନ୍ସ ଯୁଦ୍ଧରେ ଏକ ହ୍ୱାଇଟ୍ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀ ଆମ୍ବୁଲାନ୍ସ କର୍ପସକୁ ସହଯୋଗୀ ଥିଲେ। ସ୍ପିଅନଙ୍କ ଯୁଦ୍ଧରେ କୋପ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କର କର୍ମକର୍ତ୍ତାମାନେ ଆଗ ଧାଡ଼ିକୁ ଚାଲିଗଲେ ଏବଂ ଆମ୍ବୁଲାନ୍ସ ପାଇଁ ଅଞ୍ଚଳ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଖରାପ ଥିବାରୁ ଆହତ ସୈନିକମାନଙ୍କୁ ମାଇଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ଫିଲ୍ଡ ହସ୍ପିଟାଲକୁ ନେବାକୁ ପଡିଥିଲା । ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ୩୭ ଜଣ ଭାରତୀୟଙ୍କୁ ରାଣୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ପଦକ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା।<ref>[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]] chapter 6.</ref><ref name="medals_south_african">{{Cite web|date=5 March 1949|title=South African Medals that Mahatma Returned Put on View at Gandhi Mandap Exhibition|url=http://pibarchive.nic.in/archive/ArchiveSecondPhase/DEFENCE/1949-JAN-DEC-DEFENCE/PDF/DEF-1949-02-24_076.pdf|access-date=18 July 2020|website=Press Information Bureau of India – Archive}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_and_Kasturbhai_1902.jpg|thumb|ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ କସ୍ତୁରବା (୧୯୦୨)]]
୧୯୦୬ ମସିହାରେ ଟ୍ରାନ୍ସୱାଲ ସରକାର ଏକ ନୂତନ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ ଯେଉଁଥିରେ କଲୋନିର ଭାରତୀୟ ଏବଂ ଚୀନ୍ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପଞ୍ଜୀକରଣ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ କରାଯାଇଥିଲା । ସେହି ବର୍ଷ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୧ରେ ଜୋହାନ୍ସବର୍ଗରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଏକ ଜନ ପ୍ରତିବାଦ ସଭାରେ ଗାନ୍ଧୀ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' (ସତ୍ୟ ପ୍ରତି ଭକ୍ତି) ବା ଅହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରତିବାଦର ବିକଶିତ ପଦ୍ଧତି ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।<ref name="Rai2000">{{Cite book|last=Rai|first=Ajay Shanker|url=https://books.google.com/books?id=Z9ZSLa6cy-8C&pg=PA35|title=Gandhian Satyagraha: An Analytical And Critical Approach|publisher=Concept Publishing Company|year=2000|isbn=978-81-7022-799-1|page=35}}</ref> ଆନ୍ଥୋନି ପାରେଲଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ, ଲିଓ ଟୋଲଷ୍ଟୟ "ହିନ୍ଦୁଙ୍କୁ ଚିଠି"ରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଚିଠିରେ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିବା ପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ [[ତାମିଲ ଭାଷା|ତାମିଲ]] ନୈତିକ ଗ୍ରନ୍ଥ ତିରୁକୁନାସଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲେ ।<ref name="LetterToAHindu">{{Cite web|last=Tolstoy|first=Leo|date=14 December 1908|title=A Letter to A Hindu: The Subjection of India-Its Cause and Cure|url=http://www.online-literature.com/tolstoy/2733/|access-date=12 February 2012|website=The Literature Network|quote=The Hindu Kural}}</ref><ref name="gandhi">{{Citation|last=Parel|first=Anthony J.|title=Meditations on Gandhi : a Ravindra Varma festschrift|url=https://books.google.com/books?id=kcpDOVk5Gp8C&pg=PA96|pages=96–112|year=2002|editor-last=M. P. Mathai|access-date=8 September 2012|contribution=Gandhi and Tolstoy|place=New Delhi|publisher=Concept|isbn=978-81-7022-961-2|author-link=Anthony Parel|editor2-last=M. S. John|editor3-last=Siby K. Joseph}}</ref> ନୂତନ ଆଇନକୁ ଅବମାନନା କରିବା ଏବଂ ଏପରି କରିବା ପାଇଁ ଦଣ୍ଡ ଭୋଗିବାକୁ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପ୍ରତିବାଦ, ପ୍ରୋତ୍ସାହନ କୌଶଳ ଏବଂ ଜନସମ୍ପର୍କର ଚିନ୍ତାଧାରା ଉଭା ହୋଇଥିଲା । ୧୯୧୫ମସିହାରେ ସେ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଭାରତକୁ ଫେରାଇ ଆଣିଥିଲେ।<ref>{{Cite book|last=Charles R. DiSalvo|url=https://books.google.com/books?id=9XGtAAAAQBAJ&pg=PR14|title=M.K. Gandhi, Attorney at Law: The Man before the Mahatma|publisher=Univ of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-95662-9|pages=14–15}}</ref>

=== ୟୁରୋପୀୟ, ଭାରତୀୟ ଏବଂ ଆଫ୍ରିକୀୟ ===
ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଥିବା ବେଳେ ଭାରତୀୟ ଏବଂ ଆଫ୍ରିକୀୟଙ୍କ ଉପରେ ନିଜର ଧ୍ୟାନ କେନ୍ଦ୍ରିତ କରିଥିଲେ । ପ୍ରଥମେ ତାଙ୍କର ରାଜନୀତି ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ନଥିଲା। ତେବେ ଜଣେ ଧଳା ଟ୍ରେନ୍ ଅଧିକାରୀ ତାଙ୍କ ଚର୍ମରଙ୍ଗ କାରଣରୁ ତାଙ୍କୁ ଟ୍ରେନ୍ କୋଚ‌ରୁ ବାହାର କରି ଦେବା ଭଳି ଭେଦଭାବ ଓ ନିର୍ଯାତନାର ଶିକାର ହେବା ପରେ ଏହା ବଦଳିଯାଇଥିଲା। ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଗୋରାମାନଙ୍କ ସହ ଏଭଳି ଅନେକ ଘଟଣା ଘଟିବା ପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରା ଓ ଧ୍ୟାନ ବଦଳିଗଲା ଏବଂ ସେ ଅନୁଭବ କଲେ ଯେ ତାଙ୍କୁ ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କରିବାକୁ ହେବ ଏବଂ ଅଧିକାର ପାଇଁ ଲଢ଼ିବାକୁ ପଡ଼ିବ। ନାଟାଲ ଇଣ୍ଡିଆନ କଂଗ୍ରେସ ଗଠନ କରି ସେ ରାଜନୀତିରେ ପ୍ରବେଶ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Jones|first=Constance|url=https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC|title=Encyclopedia of Hinduism|last2=Ryan|first2=James|publisher=Infobase Publishing|year=2009|isbn=978-1-4381-0873-5|pages=158–59|access-date=5 October 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20151021174237/https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC|archive-date=21 October 2015|url-status=live}}</ref> ଅଶ୍ୱିନ ଦେଶାଇ ଏବଂ ଗୋଲମ ୱାହେଦଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ, ବର୍ଣ୍ଣବାଦ ଉପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମତ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିବାଦୀୟ, କିନ୍ତୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହା ବଦଳିଯାଇଥିଲା। [ଅଧିକ ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ଆବଶ୍ୟକ] ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଆରମ୍ଭରୁ ନିର୍ଯାତନାର ଶିକାର ହୋଇଥିଲେ। ଅନ୍ୟ ରଙ୍ଗୀନ ଲୋକଙ୍କ ଭଳି ଗୋରା ଅଧିକାରୀମାନେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଗଣମାଧ୍ୟମ ଏବଂ ରାସ୍ତାରେ ଥିବା ଲୋକମାନେ ତାଙ୍କୁ "ପରଜୀବୀ", "ଅର୍ଦ୍ଧ-ବର୍ବର", "କଙ୍କର", "ସ୍କ୍ୱାଲିଡ କୁଲି", "ହଳଦିଆ ମଣିଷ" ଏବଂ ଅନ୍ୟ ାନ୍ୟ ଉପମା ବୋଲି କହୁଥିଲେ । ଲୋକମାନେ ଜାତିଗତ ଘୃଣାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଭାବରେ ତାଙ୍କ ଉପରେ ଥୂଙ୍କି ଦେଉଥିଲେ।<ref name="Desai2015p26">{{Cite book|last=Ashwin Desai|url=https://books.google.com/books?id=lZZ1CgAAQBAJ|title=The South African Gandhi: Stretcher-Bearer of Empire|last2=Goolem Vahed|publisher=Stanford University Press|year=2015|isbn=978-0-8047-9717-7|pages=22–26, 33–38}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Indian_opinion_advertisement_in_1910.jpg|left|thumb|ଗାନ୍ଧୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଖବରକାଗଜ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଓପିନିଅନ‌ର ବିଜ୍ଞାପନ]]
ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଥିବା ବେଳେ ଗାନ୍ଧୀ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ବର୍ଣ୍ଣବାଦ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେବା ଆରମ୍ଭ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଭାରତୀୟଙ୍କ ଉପରେ ଜାତିଗତ ନିର୍ଯାତନା ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେଇଥିଲେ। କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଶାଇ ଓ ୱାହେଦ କହିଛନ୍ତି ଯେ, ତାଙ୍କର ଆଚରଣ ଜାତିଗତ ଷ୍ଟିରିଓଟାଇପିଂ ଏବଂ ଆଫ୍ରିକୀୟ ଶୋଷଣର ଏକ ଇଚ୍ଛୁକ ଅଂଶ ଥିଲା ।<ref name="Desai2015p26"/> ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୮୯୬ରେ ଏକ ଭାଷଣରେ ଗାନ୍ଧୀ ଅଭିଯୋଗ କରିଥିଲେ ଯେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ବ୍ରିଟିଶ ଉପନିବେଶରେ ଗୋରାମାନେ "ଭାରତୀୟଙ୍କୁ ସାଧା କାଫିର ସ୍ତରକୁ ଅପମାନିତ କରୁଛନ୍ତି"।<ref>{{Cite book|last=Charles R. DiSalvo|url=https://books.google.com/books?id=plYlDQAAQBAJ&pg=PA153|title=M.K. Gandhi, Attorney at Law: The Man Before the Mahatma|publisher=University of California Press|year=2013|isbn=978-0-520-28015-1|page=153}}</ref> ପଣ୍ଡିତମାନେ ଏହାକୁ ପ୍ରମାଣର ଏକ ଉଦାହରଣ ଭାବରେ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ଯେ ଗାନ୍ଧୀ ସେତେବେଳେ ଭାରତୀୟ ଏବଂ କଳା ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କୁ ଭିନ୍ନ ଭାବରେ ଭାବୁଥିଲେ ।<ref name="Desai2015p26" /> ହର୍ମାନ୍ ଦେଇଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ୨୪ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଗାନ୍ଧୀ ୧୮୯୫ ମସିହାରେ ନାଟାଲ ବିଧାନ ସଭା ପାଇଁ ଏକ ଆଇନଗତ ବ୍ରିଫ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମତଦାନ ଅଧିକାର ଦାବି କରାଯାଇଥିଲା। ଗାନ୍ଧିଜୀ ଜାତିଇତିହାସ ଏବଂ ୟୁରୋପୀୟ ପ୍ରାଚ୍ୟବାଦୀଙ୍କ ମତକୁ ଉଦାହରଣ ଦେଇ କହିଥିଲେ ଯେ "ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ-ସାକ୍ସନ୍ ଏବଂ ଭାରତୀୟମାନେ ସମାନ ଆର୍ଯ୍ୟ ଭଣ୍ଡାର କିମ୍ବା ବରଂ ଭାରତ-ୟୁରୋପୀୟ ଲୋକମାନଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛନ୍ତି", ଏବଂ ଯୁକ୍ତି କରିଥିଲେ ଯେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କ ସହିତ ଗୋଷ୍ଠୀଭୁକ୍ତ କରାଯିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।<ref name="Herman 2008 pp. 88">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 88–89</ref>

ଅନେକ ବର୍ଷ ପରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସହଯୋଗୀମାନେ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କୁ ନର୍ସ ଭାବରେ ଏବଂ ଜାତିବାଦକୁ ବିରୋଧ କରି ସେବା କରିଥିଲେ ଏବଂ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ନୋବେଲ ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର ବିଜେତା [[ନେଲସନ ମଣ୍ଡେଲା]] ଆଫ୍ରିକାରେ ଜାତିବାଦ ବିରୋଧରେ ଲଢ଼ିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରୟାସର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରଶଂସକ।<ref>{{Cite web|last=Reddy|first=E.S.|date=18 October 2016|title=Some of Gandhi's Early Views on Africans Were Racist. But That Was Before He Became Mahatma|url=https://thewire.in/history/gandhi-and-africans|website=The Wire}}</ref> ହତ୍ୟା ପରଠାରୁ ଗାନ୍ଧୀ, ରାଜ୍ୟ ଦେଶାଇ ଏବଂ ୱାହେଦଙ୍କ ସାଧାରଣ ଭାବମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଏପରି ଭାବରେ ପୁନର୍ବିନ୍ୟାସ କରାଯାଇଛି ଯେମିତି ସେ ସର୍ବଦା ଜଣେ ସନ୍ଥ ଥିଲେ ଯେତେବେଳେ ବାସ୍ତବରେ ତାଙ୍କ ଜୀବନ ଅଧିକ ଜଟିଳ ଥିଲା, ଅସୁବିଧାଜନକ ସତ୍ୟ ଥିଲା ଏବଂ ସମୟ କ୍ରମେ ଏହା ବଦଳି ଯାଇଥିଲା ।<ref name="Desai2015p26"/> ଆଫ୍ରିକୀୟ ଏବଂ ରଙ୍ଗଭେଦଙ୍କ ଉପରେ ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୋଧରେ ଅଣଶ୍ୱେତ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କ ସହ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଲୋକଙ୍କ ସହଯୋଗ ଏବଂ ପ୍ରୟାସର ସମୃଦ୍ଧ ଇତିହାସକୁ ମଧ୍ୟ ପଣ୍ଡିତମାନେ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ।<ref>{{Cite book|last=Edward Ramsamy|url=https://books.google.com/books?id=-J-EZLTRVRwC|title=Minorities and the State in Africa|last2=Michael Mbanaso|last3=Chima Korieh|publisher=[[Cambria Press]]|year=2010|isbn=978-1-62196-874-0|pages=71–73}}</ref>

I୧୯୦୬ ମସିହାରେ, ଯେତେବେଳେ ନାଟାଲର କଲୋନୀରେ ବମ୍ବାଥା ବିଦ୍ରୋହ ଆରମ୍ଭ ହେଲା, ସେତେବେଳେ ୩୬ ବର୍ଷୀୟ ଗାନ୍ଧୀ, ଜୁଲୁ ବିଦ୍ରୋହୀଙ୍କ ପ୍ରତି ସହାନୁଭୂତି ପ୍ରକାଶ କରିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ଭାରତୀୟ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କୁ ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀ ଷ୍ଟ୍ରେଚର-ବାହକ ୟୁନିଟ୍ ଗଠନ କରିବାକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥିଲେ <ref name="Herman20102">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 136–37.</ref>। ଇଣ୍ଡିଆନ ଓପିନିଅନ‌ରେ ଲେଖି ଗାନ୍ଧୀ ଯୁକ୍ତି ବାଢ଼ିଥିଲେ ଯେ ସାମରିକ ସେବା ଭାରତୀୟ ସମୁଦାୟ ପାଇଁ ଲାଭଦାୟକ ହେବ ଏବଂ ଏହା ସେମାନଙ୍କୁ "ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଏବଂ ଖୁସି" ଦେବ ।<ref name="Herman2010p2812">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 154–57, 280–81</ref> ବିଦ୍ରୋହ ଦମନ ସମୟରେ ଆହତ ଲଢୁଆଙ୍କ ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ ଶେଷରେ ଭାରତୀୟ ଏବଂ ଆଫ୍ରିକୀୟ ଷ୍ଟ୍ରେଚର ବାହକମାନଙ୍କର ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀ ମିଶ୍ରିତ ୟୁନିଟର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ ।<ref name="Herman2010">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 136–37.</ref>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_suit.jpg|right|thumb|ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଫଟୋ ଉଠାଇଥିଲେ (୧୯୦୯)]]
ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଥିବା ଏହି ମେଡିକାଲ ୟୁନିଟ୍ ଦୁଇ ମାସରୁ କମ୍ ସମୟ ଧରି କାମ କରିଥିଲା।<ref name="Herman2010">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 136–37.</ref> ବିଦ୍ରୋହଦମନ ପରେ ଔପନିବେଶିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ଗୋରା ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ନାଗରିକ ଅଧିକାରକୁ ଭାରତୀୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟକୁ ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ଦେଖାଇନଥିଲା । ଏହାଦ୍ୱାରା ଗାନ୍ଧିଜୀ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ପ୍ରତି ମୋହଗ୍ରସ୍ତ ହେଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସହିତ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଜାଗରଣ ଜାଗ୍ରତ କଲେ; ଐତିହାସିକ ଆର୍ଥର ଏଲ୍ ହର୍ମାନ୍ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କ ଆଫ୍ରିକୀୟ ଅଭିଜ୍ଞତା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ମହାନ ମୋହର ଏକ ଅଂଶ ଥିଲା, ଯାହା ତାଙ୍କୁ "ଆପୋଷ ଅଣ-ସହଯୋଗୀ"ରେ ପରିଣତ କରିଥିଲା ।<ref name="Herman2010p281">[[Mahatma Gandhi#Herman2008|Herman (2008)]], pp. 154–57, 280–81</ref>

୧୯୧୦ ବେଳକୁ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଖବରକାଗଜ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଓପିନିଅନ୍ ଉପନିବେଶିକ ଶାସନଦ୍ୱାରା ଆଫ୍ରିକୀୟମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଭେଦଭାବ ସମ୍ପର୍କିତ ଖବର ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲା। ଗାନ୍ଧିଜୀ ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନେ "କେବଳ ଏହି ଭୂମିର ମୂଳ ବାସିନ୍ଦା ଅଟନ୍ତି । ... ଅପରପକ୍ଷରେ ଗୋରାମାନେ ଜୋରଜବରଦସ୍ତ ଜମି ଦଖଲ କରି ନିଜ ପାଖକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରିଛନ୍ତି।<ref>{{Cite web|last=Guha|first=Ramachandra|date=23 December 2018|title=Setting the Record Straight on Gandhi and Race|url=https://thewire.in/history/setting-the-record-straight-on-gandhi-and-race|access-date=25 December 2022|website=The Wire}}</ref>

୧୯୧୦ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ବନ୍ଧୁ ହର୍ମାନ କାଲେନବାକ୍ଙ୍କ ସହାୟତାରେ ଜୋହାନ୍ସବର୍ଗ ନିକଟସ୍ଥ ଟଲଷ୍ଟୟ ଫାର୍ମ ନାମକ ଏକ ଆଦର୍ଶବାଦୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite news|last=Vashi|first=Ashish|date=31 March 2011|title=For Gandhi, Kallenbach was a friend and guide|work=The Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/ahmedabad/For-Gandhi-Kallenbach-was-a-friend-and-guide/articleshow/7829668.cms?referral=PM|access-date=20 February 2023|issn=0971-8257}}</ref><ref>{{Cite magazine|last=Bartley|first=Grant|year=2014|title=Satuagraha § A Medium for Truth|url=http://philosophynow.org/issues/101/Satyagraha|magazine=Philosophy Now|issue=101|archive-url=https://web.archive.org/web/20140324184714/http://philosophynow.org/issues/101/Satyagraha|archive-date=24 March 2014}}</ref> ସେଠାରେ ସେ ନିଜର ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିରୋଧ ନୀତିକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite journal|last=Corder, Catherine|last2=Plaut, Martin|year=2014|title=Gandhi's Decisive South African 1913 Campaign: A Personal Perspective from the Letters of Betty Molteno|journal=[[South African Historical Journal]]|volume=66|issue=1|pages=22–54|doi=10.1080/02582473.2013.862565}}</ref>

ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା (୧୯୯୪)ରେ କୃଷ୍ଣକାୟ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକୀୟମାନେ ମତଦାନ ଅଧିକାର ହାସଲ କରିବା ପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଅନେକ ସ୍ମାରକୀ ସହିତ ଜାତୀୟ ନାୟକ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ।

== ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ (୧୯୧୫-୧୯୪୭) ==
[[ଗୋପାଳ କୃଷ୍ଣ ଗୋଖଲେ|ଗୋପାଳ କୃଷ୍ଣ]] ଗୋଖଲେଙ୍କ ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ସିଏଫ୍ ଆଣ୍ଡ୍ରିୟୁଜ୍ ତାଙ୍କୁ ଜଣାଇଥିଲେ, ଗାନ୍ଧୀ ୧୯୧୫ମସିହାରେ ଭାରତ ଫେରିଆସିଥିଲେ। ସେ ଜଣେ ଅଗ୍ରଣୀ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟତାବାଦୀ, ତତ୍ତ୍ୱବାଦୀ ଏବଂ ସମୁଦାୟ ସଂଗଠକ ଭାବରେ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଖ୍ୟାତି ଆଣିଥିଲେ ।

ଗାନ୍ଧିଜୀ [[ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ|ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସରେ]] ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ମୁଖ୍ୟତଃ [[ଗୋପାଳ କୃଷ୍ଣ ଗୋଖଲେ|ଗୋଖଲେ]]ଙ୍କଦ୍ୱାରା ଭାରତୀୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ, ରାଜନୀତି ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଲୋକଙ୍କ ସହିତ ପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ଗୋଖଲେ କଂଗ୍ରେସ ପାର୍ଟିର ଜଣେ ପ୍ରମୁଖ ନେତା ଥିଲେ, ଯିଏ କି ତାଙ୍କ ସଂଯମତା ଏବଂ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭିତରେ କାମ କରିବାକୁ ଜିଦ୍ କରିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀ ବ୍ରିଟିଶ୍ ୱିଗିସ୍ ପରମ୍ପରା ଉପରେ ଆଧାରିତ ଗୋଖଲେଙ୍କ ଉଦାରବାଦୀ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହାକୁ ଭାରତୀୟ କରିବା ପାଇଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ ।

ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୨୦ ମସିହାରେ କଂଗ୍ରେସର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ ଏବଂ ୨୬ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୩୦ରେ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ଘୋଷଣା କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦାବିକୁ ଜୋରଦାର କରିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଇଂରେଜମାନେ ଏହି ଘୋଷଣାକୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେଇନଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଆଲୋଚନା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ୧୯୩୦ ଦଶକର ଶେଷ ଭାଗରେ କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରାଦେଶିକ ସରକାରରେ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା । ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୯୩୯ରେ ଭାଇସରୟ ବିନା ପରାମର୍ଶରେ ଜର୍ମାନୀ ବିରୋଧରେ ଯୁଦ୍ଧ ଘୋଷଣା କରିବା ପରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ରାଜରୁ ସମର୍ଥନ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିନେଇଥିଲେ । ୧୯୪୨ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀ ତୁରନ୍ତ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦାବି କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ତେଜନା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶମାନେ ଏହାର ଜବାବ ଦେଇ ତାଙ୍କୁ ଏବଂ ହଜାର ହଜାର କଂଗ୍ରେସ ନେତାଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରିଥିଲେ । ଇତିମଧ୍ୟରେ ମୁସଲିମ୍ ଲିଗ୍ ବ୍ରିଟେନକୁ ସହଯୋଗ କରିଥିଲା ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଦୃଢ଼ ବିରୋଧ ବିରୋଧରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଲଗା ମୁସଲମାନ ରାଷ୍ଟ୍ର ପାକିସ୍ତାନ ଦାବିରେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲା। ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୪୭ରେ ଇଂରେଜମାନେ ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ତାନ ସହିତ ଜମି ବିଭାଜନ କରିଥିଲେ ଯାହାକୁ ଗାନ୍ଧୀ ନାପସନ୍ଦ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Markovits, Claude|url=https://books.google.com/books?id=uzOmy2y0Zh4C|title=A History of Modern India, 1480–1950|publisher=Anthem Press|year=2004|isbn=978-1-84331-004-4|pages=367–86}}</ref>

=== ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରେ ଭୂମିକା ===
ଏପ୍ରିଲ ୧୯୧୮ରେ, [[ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ|ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧର]] ଶେଷ ଭାଗରେ ଭାଇସରୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଦିଲ୍ଲୀରେ ଏକ ଯୁଦ୍ଧ ସମ୍ମିଳନୀକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ ।<ref>[https://en.wikisource.org/wiki/Chronology%20of%20Mahatma%20Gandhi's%20life/India%201918 Chronology of Mahatma Gandhi's Life:India 1918] in WikiSource based on the [https://en.wikisource.org/wiki/The%20Collected%20Works%20of%20Mahatma%20Gandhi Collected Works of Mahatma Gandhi]. Based on public domain volumes.</ref> ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରୟାସ ପାଇଁ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ସକ୍ରିୟ ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତି ଦେବାକୁ ଗାନ୍ଧୀ ରାଜି ହୋଇଥିଲେ ।<ref name="Turban"/> ୧୯୦୬ର ଜୁଲୁ ଯୁଦ୍ଧ ଏବଂ ୧୯୧୪ରେ ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହେବାର ବିପରୀତ, ଯେତେବେଳେ ସେ ଆମ୍ବୁଲାନ୍ସ କର୍ପସ ପାଇଁ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିଲେ, ଏଥର ଗାନ୍ଧୀ ଲଢୁଆଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ଜୁନ୍ ୧୯୧୮ରେ "ତାଲିକାଭୁକ୍ତ ହେବା ପାଇଁ ଆପିଲ" ଶୀର୍ଷକ ଏକ ଲିଫଲେଟରେ ଗାନ୍ଧୀ ଲେଖିଥିଲେ "ଏଭଳି ସ୍ଥିତି ଆଣିବା ପାଇଁ ଆମର ନିଜକୁ ରକ୍ଷା କରିବାର କ୍ଷମତା, ଅର୍ଥାତ୍ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ବହନ କରିବା ଏବଂ ବ୍ୟବହାର କରିବାର ଦକ୍ଷତା ରହିବା ଉଚିତ୍ ... ଯଦି ଆମେ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର ଶିଖିବାକୁ ଚାହୁଁଛୁ, ତେବେ ସେନାରେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିବା ଆମର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ।" ତେବେ ସେ ଭାଇସରୟଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଚିବଙ୍କୁ ଲେଖିଥିବା ଚିଠିରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ ସେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ବନ୍ଧୁ କିମ୍ବା ଶତ୍ରୁ କାହାକୁ ହତ୍ୟା କରିବେ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଆହତ କରିବେ ନାହିଁ।<ref name="CollectedWorks17b">Gandhi (1965), ''Collected Works'', [http://www.gandhiserve.org/cwmg/VOL017.PDF Vol 17.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091015235028/http://www.gandhiserve.org/cwmg/VOL017.PDF|date=15 October 2009}} Chapter "67. Appeal for enlistment", Nadiad, 22 June 1918.</ref><ref name="CollectedWorks17c">Gandhi (1965), ''Collected Works'', [http://www.gandhiserve.org/cwmg/VOL017.PDF Vol 17.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091015235028/http://www.gandhiserve.org/cwmg/VOL017.PDF|date=15 October 2009}} "Chapter 8. Letter to J. L. Maffey", Nadiad, 30 April 1918.</ref>

ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଯୁଦ୍ଧ ନିଯୁକ୍ତି ଅଭିଯାନ ଅହିଂସା ଉପରେ ତାଙ୍କର ନିରନ୍ତରତା ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନବାଚୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା। [[ମହାଦେବ ଦେଶାଇ|ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଚିବ]] କହିଛନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କର 'ଅହିଂସା' ଧର୍ମ ଏବଂ ତାଙ୍କ ନିଯୁକ୍ତି ଅଭିଯାନ ମଧ୍ୟରେ ସମାନତାର ପ୍ରଶ୍ନ କେବଳ ସେତେବେଳେ ନୁହେଁ ବରଂ ସେବେଠାରୁ ଆଲୋଚନା ହୋଇଛି।

=== ଚମ୍ପାରଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ===
{{Main article|Champaran Satyagraha}}
[[ଫାଇଲ:Gandhi_Kheda_1918.jpg|thumb|୧୯୧୮ ମସିହାରେ ଖେଡା ଓ ଚମ୍ପାରଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ସମୟରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ]]
୧୯୧୭ରେ [[ବିହାର|ବିହାରର]] ଚମ୍ପାରଣ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ପ୍ରଥମ ବଡ଼ ସଫଳତା ମିଳିଥିଲା । ଚମ୍ପାରଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ସ୍ଥାନୀୟ କୃଷକମାନଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ-ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ବଗିଚା ମାଲିକଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଛିଡ଼ା କରିଥିଲା, ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରଶାସନ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲା। ଦୁଇ ଦଶନ୍ଧି ଧରି ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଉଥିବା ଇଣ୍ଡିଗୋ ଡାଇ ପାଇଁ ଏକ ଅର୍ଥକାରୀ ଫସଲ ଇଣ୍ଡିଗୋ (ଇଣ୍ଡିଗୋଫେରା ଏସପି) ଚାଷ କରିବାକୁ କୃଷକମାନେ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ଫସଲକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ମୂଲ୍ୟରେ ରୋପଣକାରୀଙ୍କୁ ବିକ୍ରି କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ଏଥିରେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ କୃଷକମାନେ ଅହମ୍ମଦାବାଦସ୍ଥିତ ତାଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ନିବେଦନ କରିଥିଲେ। ଅହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରତିବାଦର ରଣନୀତି ଆପଣାଇ ଗାନ୍ଧୀ ପ୍ରଶାସନକୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ କରିବା ସହ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କଠାରୁ ରିହାତି ପାଇଥିଲେ।

=== ଖେଡା ଆନ୍ଦୋଳନ ===
{{blockquote|ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିରବତାରେ ଗାନ୍ଧୀ ଲୋକମାନେ ଠିଆ ହୋଇ ଷ୍ଟୋକେଡଠାରୁ ଶହେ ଗଜ ଦୂରରେ ଅଟକିଗଲେ । ଭିଡ଼ ଭିତରୁ ଏକ ଚୟନିତ ସ୍ତମ୍ଭ ଆଗେଇ ଆସି ଖାଲଗୁଡ଼ିକୁ ଓହ୍ଲାଇ କଣ୍ଟାତାର ଭଣ୍ଡାର ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିଲା... ଆଜ୍ଞା ଶୁଣି ବହୁ ସ୍ଥାନୀୟ ପୁଲିସ କର୍ମଚାରୀ ଆଗେଇ ଆସୁଥିବା ଶୋଭାଯାତ୍ରାକାରୀଙ୍କ ଉପରକୁ ଦୌଡ଼ି ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଷ୍ଟିଲ୍ ଗୁଳିମାଡ଼ ଲାଠି (ଲମ୍ବା ବାଉଁଶ ବାଡ଼ି) ମାଡ଼ ମାରିଥିଲେ। ମାଡ଼କୁ ପ୍ରତିହତ କରିବା ପାଇଁ ଜଣେ ବି ପଦଯାତ୍ରାକାରୀ ହାତ ଉଠାଇନଥିଲେ। ସେମାନେ ନାଇନ୍ପିନ୍ ଭଳି ତଳକୁ ଖସି ଯାଇଥିଲେ। ମୁଁ ଠିଆ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥାନରୁ ଅସୁରକ୍ଷିତ ଖୋଳିରେ କ୍ଲବଗୁଡ଼ିକର ଅସୁସ୍ଥ ଚିତ୍କାର ଶୁଣିଲି ... ଯେଉଁମାନେ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିଥିଲେ, ସେମାନେ ଅଚେତ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ କିମ୍ବା ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥିବା ଖୋଳି କିମ୍ବା କାନ୍ଧ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥିଲେ।<ref>{{Cite book |last=L. Fischer |title=Gandhi and the Mass Movement |year=1950 |pages=298–99}}</ref>}}
୧୯୧୮ ମସିହାରେ ଖେଡା ବନ୍ୟା ଓ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷର ଶିକାର ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ କୃଷକମାନେ ଟିକସରୁ ମୁକ୍ତି ଦାବି କରୁଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ମୁଖ୍ୟାଳୟକୁ ନଡ଼ିଆଦକୁ<ref name="Laboratory2">{{Cite web|year=2004|title=Satyagraha Laboratories of Mahatma Gandhi|url=http://www.aicc.org.in/satyagraha_laboratories_of_mahatma_gandhi.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20061206050856/http://www.aicc.org.in/satyagraha_laboratories_of_mahatma_gandhi.htm|archive-date=6 December 2006|access-date=25 February 2012|website=[[Indian National Congress]] website|publisher=[[All India Congress Committee]]}}</ref> ସ୍ଥାନାନ୍ତର କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହି ଅଞ୍ଚଳରୁ ବହୁ ସମର୍ଥକ ଏବଂ ନୂତନ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀଙ୍କୁ ସଂଗଠିତ କରିଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ସବୁଠାରୁ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଥିଲେ ବଲ୍ଲଭଭାଇ ପଟେଲ ।<ref name="Laboratory">{{Cite web|year=2004|title=Satyagraha Laboratories of Mahatma Gandhi|url=http://www.aicc.org.in/satyagraha_laboratories_of_mahatma_gandhi.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20061206050856/http://www.aicc.org.in/satyagraha_laboratories_of_mahatma_gandhi.htm|archive-date=6 December 2006|access-date=25 February 2012|website=[[Indian National Congress]] website|publisher=[[All India Congress Committee]]}}</ref><ref name="Gandhi Patel">{{Cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|url=https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC&pg=196|title=Gandhi: The Man, His People, and the Empire|date=10 March 2008|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-25570-8|pages=196–197}}</ref> ଅଣସହଯୋଗକୁ ଏକ କୌଶଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରି ଗାନ୍ଧୀ ଏକ ଦସ୍ତଖତ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଯେଉଁଥିରେ କୃଷକମାନେ ଜମି ଜବରଦଖଲ ଧମକରେ ମଧ୍ୟ ରାଜସ୍ୱ ପ୍ରଦାନ ନକରିବାକୁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇଥିଲେ । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନରେ ମାମଲତଦାର ଓ ତାଲାତଦାର (ଜିଲ୍ଲାର ରାଜସ୍ୱ ଅଧିକାରୀ)ଙ୍କ ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କାର ସାମିଲ ହୋଇଥିଲା। ସମଗ୍ର ଦେଶରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ପାଇଁ ଜନସମର୍ଥନ ହାସଲ କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିଥିଲେ। ପାଞ୍ଚ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଶାସନ ମନା କରିଦେଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ୧୯୧୮ ମେ ମାସ ଶେଷ ବେଳକୁ ସରକାର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ବାଟ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଶେଷ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜସ୍ୱ ଟିକସ ପୈଠ ସର୍ତ୍ତକୁ କୋହଳ କରିଥିଲେ । ଖେଡାରେ ବଲ୍ଲଭ ଭାଇ ପଟେଲ ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ସହ ଆଲୋଚନାରେ କୃଷକମାନଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରିଥିଲେ, ଯେଉଁମାନେ ରାଜସ୍ୱ ଆଦାୟକୁ ସ୍ଥଗିତ ରଖିଥିଲେ ଏବଂ ସମସ୍ତ କଏଦୀଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କରିଥିଲେ ।

=== ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନ ===
{{blockquote|Iଦେଶଦ୍ରୋହୀ ମଧ୍ୟମନ୍ଦିରର ଆଇନଜୀବୀ ଶ୍ରୀ ଗାନ୍ଧିଙ୍କୁ ଏବେ ପୂର୍ବରେ ଜଣାଶୁଣା ଏକ ପ୍ରକାରର ଫକୀର ଭାବରେ ପରିଚୟ ଦେଇ ଉପାଧ୍ୟକ୍ଷ ମହଲର ପାଦରେ ଅର୍ଦ୍ଧନଗ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଝୁଲୁଥିବା ଦେଖି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଲାଗୁଛି । ରାଜା-ସମ୍ରାଟଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧିଙ୍କ ସହ ସମାନ ସର୍ତ୍ତରେ ଆଲୋଚନା କରିବା ।<ref name="Herman">{{Cite book |last=Arthur Herman |url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C&pg=PA359 |title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age |publisher=[[Random House]] |year=2008 |isbn=978-0-553-90504-5 |page=359 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160101071616/https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C&pg=PA359 |archive-date=1 January 2016 |url-status=live}}</ref>}}
୧୯୧୯ ମସିହାରେ, ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ପରେ ଗାନ୍ଧୀ (ବୟସ ୪୯ ବର୍ଷ) ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରେ ପରାଜିତ ହୋଇଥିବା ଅଟୋମାନ ସାମ୍ରାଜ୍ୟକୁ ସମର୍ଥନ କରି ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦ ବିରୋଧରେ ଲଢ଼େଇରେ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କଠାରୁ ରାଜନୈତିକ ସହଯୋଗ ଲୋଡ଼ିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଏହି ପଦକ୍ଷେପ ପୂର୍ବରୁ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତରେ ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ବିବାଦ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ଦଙ୍ଗା ସାଧାରଣ ଥିଲା, ଯେପରିକି ୧୯୧୭-୧୮ର ଦଙ୍ଗା । ଗାନ୍ଧୀ ପୂର୍ବରୁ ବ୍ରିଟିଶ ମୁକୁଟକୁ ସମ୍ବଳ ସହିତ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ପକ୍ଷରେ ୟୁରୋପରେ ଯୁଦ୍ଧ ଲଢ଼ିବା ପାଇଁ ଭାରତୀୟ ସୈନିକମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଏହି ପ୍ରୟାସ ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ଶେଷ ହେବା ପରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ''ସ୍ୱରାଜ'' (ସ୍ୱୟଂ ଶାସନ) ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିଦ୍ୱାରା ପ୍ରେରିତ ହୋଇଥିଲା । ଇଂରେଜ ସରକାର ସ୍ୱୟଂ ଶାସନ ପରିବର୍ତ୍ତେ ସାମାନ୍ୟ ସଂସ୍କାର ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲେ, ଯାହା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ନିରାଶ କରିଥିଲା।<ref name="robbins133">{{Cite book|last=Keith Robbins|url=https://books.google.com/books?id=qnTq4w-Ny3oC|title=The First World War|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2002|isbn=978-0-19-280318-4|pages=133–37}}</ref><ref name="green89">{{Cite book|last=Michael J. Green|url=https://books.google.com/books?id=0xHnDQAAQBAJ&pg=PA89|title=A Global History of the Twentieth Century: Legacies and Lessons from Six National Perspectives|last2=Nicholas Szechenyi|publisher=Rowman & Littlefield|year=2017|isbn=978-1-4422-7972-8|pages=89–90}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀ ତାଙ୍କ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' (ନାଗରିକ ଅବମାନନା) ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ। ବ୍ରିଟିଶ ଉପନିବେଶବାଦୀ ଅଧିକାରୀମାନେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ରୋକିବା ପାଇଁ ରୋଲାଟ୍ ଆକ୍ଟ ପାରିତ କରି ନିଜର ପ୍ରତିବାଦୀ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥିଲେ। ଏହି ଆଇନ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ନାଗରିକ ଅବମାନନା ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀଙ୍କୁ ଅପରାଧୀ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇଥିଲା ଏବଂ "ପ୍ରତିଷେଧକ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାଳ ପାଇଁ ଅଟକ ରଖିବା, ନ୍ୟାୟିକ ସମୀକ୍ଷା ବିନା ଜେଲରେ ରଖିବା କିମ୍ବା ବିଚାରର କୌଣସି ଆବଶ୍ୟକତା" ପାଇଁ କାହାକୁ ଗିରଫ କରିବା ପାଇଁ ଆଇନଗତ ଆଧାର ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା ।

ଇଂରେଜଙ୍କ ବିରୋଧରେ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ହିନ୍ଦୁ-ମୁସଲମାନ ସହଯୋଗ ଜରୁରୀ ବୋଲି ଗାନ୍ଧୀ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ । ସେ ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନର ଲାଭ ଉଠାଇଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ଭାରତରେ ସୁନ୍ନି ମୁସଲମାନ, ଭାରତର ଦେଶୀୟ ରାଜ୍ୟର ସୁଲତାନ ଏବଂ ଅଲ୍ଲୀ ଭାଇମାନେ ତୁର୍କୀ ଖଲିଫାକୁ ସୁନ୍ନି ଇସଲାମିକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଏକତା ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ସମର୍ଥନ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରେ ଅଟୋମାନ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ପରାଜୟ ପରେ ସେମାନେ ଖଲିଫାକୁ ଇସଲାମ ଏବଂ ଇସଲାମିକ ଆଇନକୁ ସମର୍ଥନ କରିବାର ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ ଦେଖିଥିଲେ | ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସମର୍ଥନ ମିଶ୍ରିତ ପରିଣାମ ଆଣିଥିଲା |<ref name="paine20"/><ref name="ghosep161">{{Cite book|last=Ghose, Sankar|url=https://books.google.com/books?id=5l0BPnxN1h8C&pg=PA164|title=Mahatma Gandhi|publisher=Allied Publishers|year=1991|isbn=978-81-7023-205-6|pages=161–64}}</ref> ଏହା ପ୍ରଥମେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରତି ଏକ ଦୃଢ଼ ମୁସଲମାନ ସମର୍ଥନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା। ତେବେ ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଟାଗୋରଙ୍କ ସମେତ ହିନ୍ଦୁ ନେତାମାନେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇଥିଲେ କାରଣ ସେମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ ତୁର୍କୀରେ ସୁନ୍ନି ଇସଲାମିକ ଖଲିଫାକୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେବା କିମ୍ବା ସମର୍ଥନ କରିବା ବିରୋଧରେ ଥିଲେ ।{{Efn|<ref name="minault68">Minault, Gail (1982) ''The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India'', [[Columbia University Press]], {{ISBN|0-231-05072-0}}, pp. 68–72, 78–82, 96–102, 108–09</ref><ref>{{Cite book |last=Roderick Matthews |url=https://books.google.com/books?id=r9A4AgAAQBAJ&pg=PT31 |title=Jinnah vs. Gandhi |publisher=Hachette |year=2012 |isbn=978-93-5009-078-7 |page=31 |quote=Rabindranath Tagore heavily criticized Gandhi at the time in private letters (...). They reveal Tagore's belief that Gandhi had committed the Indian political nation to a cause that was mistakenly anti-Western and fundamentally negative.}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Kham |first=Aqeeluzzafar |year=1990 |title=The All-India Muslim Conference and the Origin of the Khilafat Movement in India |journal=Journal of the Pakistan Historical Society |volume=38 |issue=2 |pages=155–62}}</ref><ref name="Roberts1923">{{Cite journal |last=Roberts |first=W. H. |year=1923 |title=A Review of the Gandhi Movement in India |journal=Political Science Quarterly |volume=38 |issue=2 |pages=227–48 |doi=10.2307/2142634 |jstor=2142634}}</ref>}}

ଖଲିଫାଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ସମର୍ଥନ କରିବା ପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରତି ବଢ଼ୁଥିବା ମୁସଲମାନ ସମର୍ଥନ, ହିନ୍ଦୁ-ମୁସଲମାନ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ହିଂସାକୁ ସାମୟିକ ଭାବେ ବନ୍ଦ କରିଦେଇଥିଲା। ଏହା ମିଳିତ ରାଉଲାଟ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ପ୍ରଦର୍ଶନ ରାଲିରେ ଆନ୍ତଃ-ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ସଦ୍ଭାବନାର ପ୍ରମାଣ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା, ଯାହା ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କ ପାଇଁ ରାଜନୈତିକ ନେତା ଭାବରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ବୃଦ୍ଧି କରିଥିଲା ।<ref>{{Cite book|last=Bose, Sugata|url=https://books.google.com/books?id=qMJIuHL9ksAC&pg=PA112|title=Modern South History, Culture, Political Economy|last2=Jalal, Ayesha|publisher=Psychology Press|year=2004|isbn=978-0-203-71253-5|pages=112–14|name-list-style=amp}}</ref><ref>[[Mahatma Gandhi#Brown1991|Brown (1991)]] pp. 140–47.</ref> ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ତାଙ୍କର ସମର୍ଥନ ତାଙ୍କୁ [[ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ ଜିନ୍ନା|ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ]] ଜିନ୍ନାଙ୍କୁ ଦୂରେଇ ରଖିବାରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲା, ଯିଏ କି ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ବିରୋଧ କରିବାକୁ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ । ଜିନ୍ନା ତାଙ୍କର ସ୍ୱାଧୀନ ସମର୍ଥନ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ପଶ୍ଚିମ ଏବଂ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନର ଦାବିର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ଯଦିଓ ସେମାନେ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଉପରେ ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ ସହମତ ହୋଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏହା ହାସଲ କରିବାର ଉପାୟ ଉପରେ ସେମାନେ ଅସହମତ ଥିଲେ । ଜିନ୍ନା ମୁଖ୍ୟତଃ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ଉତ୍ତେଜିତ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ସାମ୍ବିଧାନିକ ବୁଝାମଣା ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କ ସହ ମୁକାବିଲା କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହୀ ଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Akbar S. Ahmed|url=https://archive.org/details/jinnahpakistanis00ahme/page/57|title=Jinnah, Pakistan and Islamic Identity: The Search for Saladin|publisher=Routledge|year=1997|isbn=978-0-415-14966-2|pages=[https://archive.org/details/jinnahpakistanis00ahme/page/57 57–71]}}</ref><ref>{{Cite web|title=Gandhi and Islam|url=https://www.islamicity.org/3910/gandhi-and-islam/|access-date=18 April 2020|website=www.islamicity.org}}</ref>

୧୯୨୨ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିବା ସହ [[ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ]] ଶେଷ ହେବା ପରେ ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନ ଧୀରେ ଧୀରେ ଭୁଶୁଡ଼ି ପଡ଼ିଥିଲା।<ref name="Bandyopādhyāẏa">{{Cite book|last=Bandyopādhyāẏa|first=Ś.|url=https://books.google.com/books?id=0oVra0ulQ3QC&pg=PA304|title=From Plassey to Partition: A History of Modern India|publisher=Orient Blackswan|year=2004|isbn=978-81-250-2596-2|page=304|quote=He was arrested on 10 March 1922 and was sentenced to prison for six years. [...] Gradually the Khilafat movement too died.}}</ref> ଅନେକ ମୁସଲମାନ ନେତା ଓ ପ୍ରତିନିଧି ଗାନ୍ଧୀ ଓ କଂଗ୍ରେସକୁ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite book|last=Brown, Judith Margaret|url=https://books.google.com/books?id=Eq7tAAAAMAAJ|title=Modern India: the origins of an Asian democracy|publisher=Oxford U. Press|year=1994|isbn=978-0-19-873112-2|page=228}}</ref> ହିନ୍ଦୁ-ମୁସଲମାନ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ସଂଘର୍ଷ ଜୋର ଧରିଥିଲା। ଅନେକ ସହରରେ ମାରାତ୍ମକ ଧାର୍ମିକ ଦଙ୍ଗା ପୁନର୍ବାର ଦେଖାଦେଇଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ କେବଳ ଆଗ୍ରା ଏବଂ ଅଉଧର ମିଳିତ ପ୍ରଦେଶରେ ୯୧ଟି ଘଟିଥିଲା ।<ref>{{Cite book|last=Sarkar, Sumit|url=https://archive.org/details/modernindia1885100sark|title=Modern India: 1885–1947|publisher=Macmillan|year=1983|isbn=978-0-333-90425-1|page=[https://archive.org/details/modernindia1885100sark/page/n252 233]|url-access=registration}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=uzOmy2y0Zh4C&pg=PA372|title=A History of Modern India, 1480–1950|publisher=Anthem Press|year=2004|isbn=978-1-84331-004-4|editor-last=Markovits, Claude|page=372}}</ref>

=== ଅସହଯୋଗ ===
{{Main article|Assassination of Mahatma Gandhi}}
୪୦ ବର୍ଷ ବୟସ୍କ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ''ହିନ୍ଦ ସ୍ୱରାଜ'' (୧୯୦୯) ଜରିଆରେ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ ଯେ ଭାରତୀୟଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଭାରତରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହୋଇଥିଲା ଏବଂ କେବଳ ଏହି ସହଯୋଗ ଯୋଗୁଁ ବଞ୍ଚିଯାଇଥିଲା । ଯଦି ଭାରତୀୟମାନେ ସହଯୋଗ କରିବାକୁ ମନା କରନ୍ତି, ତେବେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଭାଙ୍ଗିଯିବ ଏବଂ ''ସ୍ୱରାଜ'' (ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା) ଆସିବ ।<ref>{{Cite book|last=Baldwin|first=Lewis V.|url=https://books.google.com/books?id=6xdNAwAAQBAJ&pg=PA168%257CYEAR=2013%257CPUBLISHER=WIPF|title=In an Inescapable Network of Mutuality: Martin Luther King, Jr. and the Globalization of an Ethical Ideal|last2=Dekar|first2=Paul R.|date=30 August 2013|publisher=Wipf and Stock Publishers|isbn=978-1-61097-434-9|language=en}}</ref><ref name="GangulyDocker20082"/>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_besant_madras1921.jpg|right|thumb|ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୯୨୧ରେ [[ଚେନ୍ନାଇ|ମାଡ୍ରାସରେ]] ଏକ ସଭାକୁ ଯିବା ବାଟରେ ଗାନ୍ଧୀ [[ଆନି ବେସାନ୍ତ]] ସହ ଯାଇଥିଲେ । ଏହା ପୂର୍ବରୁ ୨୧ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୯୨୧ରେ [[ମଦୁରାଇ|ମଦୁରାଇରେ]] ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ଗରିବଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ପରିଚୟର ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ଲୋଇନ୍-କପଡ଼ା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ।]]
ଫେବୃଆରୀ ୧୯୧୯ରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏକ କେବୁଲ୍ ଯୋଗାଯୋଗ ମାଧ୍ୟମରେ ଭାରତର ଭାଇସରୟଙ୍କୁ ଚେତାବନୀ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ଯଦି ବ୍ରିଟିଶମାନେ ରୋଲାଟ୍ ଆକ୍ଟ ପାରିତ କରନ୍ତି, ତେବେ ସେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ନାଗରିକ ଅବମାନନା ଆରମ୍ଭ କରିବାକୁ ନିବେଦନ କରିବେ।<ref name="Wolpert2002p99"/> ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ତାଙ୍କୁ ଅଣଦେଖା କରି ଧମକ ଆଗରେ ମୁଣ୍ଡ ନୁଆଁଇବେ ନାହିଁ ବୋଲି କହି ଆଇନ ପାରିତ କରିଥିଲେ। ଏହାପରେ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ନାଗରିକ ଅବମାନନା ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଲୋକମାନେ ରାଉଲଟ ଆକ୍ଟକୁ ବିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିଲେ । ୩୦ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୧୯ରେ ବ୍ରିଟିଶ ଆଇନ ଅଧିକାରୀମାନେ ଦିଲ୍ଲୀରେ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହରେ'' ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରି ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିବା ନିରସ୍ତ୍ର ଲୋକଙ୍କ ସମାବେଶ ଉପରେ ଗୁଳି ଚଳାଇଥିଲେ ।<ref name="Wolpert2002p99" />

ଏହାର ଜବାବରେ ଲୋକେ ଦଙ୍ଗା କରିଥିଲେ। ୬ ଏପ୍ରିଲ ୧୯୧୯, ଏକ ହିନ୍ଦୁ ପର୍ବ ଦିବସରେ, ସେ ଏକ ଜନତାଙ୍କୁ ବ୍ରିଟିଶ ଲୋକଙ୍କୁ ଆହତ କିମ୍ବା ହତ୍ୟା କରିବାକୁ ମନେ ରଖିବାକୁ କହିଥିଲେ, ବରଂ ଶାନ୍ତି ପ୍ରତି ସେମାନଙ୍କର ନିରାଶା ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ, ବ୍ରିଟିଶ ସାମଗ୍ରୀବର୍ଜନ କରିବାକୁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ପାଖରେ ଥିବା କୌଣସି ବ୍ରିଟିଶ ପୋଷାକ ଜାଳିବାକୁ କହିଥିଲେ। ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷ ହିଂସା ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ମଧ୍ୟ ଇଂରେଜ ଓ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ଅହିଂସାର ବ୍ୟବହାର ଉପରେ ସେ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରିଥିଲେ । ପ୍ରତିବାଦ କରିବା ପାଇଁ ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ସମୁଦାୟମାନେ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟକ ସଂଖ୍ୟାରେ ଏକାଠି ହେବାକୁ ଯୋଜନା ଘୋଷଣା କରିଛନ୍ତି। ସରକାର ତାଙ୍କୁ ଦିଲ୍ଲୀରେ ପ୍ରବେଶ ନ କରିବାକୁ ଚେତାବନୀ ଦେଇଛନ୍ତି। ଗାନ୍ଧି ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ଅମାନ୍ୟ କରିଥିଲେ। ଏପ୍ରିଲ ୯ତାରିଖରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଯାଇଥିଲା।<ref name="Wolpert2002p99"/>

ଲୋକେ ଦଙ୍ଗା କରିଥିଲେ। ୧୯୧୯ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ୧୩ ତାରିଖରେ ଅମୃତସର ପାର୍କରେ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ସହ ମହିଳାଙ୍କ ସମେତ ଲୋକମାନେ ଏକାଠି ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ସେନା ଅଧିକାରୀ ରେଜିନାଲ୍ଡ ଡାୟାର ସେମାନଙ୍କୁ ଘେରି ଯାଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଥିବା ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଉପରକୁ ଗୁଳି ଚଳାଇବାକୁ ଆଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ଫଳସ୍ୱରୂପ ଶହ ଶହ ଶିଖ୍ ଏବଂ ହିନ୍ଦୁ ନାଗରିକଙ୍କ [[ଜାଲିଆନାୱାଲା ବାଗ୍ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ|ଜାଲିଆନାୱାଲା ବାଗ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ]] (ବା ଅମୃତସର ଗଣହତ୍ୟା) ଉପମହାଦେଶକୁ କ୍ରୋଧିତ କରିଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଆବଶ୍ୟକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଭାବରେ କିଛି ବ୍ରିଟିଶ ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ଗଣମାଧ୍ୟମର କିଛି ଅଂଶ ଏହାକୁ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲେ । ଅମୃତସରରେ ଗଣହତ୍ୟାର ପରଦିନ ଅହମ୍ମଦାବାଦରେ ଗାନ୍ଧୀ ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କୁ ସମାଲୋଚନା କରିନଥିଲେ ଏବଂ ବରଂ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ 'ଘୃଣା'ର ମୁକାବିଲା ପାଇଁ କେବଳ 'ପ୍ରେମ'କୁ ବ୍ୟବହାର କରୁନଥିବାରୁ ତାଙ୍କ ସାଥୀ ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ସମାଲୋଚନା କରିଥିଲେ।<ref name="Wolpert2002p99">{{Cite book|last=Stanley Wolpert|url=https://books.google.com/books?id=KpBy6BCupe4C|title=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2002|isbn=978-0-19-515634-8|pages=99–103|archive-url=https://web.archive.org/web/20170219190635/https://books.google.com/books?id=KpBy6BCupe4C|archive-date=19 February 2017|url-status=live}}</ref> ଗାନ୍ଧୀ ଦାବି କରିଥିଲେ ଯେ ଭାରତୀୟ ଲୋକମାନେ ସମସ୍ତ ହିଂସା ବନ୍ଦ କରନ୍ତୁ, ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତି ନଷ୍ଟ ବନ୍ଦ କରନ୍ତୁ ଏବଂ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଦଙ୍ଗା ବନ୍ଦ କରିବାକୁ ଚାପ ପକାଇବା ପାଇଁ ଅନଶନ କରନ୍ତୁ ।<ref>{{Cite book|last=Gandhi|first=Mohandas Karamchand|title=An Autobiography or The Story of My Experiments With Truth|title-link=The Story of My Experiments with Truth|publisher=Navajivan Publishing House|year=1940|isbn=0-8070-5909-9|edition=2|location=Ahmedabad|page=[https://archive.org/details/autobiographyst00gand/page/82 82]}} Also available at [https://en.wikisource.org/wiki/An%20Autobiography%20or%20The%20Story%20of%20my%20Experiments%20with%20Truth Wikisource].</ref>

ଏହି ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ଏବଂ ଏହା ଉପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅନେକଙ୍କୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା, କିନ୍ତୁ କିଛି ଶିଖ ଏବଂ ହିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟ ଦୁଃଖିତ କରିଥିଲେ ଯେ ଡାୟାର ହତ୍ୟାରୁ ଦୂରେଇ ଯାଉଛନ୍ତି। ଇଂରେଜମାନେ ତଦନ୍ତ କମିଟି ଗଠନ କରିଥିଲେ, ଯାହାକୁ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ବହିଷ୍କାର କରିବାକୁ କହିଥିଲେ।<ref name="Wolpert2002p99"/> ଏହି ଘଟଣା, ଗଣହତ୍ୟା ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱାସ କରାଇଥିଲା ଯେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସକଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ କେବେ ବି ଉଚିତ ସମାନ ବ୍ୟବହାର ମିଳିବ ନାହିଁ ଏବଂ ସେ ''ସ୍ୱରାଜ'' ଏବଂ ଭାରତ ପାଇଁ ରାଜନୈତିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେଇଥିଲେ ।<ref name="Chakrabarty2008">{{Cite book|last=Chakrabarty|first=Bidyut|url=https://books.google.com/books?id=QzQHZ178C24C&pg=PA154|title=Indian Politics and Society since Independence: events, processes and ideology|publisher=Routledge|year=2008|isbn=978-0-415-40868-4|page=154|access-date=4 April 2012}}</ref> ୧୯୨୧ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ନେତା ଥିଲେ ।<ref name="ghosep161"/> ସେ କଂଗ୍ରେସକୁ ପୁନର୍ଗଠନ କରିଥିଲେ। ଏବେ ତାଙ୍କ ପଛରେ କଂଗ୍ରେସ ଏବଂ ତୁର୍କୀରେ ଖଲିଫାର ପୁନରୁଦ୍ଧାର ପାଇଁ ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସମର୍ଥନ କରିବାରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ମୁସଲମାନ ସମର୍ଥନ ଯୋଗୁଁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ରାଜନୈତିକ ସମର୍ଥନ ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ରାଜର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ ମିଳିଥିଲା ।<ref name="ghosep161" /><ref name="paine20"/>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_spinning.jpg|left|thumb|୧୯୨୦ ଦଶକର ଶେଷ ଭାଗରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ସୂତା କାଟିଥିଲେ]]
ସ୍ୱଦେଶୀ ନୀତିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ଅହିଂସାତ୍ମକ ଅସହଯୋଗ ପ୍ଲାଟଫର୍ମକୁ ବିସ୍ତାର କରିଥିଲେ - ବିଦେଶୀ ନିର୍ମିତ ସାମଗ୍ରୀ, ବିଶେଷ କରି ବ୍ରିଟିଶ ସାମଗ୍ରୀର ବହିଷ୍କାର । ବ୍ରିଟିଶ ନିର୍ମିତ ବସ୍ତ୍ର ପରିବର୍ତ୍ତେ ''ଖଦି'' (ହୋମସ୍ପନ୍ କପଡ଼ା) ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ପିନ୍ଧନ୍ତୁ ବୋଲି ତାଙ୍କର ସମର୍ଥନ ଥିଲା। ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସମର୍ଥନ କରି ଧନୀ ହେଉ କି ଗରିବ, ଭାରତୀୟ ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିଦିନ ''ଖଦି'' ବୁଣିବାରେ ସମୟ ବିତାଇବାକୁ ଗାନ୍ଧୀ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଥିଲେ।<ref>[[Mahatma Gandhi#Desai|Desai]], p. 89.</ref> ବ୍ରିଟିଶ ଉତ୍ପାଦକୁ ବହିଷ୍କାର କରିବା ସହିତ ବ୍ରିଟିଶ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ଆଇନ ଅଦାଲତକୁ ବହିଷ୍କାର କରିବା, ସରକାରୀ ଚାକିରିରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେବା ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ପଦବୀ ଓ ସମ୍ମାନ ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଗାନ୍ଧୀ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ଅର୍ଥନୈତିକ, ରାଜନୈତିକ ଓ ପ୍ରଶାସନିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କୁ ଦୁର୍ବଳ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ।<ref name="Shashi1996">[[Mahatma Gandhi#Shashi|Shashi]], p. 9.</ref>

"ଅସହଯୋଗ"ର ଆକର୍ଷଣ ବଢିଲା, ଏହାର ସାମାଜିକ ଲୋକପ୍ରିୟତା ଭାରତୀୟ ସମାଜର ସବୁ ସ୍ତରରୁ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କଲା । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ୧୦ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୨୨ରେ ଗିରଫ କରାଯାଇଥିଲା, ଦେଶଦ୍ରୋହ ମାମଲାରେ ବିଚାର କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ୬ ବର୍ଷ ଜେଲ ଦଣ୍ଡାଦେଶ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ୧୯୨୨ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୮ ତାରିଖରେ ସେ ଦଣ୍ଡାଦେଶ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଜେଲରେ ଅଲଗା ହେବା ପରେ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ଦୁଇଟି ଗୋଷ୍ଠୀରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥିଲା, ଗୋଟିଏ ଚିତ୍ତ ରଞ୍ଜନ ଦାସ ଏବଂ [[ମୋତିଲାଲ ନେହେରୁ|ମୋତିଲାଲ]] ନେହେରୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ବିଧାନ ସଭାରେ ଦଳର ଅଂଶଗ୍ରହଣ ସପକ୍ଷରେ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟି [[ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ରାଜଗୋପାଳାଚାରୀ|ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ରାଜଗୋପାଳଚାରୀ]] ଏବଂ [[ବଲ୍ଲଭଭାଇ ପଟେଲ|ସର୍ଦ୍ଦାର ବଲ୍ଲଭଭାଇ]] ପଟେଲଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଏହି ପଦକ୍ଷେପକୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲା ।<ref>[[Mahatma Gandhi#Desai|Desai]], p. 131.</ref> ଏହାବ୍ୟତୀତ ତୁର୍କୀରେ ଅତାତୁର୍କର ଉତ୍ଥାନ ସହିତ ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନ ଭୁଶୁଡ଼ି ପଡ଼ିବାରୁ ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଇଥିଲା। ମୁସଲିମ ନେତାମାନେ କଂଗ୍ରେସ ଛାଡି ମୁସଲମାନ ସଂଗଠନ ଗଠନ କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପଛରେ ଥିବା ରାଜନୈତିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଗୋଷ୍ଠୀରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା। ମାତ୍ର ଦୁଇ ବର୍ଷ ସେବା କରିବା ପରେ ୧୯୨୪ ମସିହା ଫେବୃଆରୀମାସରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଆପେଣ୍ଡିସାଇଟିସ୍ ଅସ୍ତ୍ରୋପଚାର ପାଇଁ ମୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା ।<ref>"Gandhi Freed on Government Order; Aged Indian Leader is Ill and Must Go to Coast to Convalesce", ''Montreal Gazette'', 5 February 1924, p. 1</ref><ref name="Datta2006">{{Cite book|last=Datta|first=Amaresh|url=https://books.google.com/books?id=zB4n3MVozbUC&pg=PA1345|title=The Encyclopaedia of Indian Literature (Volume Two) (Devraj To Jyoti)|publisher=Sahitya Akademi|year=2006|isbn=978-81-260-1194-0|page=1345|access-date=4 April 2012}}</ref>

=== ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ (ଲୁଣ ପଦଯାତ୍ରା) ===
[[ଫାଇଲ:Salt_March.ogg|thumb|ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହରେ ଗାନ୍ଧି ଓ ତାଙ୍କ ଅନୁଗାମୀମାନେ ଦାଣ୍ଡି ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କରୁଥିବାର ମୂଳ ଦୃଶ୍ୟ]]
୧୯୨୪ ମସିହାରେ ରାଜନୈତିକ ଅପରାଧ ପାଇଁ ଜେଲରୁ ମୁକୁଳିବା ପରେ ୧୯୨୦ ଦଶକର ଦ୍ୱିତୀୟାର୍ଦ୍ଧରେ ଗାନ୍ଧୀ ''ସ୍ୱରାଜ''କୁ ଅନୁସରଣ ଜାରି ରଖିଥିଲେ । ୧୯୨୮ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ କଲିକତା କଂଗ୍ରେସରେ ଏକ ସଂକଳ୍ପ ପାରିତ କରି ଭାରତକୁ ଆଧିପତ୍ୟ ମାନ୍ୟତା ଦେବା କିମ୍ବା ଦେଶକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାଧୀନତା ସହ ଅସହଯୋଗର ଏକ ନୂତନ ଅଭିଯାନର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ସେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଥିଲେ । {{Sfn|Gandhi|1990}} ଭାରତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ ସୈନ୍ୟଙ୍କ ସହ ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ତାଙ୍କର ସମର୍ଥନ ଏବଂ ତୁର୍କୀରେ ଖଲିଫାର ଶାସନକୁ ବଜାୟ ରଖିବାରେ ଖିଲାଫତ ଆନ୍ଦୋଳନର ବିଫଳତା ପରେ ତାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ପ୍ରତି ମୁସଲମାନ ସମର୍ଥନ ହ୍ରାସ ପାଇବା ପରେ [[ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷ]] ଏବଂ [[ଭଗତ ସିଂହ|ଭଗତ]] ସିଂହଙ୍କ ଭଳି କିଛି ଲୋକ ତାଙ୍କ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଏବଂ ଅହିଂସାତ୍ମକ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇଥିଲେ ।<ref name="paine20">{{Cite book|last=Sarah C.M. Paine|url=https://books.google.com/books?id=cJ9sBgAAQBAJ|title=Nation Building, State Building, and Economic Development: Case Studies and Comparisons|publisher=Routledge|year=2015|isbn=978-1-317-46409-9|pages=20–21}}</ref><ref name="ghose199">{{Cite book|last=Sankar Ghose|url=https://books.google.com/books?id=5l0BPnxN1h8C|title=Mahatma Gandhi|publisher=Allied Publishers|year=1991|isbn=978-81-7023-205-6|pages=199–204}}</ref> ଅନେକ ହିନ୍ଦୁ ନେତା ତୁରନ୍ତ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ଦାବି କରୁଥିବା ବେଳେ ଗାନ୍ଧୀ ନିଜ ଆହ୍ୱାନକୁ ସଂଶୋଧନ କରି ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତେ ଏକ ବର୍ଷର ଅପେକ୍ଷା କରିଥିଲେ। {{Sfn|Gandhi|1990}}

ଇଂରେଜମାନେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବଉପରେ ସକାରାତ୍ମକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଦେଇନଥିଲେ। ଲର୍ଡ ବିରକେନହେଡ୍ ଏବଂ ୱିନଷ୍ଟନ ଚର୍ଚ୍ଚିଲଙ୍କ ଭଳି ବ୍ରିଟିଶ ରାଜନୈତିକ ନେତାମାନେ ଭାରତୀୟ ଦାବି ପ୍ରତି ସହାନୁଭୂତି ପ୍ରକାଶ କରିଥିବା ୟୁରୋପୀୟ କୂଟନୀତିଜ୍ଞମାନଙ୍କ ସହ ଆଲୋଚନାରେ "ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ତୁଷ୍ଟବାଦୀ"କୁ ବିରୋଧ କରିବାକୁ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ।<ref>Herman (2008) pp. 419–20</ref> ୩୧ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୨୯ରେ ଲାହୋରରେ ଭାରତୀୟ ପତାକା ଉତ୍ତୋଳନ କରାଯାଇଥିଲା । ୧୯୩୦ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୨୬ ତାରିଖରେ ଲାହୋରରେ [[ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିବସ‌ (ଭାରତ)|ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିବସ]] ପାଳନରେ ଗାନ୍ଧୀ କଂଗ୍ରେସର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ଏହି ଦିବସକୁ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାରତୀୟ ସଂଗଠନ ପାଳନ କରିଥିଲେ । ଏହାପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୩୦ ମାର୍ଚ୍ଚରେ ବ୍ରିଟିଶ ଲୁଣ ଟିକସ ବିରୋଧରେ ଏକ ନୂତନ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ମାର୍ଚ୍ଚ ୨ ତାରିଖରେ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ଭାଇସରୟ ଲର୍ଡ ଇରୱିନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ଏକ ଚିଠି ଆକାରରେ ଏକ ଅଲଟିମେଟମ ପଠାଇଥିଲେ। ଗାନ୍ଧିଜୀ ଚିଠିରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନକୁ ନିନ୍ଦା କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହାକୁ "ଏକ ଅଭିଶାପ" ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ ଯାହା "ପ୍ରଗତିଶୀଳ ଶୋଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ଏବଂ ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟୟବହୁଳ ସାମରିକ ଏବଂ ବେସାମରିକ ପ୍ରଶାସନଦ୍ୱାରା ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଲୋକଙ୍କୁ ଦରିଦ୍ର କରିଛି । ଏହା ଆମକୁ ରାଜନୈତିକ ଭାବରେ ସାର୍ଫଡମରେ ସୀମିତ କରିଦେଇଛି। ଗାନ୍ଧୀ ଚିଠିରେ ଏହା ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ ଭାଇସରୟଙ୍କୁ ଭାରତର ହାରାହାରି ଆୟର ପାଞ୍ଚ ହଜାର ଗୁଣରୁ ଅଧିକ ଦରମା ମିଳିଥିଲା। ଚିଠିରେ ଗାନ୍ଧୀ ଅହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରତିବାଦକୁ ନିରନ୍ତର ପାଳନ କରିବା ଉପରେ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରିଛନ୍ତି।<ref>{{Cite book|last=S R Bakshi|title=Gandhi and Gandhi and the Mass Movement|publisher=New Delhi|year=1988|pages=133–34}}</ref>

ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୨ରୁ ଏପ୍ରିଲ ୬ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦାଣ୍ଡିକୁ ଲବଣ ପଦଯାତ୍ରାଦ୍ୱାରା ଏହା ଆଲୋକପାତ କରାଯାଇଥିଲା, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ୭୮ ଜଣ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀଙ୍କ ସହ ମିଶି ଅହମ୍ମଦାବାଦରୁ ଗୁଜରାଟର ଦାଣ୍ଡି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୩୮୮ କିଲୋମିଟର (୨୪୧ ମାଇଲ) ପଦଯାତ୍ରା କରି ଲୁଣ ଆଇନକୁ ଭାଙ୍ଗିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିଜେ ଲୁଣ ତିଆରି କରିଥିଲେ । ଏହି ଶୋଭାଯାତ୍ରାକୁ ୨୪୦ ମାଇଲ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ୨୫ ଦିନ ସମୟ ଲାଗିଥିଲା ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀ ବାଟରେ ପ୍ରାୟତଃ ପ୍ରବଳ ଜନସମାଗମ ସହ କଥା ହେଉଥିଲେ। ଦାଣ୍ଡିରେ ହଜାର ହଜାର ଭାରତୀୟ ତାଙ୍କ ସହ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ମେ' ୫ ତାରିଖରେ ତାଙ୍କୁ ୧୮୨୭ ମସିହାର ଏକ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ବନ୍ଦୀ କରାଯାଇଥିଲା। ମେ' ୨୧ ତାରିଖରେ ଧରାସନା ଲୁଣ କାରଖାନାରେ ତାଙ୍କୁ ନ ଦେଖି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚାଲିଥିଲା। ଭୟଭୀତ ଆମେରିକୀୟ ସାମ୍ବାଦିକ ୱେବ୍ ମିଲର ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଏପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି:

ପ୍ରାୟ ୩୦୦ରୁ ଅଧିକ ବିକ୍ଷୋଭକାରୀଙ୍କୁ ମାଡ଼ ମାରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହା ଘଣ୍ଟା ଘଣ୍ଟା ଧରି ଚାଲିଥିଲା, ଅନେକ ଗୁରୁତର ଆହତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଦୁଇ ଜଣ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ। କୌଣସି ସମୟରେ ସେମାନେ କୌଣସି ପ୍ରତିରୋଧ କରିନଥିଲେ।

ଏହି ଅଭିଯାନ ଭାରତ ଉପରେ ବ୍ରିଟିଶ ଦଖଲକୁ ହଟାଇବାରେ ତାଙ୍କର ସବୁଠାରୁ ସଫଳ ଅଭିଯାନ ଥିଲା; ଏହାର ଜବାବରେ ବ୍ରିଟେନ ୬୦ ହଜାରରୁ ଅଧିକ ଲୋକଙ୍କୁ ଅଟକ ରଖିଥିଲା।<ref name="Hatt2002">{{Cite book|last=Hatt|first=Christine|url=https://books.google.com/books?id=f6vvy-J7vhcC&pg=PA33|title=Mahatma Gandhi|date=2002|publisher=Evans Brothers|isbn=978-0-237-52308-4|page=33}}</ref> ତେବେ କଂଗ୍ରେସର ଆକଳନ ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ସଂଖ୍ୟା ୯୦ ହଜାର। ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ଅନ୍ୟତମ ସହଯୋଗୀ [[ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ]] ମଧ୍ୟ ଥିଲେ।

ଶର୍ମାଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ, ଗାନ୍ଧୀ ଲୁଣ ଟିକସ ଅଭିଯାନ ଏବଂ ବିଦେଶୀ ଉତ୍ପାଦବହିଷ୍କାରରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବା ପାଇଁ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଇଥିଲେ, ଯାହା ଅନେକ ମହିଳାଙ୍କୁ ଭାରତୀୟ ଜନଜୀବନର ମୁଖ୍ୟ ସ୍ରୋତରେ ଏକ ନୂତନ ଆତ୍ମବିଶ୍ୱାସ ଏବଂ ସମ୍ମାନ ଦେଇଥିଲା । ତେବେ ମେରିଲିନ୍ ଫ୍ରାନ୍ସ ଭଳି ଅନ୍ୟ ପଣ୍ଡିତମାନେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଗାନ୍ଧୀ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ନାଗରିକ ଅବମାନନା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେବାକୁ ବାରଣ କରିଥିଲେ କାରଣ ସେ ଭୟ କରୁଥିଲେ ଯେ ସେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ଏକ ରାଜନୈତିକ ଢାଲ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଅଭିଯୋଗ ହେବ।<ref name="french219" /> ଯେତେବେଳେ ମହିଳାମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେବା ଏବଂ ସର୍ବସାଧାରଣ ବିକ୍ଷୋଭରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଜିଦ୍ ଧରିଥିଲେ, ଗାନ୍ଧୀ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଅଭିଭାବକଙ୍କ ଅନୁମତି ନେବାକୁ କହିଥିଲେ ଏବଂ କେବଳ ସେହି ମହିଳାମାନେ ଯେଉଁମାନେ ଶିଶୁ ଯତ୍ନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିପାରିବେ ସେମାନେ ତାଙ୍କ ସହ ଯୋଗ ଦେବା ଉଚିତ୍ ।<ref name="suruchi77">{{Cite book|last=Suruchi Thapar-Bjorkert|url=https://books.google.com/books?id=2OyILUFU1NQC&pg=PA77|title=Women in the Indian National Movement: Unseen Faces and Unheard Voices, 1930–42|publisher=Sage Publications|year=2006|isbn=978-0-7619-3407-3|pages=77–79}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆଶଙ୍କା ଓ ମତ ନିର୍ବିଶେଷରେ, ଭାରତୀୟ ମହିଳାମାନେ ବ୍ରିଟିଶ ଲୁଣ ଟିକସ ଏବଂ ଲୁଣ ଖନନ ଉପରେ ଏକଛତ୍ରବାଦକୁ ବିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ହଜାର ହଜାର ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲୁଣ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀଗିରଫ ହେବା ପରେ ମହିଳାମାନେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରେରଣାରେ ବ୍ରିଟିଶ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ହିଂସା ଓ ମୌଖିକ ନିର୍ଯାତନାକୁ ସ୍ୱୀକାର କରି ନିଜେ ଶୋଭାଯାତ୍ରା କରି ଦୋକାନଗୁଡ଼ିକୁ ପିକେଟିଂ କରିଥିଲେ।<ref name="french219">{{Cite book|last=Marilyn French|url=https://books.google.com/books?id=Hyr9pwbqeqoC|title=From Eve to Dawn, A History of Women in the World, Volume IV: Revolutions and Struggles for Justice in the 20th Century|publisher=City University of New York Press|year=2008|isbn=978-1-55861-628-8|pages=219–20}}</ref>

=== ଲୋକନାୟକ ଭୂମିକାରେ ଗାନ୍ଧୀ ===
[[ଫାଇଲ:Indian_workers_on_strike_in_support_of_Mahatma_Gandhi_in_1930.jpg|thumb|୧୯୩୦ରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସମର୍ଥନରେ ଭାରତୀୟ ଶ୍ରମିକମାନେ ଧର୍ମଘଟ କରିଥିଲେ]]
୧୯୨୦ ଦଶକରେ ଭାରତୀୟ କଂଗ୍ରେସ [[ଆନ୍ଧ୍ର ପ୍ରଦେଶ|ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶର]] କୃଷକମାନଙ୍କୁ ତେଲୁଗୁ ଭାଷାର ନାଟକ ତିଆରି କରି ଆକୃଷ୍ଟ କରିଥିଲା ଯାହା ଭାରତୀୟ ପୁରାଣ ଏବଂ କିମ୍ବଦନ୍ତୀକୁ ମିଶାଇଥିଲା, ସେମାନଙ୍କୁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରା ସହିତ ଯୋଡ଼ିଥିଲା ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଜଣେ ମସିହା ଭାବରେ ଚିତ୍ରିତ କରିଥିଲା, ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ନେତା ଏବଂ ସନ୍ଥମାନଙ୍କର ପୁନର୍ଜନ୍ମ । ମୁରଲୀଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ, ଏହି ନାଟକଗୁଡ଼ିକ ପାରମ୍ପରିକ ହିନ୍ଦୁ ସଂସ୍କୃତିରେ ଲିପ୍ତ କୃଷକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମର୍ଥନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା ଏବଂ ଏହି ପ୍ରୟାସ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ତେଲୁଗୁ ଭାଷୀ ଗ୍ରାମରେ ଜଣେ ଲୋକନାୟକରେ ପରିଣତ କରିଥିଲା, ଯାହା କି ଜଣେ ପବିତ୍ର ମସିହା ପରି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଥିଲା ।

ଡେନିସ୍ ଡାଲଟନଙ୍କ ମତରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରା ହିଁ ତାଙ୍କର ବ୍ୟାପକ ଅନୁସରଣ ପାଇଁ ଦାୟୀ ଥିଲା। ଗାନ୍ଧୀ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଭ୍ୟତାକୁ "ନିଷ୍ଠୁର ଶକ୍ତି ଏବଂ ଅନୈତିକତା"ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ବୋଲି ସମାଲୋଚନା କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହାକୁ ଭାରତୀୟ ସଭ୍ୟତାକୁ "ଆତ୍ମା ଶକ୍ତି ଏବଂ ନୈତିକତା"ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ବୋଲି ବର୍ଗୀକରଣ କରିବା ସହିତ ତୁଳନା କରିଥିଲେ ।<ref name="dennis20">{{Cite book|last=Dennis Dalton|url=https://books.google.com/books?id=KxUp1igCL_0C|title=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|publisher=[[Columbia University Press]]|year=2012|isbn=978-0-231-15959-3|pages=8–14, 20–23, 30–35}}</ref> ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ଐତିହ୍ୟର ଲୋକଙ୍କ କଳ୍ପନାକୁ "ପ୍ରେମ ସହିତ ଘୃଣା" ଜିତିବା ବିଷୟରେ ତାଙ୍କର ଧାରଣାଦ୍ୱାରା ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲେ । ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ୧୮୯୦ ଦଶକର ତାଙ୍କର ପମ୍ଫଲେଟରେ ଏହି ଧାରଣା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଛି, ଯେଉଁଠାରେ ମଧ୍ୟ ସେ ଭାରତୀୟ ଶ୍ରମିକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଲୋକପ୍ରିୟ ଥିଲେ । ସେ ଭାରତ ଫେରିବା ପରେ ଲୋକମାନେ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଭିଡ଼ ଜମାଇଥିଲେ କାରଣ ସେ ସେମାନଙ୍କ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିଥିଲେ।<ref name="dennis20" />
[[ଫାଇଲ:Gandhi_first_visit_to_Odisha.jpg|thumb| ୧୯୨୧ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରଥମ [[ଓଡ଼ିଶା]] ଗସ୍ତ, କାଠଯୋଡ଼ିନଦୀ କୂଳରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଏକ ସାଧାରଣ ସଭା]]
ଗାନ୍ଧୀ ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶର ଗୋଟିଏ ଗ୍ରାମୀଣ କୋଣରୁ ଅନ୍ୟ କୋଣକୁ ଯାଇ ଜୋରଦାର ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ। ରାମାୟଣର ରାମ-ରାଜ୍ୟ, ପ୍ରହ୍ଲାଦ ଏବଂ ''ସ୍ୱରାଜ'' ଓ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହର'' ଅନ୍ୟ ଏକ ଦିଗ ଭାବରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତୀକ ଭଳି ପରିଭାଷା ଓ ବାକ୍ୟକୁ ସେ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=S. Dhiman|url=https://books.google.com/books?id=2Y2kCgAAQBAJ|title=Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership|publisher=Springer|year=2016|isbn=978-1-137-49235-7|pages=46–49}}</ref> ତାଙ୍କ ଜୀବନକାଳ ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଧାରଣାଗୁଡ଼ିକ ଭାରତ ବାହାରେ ଅଜବ ଲାଗୁଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଏହା ତାଙ୍କ ଲୋକଙ୍କ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ଐତିହାସିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସହିତ ସହଜରେ ଏବଂ ଗଭୀର ଭାବରେ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥିଲା ।<ref name="dennis20"/><ref>{{Cite book|last=John M Levine|url=https://books.google.com/books?id=wrQ5DQAAQBAJ&pg=PA73|title=Encyclopedia of Group Processes and Intergroup Relations|last2=Michael A. Hogg|publisher=Sage Publications|year=2010|isbn=978-1-4129-4208-9|page=73}}</ref>

=== ବୁଝାମଣା ===
ଲର୍ଡ ଇରୱିନଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରୁଥିବା ସରକାର ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସହ ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ। ଗାନ୍ଧୀ-ଇର୍ୱିନ୍ ଚୁକ୍ତି ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୩୧ରେ ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ହୋଇଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ନାଗରିକ ଅବମାନନା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସ୍ଥଗିତ ରଖିବା ବଦଳରେ ସମସ୍ତ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କରିବାକୁ ରାଜି ହୋଇଥିଲେ । ଚୁକ୍ତି ଅନୁଯାୟୀ, ଆଲୋଚନା ପାଇଁ ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ଏକମାତ୍ର ପ୍ରତିନିଧି ଭାବରେ ଆଲୋଚନା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଲଣ୍ଡନରେ ହେବାକୁ ଥିବା ରାଉଣ୍ଡଟେବୁଲ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଯୋଗ ଦେବା ପାଇଁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ସମ୍ମିଳନୀ ଗାନ୍ଧୀ ଓ ଜାତୀୟତାବାଦୀଙ୍କ ପାଇଁ ନିରାଶାଜନକ ଥିଲା। ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିବେ ବୋଲି ଆଶା ରଖିଥିବା ବେଳେ ବ୍ରିଟିଶ ପକ୍ଷ କ୍ଷମତା ହସ୍ତାନ୍ତର ପରିବର୍ତ୍ତେ ଭାରତୀୟ ରାଜକୁମାର ଏବଂ ଭାରତୀୟ ସଂଖ୍ୟାଲଘୁଙ୍କ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେବେ । ଲର୍ଡ ଇରୱିନଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଲର୍ଡ ୱିଲିଙ୍ଗଡନ୍ ଏକ ସ୍ୱାଧୀନ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭାବରେ ଭାରତ ବିରୋଧରେ କଠୋର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଜାତୀୟତାବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏବଂ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାର ଏକ ନୂତନ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ପୁଣି ଥରେ ଗିରଫ କରାଗଲା ଏବଂ ସରକାର ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଅନୁଗାମୀମାନଙ୍କଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଲଗା କରି ତାଙ୍କ ପ୍ରଭାବକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲେ ଏବଂ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲେ ।<ref name="Herman2008">{{Cite book|last=Herman|first=Arthur|url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C&pg=PA375|title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|date=29 April 2008|publisher=Random House Publishing Group|isbn=978-0-553-90504-5|pages=375–377}}</ref>

ବ୍ରିଟେନରେ ୱିନଷ୍ଟନ ଚର୍ଚିଲ ନାମକ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ କଞ୍ଜରଭେଟିଭ୍ ରାଜନେତା, ଯିଏ କି ସେତେବେଳେ ପଦରୁ ଦୂରେଇ ଯାଇଥିଲେ କିନ୍ତୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହାର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ହୋଇଥିଲେ, ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ଜଣେ ଦୃଢ଼ ଏବଂ ସ୍ପଷ୍ଟ ସମାଲୋଚକ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଦୀର୍ଘମିଆଦୀ ଯୋଜନାର ବିରୋଧୀ ହୋଇଥିଲେ । ଚର୍ଚିଲ ପ୍ରାୟତଃ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଉପହାସ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୩୧ ମସିହାରେ ଏକ ବହୁଳ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ଭାଷଣରେ କହିଥିଲେ:

୧୯୩୦ ଦଶକରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଚର୍ଚ୍ଚିଲଙ୍କ ତିକ୍ତତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା। ସେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ "ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଦେଶଦ୍ରୋହୀ" ବୋଲି କହିଥିଲେ, ଯାହାର ଖରାପ ପ୍ରତିଭା ଏବଂ ବହୁମୁଖୀ ବିପଦ ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରୁଥିଲା । ଚର୍ଚିଲ ତାଙ୍କୁ ଏକଛତ୍ରବାଦୀ, ହିନ୍ଦୁ ମୁସୋଲିନୀ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଥିଲେ, ଜାତିଯୁଦ୍ଧ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ, ରାଜବଦଳରେ [[ବ୍ରାହ୍ମଣ]] ସହଯୋଗୀମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିଲେ, ଭାରତୀୟ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଅଜ୍ଞତା ଉପରେ ଖେଳୁଥିଲେ, ସମସ୍ତେ ସ୍ୱାର୍ଥପର ଫାଇଦା ପାଇଁ।<ref name="Herman2008p378" /> ଚର୍ଚ୍ଚିଲ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଅଲଗା କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଉପରେ ତାଙ୍କର ସମାଲୋଚନା ୟୁରୋପୀୟ ଏବଂ ଆମେରିକୀୟ ଗଣମାଧ୍ୟମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶପାଇଥିଲା । ଏହା ଚର୍ଚ୍ଚିଲଙ୍କୁ ସହାନୁଭୂତିପୂର୍ଣ୍ଣ ସମର୍ଥନ ହାସଲ କରିଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଏହା ୟୁରୋପୀୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରତି ସମର୍ଥନ ମଧ୍ୟ ବଢ଼ାଇଥିଲା । ଏହି ଘଟଣା ଚର୍ଚିଲଙ୍କ ଚିନ୍ତାକୁ ବଢ଼ାଇ ଦେଇଥିଲା ଯେ "ଇଂରେଜମାନେ ନିଜେ ଶାନ୍ତିବାଦ ଏବଂ ଭୁଲ ବିବେକରୁ ହାର ମାନିବେ"।<ref name="Herman2008p378">{{Cite book|last=Arthur Herman|url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|publisher=[[Random House]]|year=2008|isbn=978-0-553-90504-5|pages=378–81|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913065817/http://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|archive-date=13 September 2014|url-status=live}}</ref>

=== ଗୋଲଟେବୁଲ ସମ୍ମିଳନୀ ===
[[ଫାଇଲ:Mahadev_Desai_and_Gandhi_2_1939.jpg|thumb|ବିର୍ଲା ହାଉସ, ୧୯୩୯ରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସହାୟକ [[ମହାଦେବ ଦେଶାଇ]]]]
୧୯୩୧-୩୨ରେ ଗୋଲଟେବୁଲ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆଲୋଚନା ସମୟରେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରାୟ ୬୨ ବର୍ଷ ବୟସ୍କ ଗାନ୍ଧୀ ଉପନିବେଶବାଦୀ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନର ଅନ୍ତ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଭାବରେ ସାମ୍ବିଧାନିକ ସଂସ୍କାର ଚାହୁଁଥିଲେ ଏବଂ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସ୍ୱୟଂଶାସନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।<ref name="Muldoon92" /> ବ୍ରିଟିଶ ପକ୍ଷ ସଂସ୍କାର ଚାହୁଁଥିଲେ ଯାହା ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶକୁ ଏକ ଉପନିବେଶ ଭାବରେ ରଖିବ । ବ୍ରିଟିଶ ଆଲୋଚନାକାରୀମାନେ ବ୍ରିଟିଶ ଡୋମିନିୟନ ମଡେଲରେ ସାମ୍ବିଧାନିକ ସଂସ୍କାର ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲେ ଯାହା ଧାର୍ମିକ ଏବଂ ସାମାଜିକ ବିଭାଜନ ଉପରେ ଆଧାରିତ ପୃଥକ ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶମାନେ କଂଗ୍ରେସ ଦଳ ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସମଗ୍ର ଭାରତ ପାଇଁ କହିବାର ଅଧିକାର ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇଥିଲେ।<ref>{{Cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|url=https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC|title=Gandhi: The Man, His People, and the Empire|publisher=[[University of California Press]]|year=2006|isbn=978-0-520-25570-8|pages=332–33|author-link=Rajmohan Gandhi|archive-url=https://web.archive.org/web/20170222104043/https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC|archive-date=22 February 2017|url-status=live}}</ref> ସେମାନେ ମୁସଲମାନ ଏବଂ ଶିଖ‌ଙ୍କ ଭଳି ଭାରତୀୟ ଧାର୍ମିକ ନେତାଙ୍କୁ ଧାର୍ମିକ ଭିତ୍ତିରେ ସେମାନଙ୍କ ଦାବି ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ବିଆର ଆମ୍ବେଦକରଙ୍କୁ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧି ନେତା ଭାବରେ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ ।<ref name="Muldoon92">{{Cite book|last=Andrew Muldoon|url=https://books.google.com/books?id=D1gfDAAAQBAJ|title=Empire, Politics and the Creation of the 1935 India Act: Last Act of the Raj|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-14431-1|pages=92–99}}</ref> ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ବିଭାଜନ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଧିକାର ବା ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱକୁ ସ୍ଥାନିତ କରୁଥିବା ଏକ ସମ୍ବିଧାନକୁ ଗାନ୍ଧୀ ତୀବ୍ର ବିରୋଧ କରିଥିଲେ, କାରଣ ସେ ଭୟ କରୁଥିଲେ ଯେ ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଏକାଠି କରିବ ନାହିଁ ବରଂ ସେମାନଙ୍କୁ ବିଭାଜିତ କରିବ ନାହିଁ, ସେମାନଙ୍କର ମାନ୍ୟତା ବଜାୟ ରଖିବ ଏବଂ ଉପନିବେଶବାଦୀ ଶାସନର ଅନ୍ତ ପାଇଁ ଭାରତର ସଂଘର୍ଷରୁ ଧ୍ୟାନ ହଟାଇବ ।<ref>{{Cite book|last=Andrew Muldoon|url=https://books.google.com/books?id=D1gfDAAAQBAJ|title=Empire, Politics and the Creation of the 1935 India Act: Last Act of the Raj|publisher=Routledge|year=2016|isbn=978-1-317-14431-1|page=97}}</ref><ref>{{Cite book|last=Judith Margaret Brown|url=https://archive.org/details/gandhi00judi/page/252|title=Gandhi: Prisoner of Hope|publisher=[[Yale University Press]]|year=1991|isbn=978-0-300-05125-4|pages=[https://archive.org/details/gandhi00judi/page/252 252–57]}}</ref>

୧୯୧୪ରୁ ୧୯୪୮ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଏକମାତ୍ର ଥର ପାଇଁ ଭାରତ ଛାଡିଥିଲେ । ଭାରତ ଭଳି ଶ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିବା ପାଇଁ ଇଷ୍ଟ ଏଣ୍ଡରେ ରହିବାକୁ ପସନ୍ଦ କରୁଥିବା ଏକ ଦାମୀ ୱେଷ୍ଟଏଣ୍ଡ ହୋଟେଲରେ ରହିବାକୁ ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ସେ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite web|title=Mahatma Gandhi &#124; Philosopher & Teacher &#124; Blue Plaques|url=https://www.english-heritage.org.uk/visit/blue-plaques/mahatma-gandhi-kingsley-hall/|access-date=26 September 2020|website=English Heritage}}</ref> ସେ ତାଙ୍କର ତିନି ମାସର ରହଣି କାଳ ପାଇଁ କିଙ୍ଗସଲେ ହଲ‌ରେ ଏକ ଛୋଟ କୋଠରୀ-ବେଡ୍ରୁମ୍ରେ ରହୁଥିଲେ ଏବଂ ଇଷ୍ଟଏଣ୍ଡର୍ସ ତାଙ୍କୁ ଉତ୍ସାହର ସହ ସ୍ୱାଗତ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite web|title=Gandhi visits the poor people of England in 1931 – Gandhi Video Footage|url=https://www.youtube.com/watch?v=sLYIEajnqnI|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121002115124/http://www.youtube.com/watch?v=sLYIEajnqnI&gl=US&hl=en|archive-date=2 October 2012|access-date=26 September 2020|website=[[YouTube]]}}</ref> ଏହି ସମୟରେ ସେ ବ୍ରିଟିଶ ନିରାମିଷ ଆନ୍ଦୋଳନ ସହିତ ନିଜର ସମ୍ପର୍କକୁ ପୁନର୍ବାର ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।
[[ଫାଇଲ:An_admiring_East_End_crowd_gathers_to_witness_the_arrival_of_Mahatma_Gandhi.jpg|thumb|୧୯୩୧ ମସିହାରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଆଗମନ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଇଷ୍ଟ ଏଣ୍ଡରେ ଏକ ପ୍ରଶଂସନୀୟ ଜନସମାଗମ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିଲା]]
ଗାନ୍ଧୀ ଦ୍ୱିତୀୟ ରାଉଣ୍ଡଟେବୁଲ ସମ୍ମିଳନୀରୁ ଫେରିବା ପରେ ସେ ଏକ ନୂଆ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଯାଇ ପୁଣେର ୟେରଓ୍ୱାଡା ଜେଲରେ ରଖାଯାଇଥିଲା। ସେ ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଏକ ନୂଆ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ ଯେଉଁଥିରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଏକ ଅଲଗା ଭୋଟର ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଏହା ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ପୁରସ୍କାର ନାମରେ ପରିଚିତ ହେଲା ।<ref>{{Cite book|last=Arthur Herman|url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|publisher=[[Random House]]|year=2008|isbn=978-0-553-90504-5|pages=382–90|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913065817/http://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|archive-date=13 September 2014|url-status=live}}</ref> ଏହାର ପ୍ରତିବାଦରେ ଗାନ୍ଧୀ ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ଆମରଣ ଅନଶନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ।<ref name="Dirks2011p267">{{Cite book|last=Nicholas B. Dirks|url=https://books.google.com/books?id=UP7vmkFSJhIC&pg=PA268|title=Castes of Mind: Colonialism and the Making of Modern India|publisher=[[Princeton University Press]]|year=2011|isbn=978-1-4008-4094-6|pages=267–74}}</ref> ଫଳରେ ଜନ ଅସନ୍ତୋଷ ଯୋଗୁଁ ଆମ୍ବେଦକରଙ୍କ ସହ ଆଲୋଚନା କରି ସରକାର ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ପୁରସ୍କାର ବଦଳରେ ଆପୋସ ପୁନା ଚୁକ୍ତି କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ।<ref name="yer">{{Cite book|last=Kamath, M. V.|url=https://books.google.com/books?id=7bRZgojbsPsC&pg=PA24|title=Gandhi's Coolie: Life & Times of Ramkrishna Bajaj|publisher=Allied Publishers|year=1995|isbn=81-7023-487-5|page=24}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rachel Fell McDermott|url=https://books.google.com/books?id=w8qJAwAAQBAJ|title=Sources of Indian Traditions: Modern India, Pakistan, and Bangladesh|publisher=[[Columbia University Press]]|year=2014|isbn=978-0-231-51092-9|pages=369–70|display-authors=etal}}</ref>

=== କଂଗ୍ରେସ ରାଜନୀତି ===
୧୯୩୪ରେ ଗାନ୍ଧୀ କଂଗ୍ରେସ ଦଳର ସଦସ୍ୟପଦରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେଇଥିଲେ । ସେ ଦଳର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ସହ ସହମତ ନୁହଁନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଯେ ଯଦି ସେ ଇସ୍ତଫା ଦିଅନ୍ତି, ତେବେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ଲୋକପ୍ରିୟତା ଦଳର ସଦସ୍ୟତାକୁ ଦମନ କରିବା ବନ୍ଦ କରିଦେବ, ଯାହା ବାସ୍ତବରେ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ, ସମାଜବାଦୀ, ଟ୍ରେଡ୍ ୟୁନିୟନବାଦୀ, ଛାତ୍ର, ଧାର୍ମିକ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଏବଂ ବ୍ୟବସାୟ ସମର୍ଥକ ବିଶ୍ୱାସ ଥିବା ଲୋକଙ୍କ ସମେତ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଥିଲା ଏବଂ ଏହି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ୱରଗୁଡ଼ିକ ନିଜକୁ ଶୁଣିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇବ । ରାଜସହ ସାମୟିକ ଭାବରେ ରାଜନୈତିକ ସମ୍ପର୍କ ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଦଳର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇ ରାହୁଲ ମଧ୍ୟ ରାଜ ପ୍ରଚାରର ଟାର୍ଗେଟ ହେବାରୁ ବର୍ତ୍ତିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ। {{Sfn|Gandhi|1990}}

୧୯୩୬ମସିହାରେ ନେହେରୁଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତା ଏବଂ କଂଗ୍ରେସର ଲକ୍ଷ୍ନୌ ଅଧିବେଶନ ସହିତ ଗାନ୍ଧୀ ପୁଣି ଥରେ ସକ୍ରିୟ ରାଜନୀତିକୁ ଫେରିଥିଲେ । ଯଦିଓ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ଭବିଷ୍ୟତକୁ ନେଇ କଳ୍ପନା ଜଳ୍ପନା ନୁହେଁ, ସ୍ୱାଧୀନତା ଜିତିବା କାର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧ୍ୟାନ ଦେବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ, ତଥାପି ସେ କଂଗ୍ରେସକୁ ସମାଜବାଦକୁ ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାରୁ ରୋକି ପାରିନଥିଲେ । ୧୯୩୮ରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିବା ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷଙ୍କ ସହ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ସଂଘର୍ଷ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଯିଏ କି ପୂର୍ବରୁ ଅହିଂସାକୁ ପ୍ରତିବାଦର ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Ghose|first=Sankar|url=https://books.google.com/books?id=mzRuAAAAMAAJ|title=Jawaharlal Nehru, A Biography|publisher=Allied Publishers|year=1992|isbn=8170233690|page=137}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବିରୋଧ ସତ୍ତ୍ୱେ ବୋଷ କଂଗ୍ରେସ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରାର୍ଥୀ ଭୋଗରାଜୁ ପଟ୍ଟାଭି ସୀତାରାମୟାଙ୍କ ବିପକ୍ଷରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଥର ପାଇଁ ଜିତିଥିଲେ । ସୀତାରାମୟାଙ୍କ ପରାଜୟ ତାଙ୍କ ପରାଜୟ ବୋଲି ଗାନ୍ଧୀ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite web|last=Dash|first=Siddhartha|date=January 2005|title=Gandhi and Subhas Chandra Bose|url=http://orissa.gov.in/e-magazine/Orissareview/jan2005/englishPdf/Gandhi_subhas.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121224061752/http://orissa.gov.in/e-magazine/Orissareview/jan2005/englishPdf/Gandhi_subhas.pdf|archive-date=24 December 2012|access-date=12 April 2012|website=Orissa Review}}</ref> ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଥିବା ନୀତିକୁ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପ୍ରତିବାଦରେ ସର୍ବଭାରତୀୟ ନେତାମାନେ ସାମୂହିକ ଭାବେ ଇସ୍ତଫା ଦେବା ପରେ ବୋଷ କଂଗ୍ରେସ ଛାଡିଥିଲେ। {{Sfn|Gandhi|1990}}

=== ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ଓ ''ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ'' ===
{{Main article|Assassination of Mahatma Gandhi}}
[[ଫାଇଲ:Gandhi_and_Nehru_1942.jpg|thumb|୧୯୪୨ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ବମ୍ବେରେ ଭାରତ ଛାଡ଼ ସଂକଳ୍ପ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ମନୋନୀତ ରାଜନୈତିକ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ [[ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ|ଜବାହରଲାଲ]] ନେହେରୁଙ୍କ ସହ କଥା ହୋଇଥିଲେ]]
ଗାନ୍ଧୀ ବ୍ରିଟିଶ ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରୟାସକୁ କୌଣସି ସହାୟତା ପ୍ରଦାନକୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେ [[ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ|ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରେ]] କୌଣସି ଭାରତୀୟ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ବିରୋଧରେ ଅଭିଯାନ ଚଳାଇଥିଲେ ।<ref name="herman467" /> ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଏହାର ଜବାବ ଦେଇ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଅନେକ କଂଗ୍ରେସ ନେତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ୧୦୦୦ରୁ ଅଧିକ ଭାରତୀୟଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ ।<ref name="auto">{{Cite book|last=Marques|first=J.|url=https://books.google.com/books?id=vCrXDwAAQBAJ&pg=PT403|title=The Routledge Companion to Inclusive Leadership|publisher=Taylor & Francis|year=2020|isbn=978-1-000-03965-8|series=Routledge Companions in Business, Management and Marketing|page=403}}</ref> ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଜାତୀୟତାବାଦୀମାନେ ଅନେକ ହିଂସାତ୍ମକ ଆକ୍ରମଣ ମଧ୍ୟ କରିଥିଲେ ।<ref name="Anderson" /> ଯଦିଓ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅଭିଯାନକୁ ଅନେକ ଭାରତୀୟ ନେତାଙ୍କ ସମର୍ଥନ ମିଳିନଥିଲା ଏବଂ ୨୦.୫ ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଭାବରେ ବ୍ରିଟିଶ ସେନାରେ ମିଶି ମିତ୍ର ସେନାର ବିଭିନ୍ନ ମୋର୍ଚ୍ଚାରେ ଲଢ଼ିବା ପାଇଁ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ, ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନଦ୍ୱାରା ଦକ୍ଷିଣ ଏସୀୟ ଅଞ୍ଚଳ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିବାରେ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା ଏବଂ ଏହା ଶେଷରେ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ପଥ ପ୍ରଶସ୍ତ କରିଥିଲା ।<ref name="Anderson">{{Cite book|last=Anderson|first=D.|url=https://books.google.com/books?id=rni7AAAAIAAJ&pg=PA51|title=Policing and Decolonisation: Politics, Nationalism, and the Police, 1917-65|last2=Killingray|first2=D.|publisher=Manchester University Press|year=1992|isbn=978-0-7190-3033-8|series=Studies in imperialism|page=51|quote=Britain's hold over India weakened and an early resumption of Congress rule appeared inevitable}}</ref><ref name="herman467">{{Cite book|last=Arthur Herman|url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|publisher=[[Random House]]|year=2008|isbn=978-0-553-90504-5|pages=467–70|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913065817/http://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|archive-date=13 September 2014|url-status=live}}</ref>

ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରେ ଭାରତର ଅଂଶଗ୍ରହଣକୁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିରୋଧ ତାଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସରୁ ପ୍ରେରିତ ଥିଲା ଯେ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ଲଢ଼ୁଥିବା ଯୁଦ୍ଧରେ ଭାରତ ଅଂଶୀଦାର ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ଏବଂ ସେହି ସ୍ୱାଧୀନତା ଭାରତକୁ ହିଁ ବଞ୍ଚିତ କରାଯାଇଥିଲା ।<ref>{{Cite book|last=Bipan Chandra|url=https://books.google.com/books?id=0q7xH06NrFkC&pg=PT543|title=India's Struggle for Independence|publisher=[[Penguin Books]]|year=2000|isbn=978-81-8475-183-3|page=543}}</ref> ସେ ନାଜିବାଦ ଏବଂ ଫାସିବାଦକୁ ମଧ୍ୟ ନିନ୍ଦା କରିଥିଲେ, ଯାହା ଅନ୍ୟ ଭାରତୀୟ ନେତାଙ୍କ ସମର୍ଥନ ହାସଲ କରିଥିଲା । ଯୁଦ୍ଧ ଆଗକୁ ବଢ଼ୁଥିବା ବେଳେ ଗାନ୍ଧୀ ୧୯୪୨ ମସିହାରେ ମୁମ୍ବାଇରେ ଏକ ଭାଷଣରେ ଇଂରେଜମାନଙ୍କୁ ''ଭାରତ'' ଛାଡିବାକୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦାବିକୁ ତୀବ୍ର କରିଥିଲେ ।<ref name="Wolpertp74">{{Cite book|last=Stanley Wolpert|url=https://books.google.com/books?id=KpBy6BCupe4C|title=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2002|isbn=978-0-19-515634-8|pages=74–75|archive-url=https://web.archive.org/web/20170219190635/https://books.google.com/books?id=KpBy6BCupe4C|archive-date=19 February 2017|url-status=live}}</ref> ଭାରତରୁ ବ୍ରିଟିଶଙ୍କ ବିଦାୟକୁ ସୁରକ୍ଷିତ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହା ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ପାର୍ଟିର ସବୁଠାରୁ ନିଶ୍ଚିତ ବିଦ୍ରୋହ ଥିଲା । {{Sfn|Gandhi|1990}} ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଭାରତ ଛାଡ଼ ଭାଷଣର ତୁରନ୍ତ ଜବାବ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଭାଷଣର କିଛି ଘଣ୍ଟା ମଧ୍ୟରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରିଣୀ କମିଟିର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite book|last=Gurcharan Das|url=https://books.google.com/books?id=IgbeMDKvkU0C&pg=PA49|title=A Fine Family|publisher=[[Penguin Books]]|year=1990|isbn=978-0-14-012258-9|pages=49–50}}</ref> ତାଙ୍କ ଦେଶବାସୀ ଏହି ଗିରଫଦାରୀର ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା ସହ ଶହ ଶହ ସରକାରୀ ରେଳ ଷ୍ଟେସନ, ଥାନାଗୁଡ଼ିକୁ ନଷ୍ଟ କିମ୍ବା ପୋଡ଼ି ଦେବା ସହ ଟେଲିଗ୍ରାଫ୍ ତାର କାଟି ଦେଇଥିଲେ।<ref name="Wolpertp205">{{Cite book|last=Stanley Wolpert|url=https://books.google.com/books?id=KpBy6BCupe4C|title=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2002|isbn=978-0-19-515634-8|pages=205–11|archive-url=https://web.archive.org/web/20170219190635/https://books.google.com/books?id=KpBy6BCupe4C|archive-date=19 February 2017|url-status=live}}</ref>

୧୯୪୨ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏବେ ୭୩ ବର୍ଷରେ ପହଂଚିଥିଲେ ଏବଂ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦୀ ସରକାରଙ୍କ ସହ ସହଯୋଗକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବନ୍ଦ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରୟାସରେ ସେ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ ଯେ ସେମାନେ ବ୍ରିଟିଶ ଲୋକଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରନ୍ତି ନାହିଁ କିମ୍ବା ଆହତ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ବରଂ ଯଦି ବ୍ରିଟିଶ ଅଧିକାରୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ହିଂସା ଆରମ୍ଭ କରାଯାଏ ତେବେ ସେମାନେ ଦୁଃଖ ଭୋଗିବାକୁ ଏବଂ ମରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଅନ୍ତୁ ।<ref name="Wolpertp74"/> କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ହିଂସାକାଣ୍ଡ ଯୋଗୁଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ବନ୍ଦ ହେବ ନାହିଁ ବୋଲି ସ୍ପଷ୍ଟ କରି ସେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ''ବର୍ତ୍ତମାନର ପ୍ରଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାର'' ଆଦେଶପ୍ରାପ୍ତ ଅରାଜକତା ବାସ୍ତବ ''ଅରାଜକତା''ଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଖରାପ। ସେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଅଧିକାର ଏବଂ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ କାରୋ ୟା ମାରୋ ("କର କିମ୍ବା ମର") କରିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite book|last=Brock|first=Peter|url=https://books.google.com/books?id=vRduAAAAMAAJ|title=The Mahatma and mother India: essays on Gandhiʼs nonviolence and nationalism|publisher=[[Navajivan Publishing House]]|year=1983|page=34}}</ref><ref>{{Cite book|last=Limaye|first=Madhu|url=https://books.google.com/books?id=WVIwAQAAIAAJ|title=Mahatma Gandhi and Jawaharlal Nehru: a historic partnership|publisher=B.R. Publishing Corporation|year=1990|isbn=81-7018-547-5|page=11|author-link=Madhu Limaye}}</ref><ref name="Wolpertp74" /><ref>{{Cite book|last=von Pochhammer, Wilhelm|url=https://books.google.com/books?id=mHLB4m75pisC&pg=PA469|title=India's Road to Nationhood: A Political History of the Subcontinent|publisher=Allied Publishers|year=2005|isbn=81-7764-715-6|page=469}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_writing_1942.jpg|left|thumb|ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୪୨ ମସିହାରେ [[ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ]] ଆରମ୍ଭ କରିଥିବା ବର୍ଷ]]
[[ପୁଣେ|ପୁଣେର]] ଆଗା ଖାନ୍ ପ୍ୟାଲେସ‌ରେ ଗିରଫ ହୋଇଥିବା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଗିରଫଦାରୀ ଦୁଇ ବର୍ଷ ଧରି ଚାଲିଥିଲା। ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ଦୀର୍ଘସମୟ ସଚିବ ମହାଦେବ ଦେଶାଇଙ୍କର ହୃଦଘାତରେ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଥିଲା, ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ କସ୍ତୁରବା ୧୮ ମାସ ଜେଲରେ ରହିବା ପରେ ୨୨ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୪ରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ। ଏବଂ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଗମ୍ଭୀର [[ମ୍ୟାଲେରିଆ]] ଆକ୍ରମଣ ହୋଇଥିଲା ।<ref name="Wolpertp205"/> ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ସେ ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ବାଦିକ ଷ୍ଟୁଆର୍ଟ ଗେଲଡରଙ୍କ ସହ ସାକ୍ଷାତକାର ପାଇଁ ରାଜି ହୋଇଥିଲେ। ଏହାପରେ ଗେଲ୍ଡର ଏକ ସାକ୍ଷାତକାର ସାରଣୀ ରଚନା କରିଥିଲେ ଏବଂ ମୁଖ୍ୟ ସ୍ରୋତର ଗଣମାଧ୍ୟମକୁ ଜଣାଇଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ଯେ ଗାନ୍ଧୀ ହଠାତ୍ ରିହାତି ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛୁକ ଥିଲେ, ଯାହା ତାଙ୍କ ଦେଶବାସୀ, କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ ଏବଂ ଏପରିକି ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା। ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦୁଇ ଜଣ ଦାବି କରିଥିଲେ ଯେ ଏହା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଗାନ୍ଧୀ ପ୍ରକୃତରେ ଯାହା କହିଥିଲେ ତାହାକୁ ବିକୃତ କରିଛି ଏବଂ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ମିଥ୍ୟା ଭାବେ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଛି।<ref name="Wolpertp205" />

ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଖରାପ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକ ଅସ୍ତ୍ରୋପଚାର କାରଣରୁ ୬ ମଇ ୧୯୪୪ରେ ଯୁଦ୍ଧ ଶେଷ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ତାଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା; ରାଜ ଚାହୁଁନଥିଲେ ଯେ ସେ ଜେଲରେ ମରିଯାଆନ୍ତୁ ଏବଂ ଦେଶକୁ ଉସକାଇ ଦିଅନ୍ତୁ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ସେ ଏକ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ରାଜନୈତିକ ଦୃଶ୍ୟପଟକୁ ଆସିଥିଲେ - ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ [[ଅଖିଳ ଭାରତୀୟ ମୁସଲିମ ଲିଗ|ମୁସଲିମ ଲିଗ୍]], ଯାହା କିଛି ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ସାମାନ୍ୟ ଦେଖାଯାଉଥିଲା, "ବର୍ତ୍ତମାନ ରାଜନୈତିକ ମଞ୍ଚର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ ପାଲଟିଛି" ଏବଂ ପାକିସ୍ତାନ ପାଇଁ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ଅଭିଯାନର ପ୍ରସଙ୍ଗ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଆଲୋଚନାର ବିଷୟ ଥିଲା । ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାପକ ଯୋଗାଯୋଗ ଥିଲା ଏବଂ ୧୯୪୪ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସରେ ବମ୍ବେସ୍ଥିତ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ବାସଭବନରେ ଦୁଇ ସପ୍ତାହ ମଧ୍ୟରେ ଦୁଇ ଜଣ ଅନେକ ଥର ସାକ୍ଷାତ କରିଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ଗାନ୍ଧୀ ଏକ ମିଳିତ ଧାର୍ମିକ ବହୁବଚନ ଏବଂ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ାରୋପ କରିଥିଲେ ଯେଉଁଥିରେ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶର ମୁସଲମାନ ଏବଂ ଅଣ-ମୁସଲମାନମାନେ ଏକାଠି ଥିଲେ । ଜିନ୍ନା ଏହି ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଏକ ଅଲଗା ମୁସଲମାନ ଦେଶ (ପରବର୍ତ୍ତୀ ପାକିସ୍ତାନ) ଗଠନ ପାଇଁ ଧାର୍ମିକ ଆଧାରରେ ଉପମହାଦେଶକୁ ବିଭାଜନ କରିବାକୁ ଜୋର ଦେଇଥିଲେ।<ref name="Khan2007-page1">{{Cite book|last=Khan|first=Yasmin|url=https://archive.org/details/greatpartitionma00khan/page/18|title=The Great Partition: The Making of India and Pakistan|publisher=[[Yale University Press]]|year=2007|isbn=978-0-300-12078-3|page=[https://archive.org/details/greatpartitionma00khan/page/18 18]|access-date=1 September 2013}} Quote: "the Muslim League had only caught on among South Asian Muslims during the Second World War. ... By the late 1940s, the League and the Congress had impressed in the British their own visions of a free future for Indian people. ... one, articulated by the Congress, rested on the idea of a united, plural India as a home for all Indians and the other, spelt out by the League, rested on the foundation of Muslim nationalism and the carving out of a separate Muslim homeland." (p. 18)</ref> ଏହି ଆଲୋଚନା ୧୯୪୭ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜାରି ରହିଥିଲା।<ref>{{Cite news|date=7 May 1947|title=Gandhi, Jinnah Meet First Time Since '44; Disagree on Pakistan, but Will Push Peace|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/1947/05/07/archives/gandhi-jinnah-meet-first-time-since-44-disagree-on-pakistan-but.html|access-date=25 March 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20130430103734/http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F30A1EFA3F58147B93C5A9178ED85F438485F9|archive-date=30 April 2013}} {{Subscription required}}</ref>

କଂଗ୍ରେସର ନେତାମାନେ ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ଅନ୍ୟ ଦଳମାନେ ଯୁଦ୍ଧକୁ ସମର୍ଥନ କରିବା ସହ ସାଂଗଠନିକ ଶକ୍ତି ହାସଲ କରିଥିଲେ। ଅଣ୍ଡରଗ୍ରାଉଣ୍ଡ ପ୍ରକାଶନଗୁଡ଼ିକ କଂଗ୍ରେସର ନିଷ୍ଠୁର ଦମନକୁ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଘଟଣା ଉପରେ ଏହାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନଥିଲା।<ref name="BhattacharyaStudies2001">{{Cite book|last=Bhattacharya|first=Sanjoy|url=https://books.google.com/books?id=M2GI26jditsC&pg=PA33|title=Propaganda and information in Eastern India, 1939–45: a necessary weapon of war|publisher=Psychology Press|year=2001|isbn=978-0-7007-1406-3|page=33}}</ref> ଯୁଦ୍ଧ ଶେଷରେ ଇଂରେଜମାନେ ସ୍ପଷ୍ଟ ସଙ୍କେତ ଦେଇଥିଲେ ଯେ କ୍ଷମତା ଭାରତୀୟ ହାତକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଯିବ । ଏହି ସମୟରେ ଗାନ୍ଧୀ ସଂଗ୍ରାମ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିଥିଲେ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ନେତୃତ୍ୱ ସମେତ ପାଖାପାଖି ୧୦୦,୦ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା।<ref name="autogenerated2">[[Mahatma Gandhi#Shashi|Shashi]], p. 13.</ref>

=== ବିଭାଜନ ଏବଂ ସ୍ୱାଧୀନତା ===
[[ଫାଇଲ:Gandhi_Jinnah_1944.jpg|left|thumb|ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୯୪୪ରେ [[ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ ଜିନ୍ନା|ମହମ୍ମଦ ଅଲ୍ଲୀ]] ଜିନ୍ନାଙ୍କ ସହ ଗାନ୍ଧୀ]]
ଗାନ୍ଧିଜୀ ଧାର୍ମିକ ଭିତ୍ତିରେ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶର ବିଭାଜନକୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ ।<ref>Reprinted in [[Mahatma Gandhi#Fischer2002|Fischer (2002)]], pp. 106–08.</ref><ref name="Khan2007-page1"/><ref name="autogenerated3">{{Cite book|last=Khan|first=Yasmin|url=https://archive.org/details/greatpartitionma00khan|title=The Great Partition: The Making of India and Pakistan|publisher=[[Yale University Press]]|year=2007|isbn=978-0-300-12078-3|page=[https://archive.org/details/greatpartitionma00khan/page/n30 1]|access-date=1 September 2013|url-access=registration}} Quote: "South Asians learned that the British Indian Empire would be partitioned on 3 June 1947. They heard about it on the radio, from relations and friends, by reading newspapers and, later, through government pamphlets. Among a population of almost four hundred million, where the vast majority lived in the countryside, ..., it is hardly surprising that many ... did not hear the news for many weeks afterward. For some, the butchery and forced relocation of the summer months of 1947 may have been the first they know about the creation of the two new states rising from the fragmentary and terminally weakened British empire in India." (p. 1)</ref> [[ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ|ଭାରତ]]ୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀ ଇଂରେଜମାନଙ୍କୁ ଭାରତ ଛାଡିବା ପାଇଁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଥିଲେ । ତେବେ [[ଅଖିଳ ଭାରତୀୟ ମୁସଲିମ ଲିଗ|ଅଲ୍ ଇଣ୍ଡିଆ ମୁସଲିମ୍ ଲିଗ୍]] ପକ୍ଷରୁ 'ବିଭାଜନ ଓ ଭାରତ ଛାଡ଼' ଦାବି କରାଯାଇଛି।<ref>{{Cite book|last=Hermann Kulke|url=https://books.google.com/books?id=RoW9GuFJ9GIC|title=A History of India|last2=Dietmar Rothermund|publisher=Routledge|year=2004|isbn=978-0-415-32920-0|pages=311–12, context: 308–16}}</ref><ref>{{Cite book|last=Penderel Moon|url=https://books.google.com/books?id=WpViCTc-YAgC|title=Divide and Quit|publisher=[[University of California Press]]|year=1962|pages=11–28|author-link=Penderel Moon}}</ref> କଂଗ୍ରେସ ଓ ମୁସଲିମ୍ ଲିଗ‌କୁ ଅସ୍ଥାୟୀ ସରକାର ଅଧୀନରେ ସହଯୋଗ କରିବା ଏବଂ ସ୍ୱାଧୀନତା ହାସଲ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ଚୁକ୍ତି ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲେ, ଏହାପରେ ମୁସଲମାନ ସଂଖ୍ୟାଗରିଷ୍ଠତା ଥିବା ଜିଲ୍ଲାଗୁଡ଼ିକରେ ଗଣମତଦ୍ୱାରା ବିଭାଜନର ପ୍ରଶ୍ନସମାଧାନ ହୋଇପାରିବ ବୋଲି ରାହୁଲ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ।<ref name="(Mahatma)Jack1994">[[Mahatma Gandhi#Jack|Jack]], p. 418.</ref>

ଜିନ୍ନା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୪୬ ଅଗଷ୍ଟ ୧୬ରେ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ସହରରେ ସର୍ବସାଧାରଣରେ ଏକାଠି ହେବାକୁ ଚାପ ପକାଇବା ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶକୁ ଏକ ମୁସଲମାନ ରାଷ୍ଟ୍ର ଏବଂ ଅଣ-ମୁସଲମାନ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ବିଭକ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ସମର୍ଥନ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟ ଦିବସ ଆହ୍ୱାନ କରିଥିଲେ । [[ପଶ୍ଚିମ ବଙ୍ଗ|ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗର]] ମୁସଲିମ୍ ଲିଗ୍ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ହୁସେନ୍ ସହିଦ ସୁହରାୱାର୍ଦି- ବର୍ତ୍ତମାନ [[ବଙ୍ଗଳାଦେଶ|ବାଂଲାଦେଶ]] ଏବଂ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ, ସିଧାସଳଖ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଦିବସ ପାଳନ କରିବା ପାଇଁ କଲିକତାର ପୋଲିସକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଛୁଟି ଦେଇଥିଲେ।<ref name="Wolpert118">{{Cite book|last=Stanley Wolpert|url=https://books.google.com/books?id=zuoMsBWCTBUC|title=Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2009|isbn=978-0-19-539394-1|pages=118–21|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001210558/http://books.google.com/books?id=zuoMsBWCTBUC|archive-date=1 October 2013|url-status=live}}</ref> ସିଧାସଳଖ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଦିବସ କଲିକତା ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ଗଣହତ୍ୟା କରିବା ସହ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପତ୍ତିରେ ନିଆଁ ଲଗାଇ ଦେଇଥିଲା ଏବଂ ସଂଘର୍ଷକୁ ରୋକିବା କିମ୍ବା ରୋକିବା ପାଇଁ ଛୁଟି କାଟିବା ପୋଲିସ ନିଖୋଜ ଥିଲା ।<ref name="Chapter 1">{{Cite book|last=Wolpert|first=Stanley A.|url=https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/books/first/w/wolpert-gandhi.html|title=Gandhi's Passion: The life and legacy of Mahatma Gandhi|publisher=Oxford University Press|year=2001|isbn=0-19-515634-X|access-date=20 February 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20160321161002/http://www.nytimes.com/books/first/w/wolpert-gandhi.html|archive-date=21 March 2016}}</ref> ହିଂସାକୁ ରୋକିବା ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ନିଜ ସେନାକୁ ଭିତରକୁ ଯିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇନଥିଲେ।<ref name="Wolpert118" /> ଡାଇରେକ୍ଟ ଆକ୍ସନ ଡେ'ରେ ହୋଇଥିବା ହିଂସା ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ପ୍ରତିଶୋଧମୂଳକ ହିଂସା ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା। ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦିନରେ ହୋଇଥିବା ହିଂସାକାଣ୍ଡରେ ହଜାର ହଜାର ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ହଜାର ହଜାର ଲୋକ ଆହତ ହୋଇଥିଲେ।<ref>{{Cite book|last=Stanley Wolpert|url=https://books.google.com/books?id=zuoMsBWCTBUC|title=Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2009|isbn=978-0-19-539394-1|pages=118–27|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001210558/http://books.google.com/books?id=zuoMsBWCTBUC|archive-date=1 October 2013|url-status=live}}</ref> ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ବନ୍ଦ କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଦଙ୍ଗା ପ୍ରବଣ ଅଞ୍ଚଳ ପରିଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ।<ref name="Chapter 1" />
[[ଫାଇଲ:Mountbattens_with_Gandhi_(IND_5298).jpg|thumb|ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୪୭ ମସିହାରେ ବ୍ରିଟେନର ଭାରତର ଶେଷ ଭାଇସରୟ [[ଲର୍ଡ଼ ମାଉଣ୍ଟବ୍ୟାଟେନ|ଲୋର୍ଡ଼ ମାଉଣ୍ଟବ୍ୟାଟେନ]] ଏବଂ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ଏଡ୍ୱିନା ମାଉଣ୍ଟବ୍ୟାଟେନଙ୍କ ସହ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ।]]
୧୯୪୭ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିନି ବର୍ଷ ଧରି ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତର ଭାଇସରୟ ତଥା ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଜେନେରାଲ ଆର୍ଚିବାଲ୍ଡ ୱାଭେଲ୍ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତାକୁ ନୀତିଗତ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଏବଂ ପରେ ଏକ ସାଧାରଣ ଭୂମି ଖୋଜିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ସହ କାମ କରିଥିଲେ। ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଚରିତ୍ର ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ତଥା ତାଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ନିନ୍ଦା କରିଥିଲେ। ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଓ ପ୍ରଭାବକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରିବା ଏବଂ ହିନ୍ଦୁ ରାଜ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ ଏକକ ଚିନ୍ତାଧାରା ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ୱାଭେଲ ଅଭିଯୋଗ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଜଣେ "ମାରାତ୍ମକ, ଦୁଷ୍କର୍ମକାରୀ, ଅତ୍ୟନ୍ତ ଚତୁର" ରାଜନେତା ବୋଲି କହିଥିଲେ।<ref name="Dalton2012p65" /> ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶରେ ଗୃହଯୁଦ୍ଧ ହେବ ବୋଲି ୱାଭେଲ୍ ଆଶଙ୍କା କରିଥିଲେ ଏବଂ ଗାନ୍ଧୀ ଏହାକୁ ରୋକିବାରେ ସକ୍ଷମ ହେବେ ବୋଲି ସନ୍ଦେହ କରିଥିଲେ।<ref name="Dalton2012p65">{{Cite book|last=Dennis Dalton|url=https://books.google.com/books?id=shCQVfWixiAC|title=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|publisher=[[Columbia University Press]]|year=2012|isbn=978-0-231-53039-2|pages=64–66}}</ref>

ବ୍ରିଟିଶମାନେ ଅନିଚ୍ଛାରେ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶର ଲୋକଙ୍କୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେବା ପାଇଁ ରାଜି ହୋଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏହି ଜମିକୁ ପାକିସ୍ତାନ ଏବଂ ଭାରତକୁ ବିଭାଜନ କରିବା ପାଇଁ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ଆଲୋଚନାରେ ସାମିଲ ହୋଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଷ୍ଟାନଲି ଓଲପର୍ଟ କହିଛନ୍ତି ଯେ "ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତ ଗଠନ ଯୋଜନାକୁ ଗାନ୍ଧୀ କେବେ ବି ଅନୁମୋଦନ କରିନଥିଲେ କିମ୍ବା ଗ୍ରହଣ କରିନଥିଲେ"।<ref>[[Mahatma Gandhi#Wolpert|Wolpert]], Oxford University Press, p. 7.</ref>

ବିଭାଜନ ବିବାଦୀୟ ଓ ହିଂସାତ୍ମକ ବିବାଦୀୟ ଥିଲା। ଧାର୍ମିକ ଦଙ୍ଗାରେ ୫୦ ନିୟୁତରୁ ଅଧିକ ଲୋକ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ କାରଣ ୧୦ ନିୟୁତରୁ ୧୨ ନିୟୁତ ଅଣ-ମୁସଲମାନ (ହିନ୍ଦୁ ଏବଂ ଶିଖ ମୁଖ୍ୟତଃ) ପାକିସ୍ତାନରୁ ଭାରତକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ମୁସଲମାନମାନେ ଭାରତ, ପଶ୍ଚିମ ପାକିସ୍ତାନ ଏବଂ ପୂର୍ବ ପାକିସ୍ତାନର ନବଗଠିତ ସୀମା ଅତିକ୍ରମ କରି ଭାରତରୁ ପାକିସ୍ତାନକୁ ଚାଲି ଆସିଥିଲେ ।<ref name="MetcalfMetcalf2006">{{Cite book|last=Metcalf|first=Barbara Daly|url=https://books.google.com/books?id=iuESgYNYPl0C|title=A concise history of modern India|last2=Metcalf|first2=Thomas R.|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2006|isbn=978-0-521-86362-9|pages=221–22}}</ref>

ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୪୭ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୧୫ ତାରିଖରେ କଲିକତାରେ ଉପବାସ ଓ ବୁଲି ଦେଶବାସୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ପାଇଁ ନିବେଦନ କରି ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିବସ ବିତାଇଥିଲେ । ବିଭାଜନ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶକୁ ଧାର୍ମିକ ହିଂସାରେ ଘେରି ଯାଇଥିଲା ଏବଂ ରାସ୍ତାଗୁଡିକ ମୃତଦେହରେ ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇଯାଇଥିଲା । ଧାର୍ମିକ ଦଙ୍ଗା ଏବଂ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ହିଂସାକୁ ରୋକିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅନଶନ ଏବଂ ବିକ୍ଷୋଭକୁ ଶ୍ରେୟ ଦିଆଯାଏ ।<ref name="Dalton2012p65"/><ref name="Brown1991-p380">[[Mahatma Gandhi#Brown1991|Brown (1991)]], p. 380: "Despite and indeed because of his sense of helplessness Delhi was to be the scene of what he called his greatest fast. ... His decision was made suddenly, though after considerable thought – he gave no hint of it even to Nehru and Patel who were with him shortly before he announced his intention at a prayer-meeting on 12 January 1948. He said he would fast until communal peace was restored, real peace rather than the calm of a dead city imposed by police and troops. Patel and the government took the fast partly as condemnation of their decision to withhold a considerable cash sum still outstanding to Pakistan as a result of the allocation of undivided India's assets because the hostilities that had broken out in Kashmir; ... But even when the government agreed to pay out the cash, Gandhi would not break his fast: that he would only do after a large number of important politicians and leaders of communal bodies agreed to a joint plan for restoration of normal life in the city."</ref><ref name="talbot-2016-gandhi-assets">{{Cite book|last=Talbot|first=Ian|title=A History of Modern South Asia, Politics, States, Diasporas|publisher=Yale University Press|year=2016|isbn=978-0-300-19694-8|location=New Haven and London|page=183|lccn=2015937886|quote=Disputes over Kashmir and the division of assets and water in the aftermath of Partition increased Pakistan’s anxieties regarding its much larger neighbor. Kashmir’s significance for Pakistan far exceeded its strategic value; its "illegal" accession to India challenged the state’s ideological foundations and pointed to a lack of sovereign fulfillment. The "K" in Pakistan’s name stood for Kashmir. Of less symbolic significance was the division of post-Partition assets. Not until December 1947 was an agreement reached on Pakistan’s share of the sterling assets held by the undivided Government of India at the time of independence. The bulk of these (550 million rupees) was held back by New Delhi because of the Kashmir conflict and paid only following Gandhi’s intervention and fasting. India delivered Pakistan’s military equipment even more tardily, and less than a sixth of the 160,000 tons of ordnance allotted to Pakistan by the Joint Defence Council was actually delivered.}}</ref><ref name="elkins-pakistan-payment">{{Cite book|last=Elkins|first=Caroline|title=Violence: A History of the British Empire|publisher=Alfred A. Knopf|year=2022|isbn=9780307272423|location=New York, NY|lccn=2021018550|quote=A few months later, with war-fueled tensions over Kashmir mounting and India refusing to pay Pakistan 550 million rupees, Pakistan's share of Britain’s outstanding war debt, Gandhi began to fast. "This time my fast is not only against Hindus and Muslims," the Mahatma said, "but also against the Judases who put on false appearances and betray themselves, myself and society." The elderly and frail man who was India’s symbolic political and spiritual leader went three days without food before India’s cabinet agreed to pay Pakistan, something Nehru had long promised Jinnah he would do.|author-link=Caroline Elkins}}</ref><ref name="blinkenberg-patel-cash-payments">{{Cite book|last=Blinkenberg|first=Lars|title=India-Pakistan: The History of Unsolved Conflicts: Volume I|publisher=Lindhardt og Ringhof|year=2022|isbn=9788726894707|quote=Sardar Patel decided, in the middle of December 1947, that the recent financial agreements with Pakistan should not be followed, unless Pakistan ceased to support the raiders.  ...  Gandhi was not convinced and he felt—like Mountbatten and Nehru—that the agreed transfer to Pakistan of a cash amount of Rs. 550 million should be implemented despite the Kashmir crisis.  Gandhi started a fast unto death, which was officially done to stop communal trouble, especially in Delhi, but "word went round that it was directed against Sardar Patel's decision to withhold the cash balances"...  Only because of Gandhi's interference, which was soon to cause his death, Sardar Patel gave in and the money was handed over to Pakistan.}}</ref><ref name="sarkar-modern-india-jan48-1">{{Cite book|last=Sarkar|first=Sumit|title=Modern India: 1885–1947|publisher=Pearson Education|year=2014|isbn=9789332535749|location=Delhi and Chennai|page=375|quote=This last fast seems to have been directed in part also against Patel’s increasingly communal attitudes (the Home Minister had started thinking in terms of a total transfer of population in the Punjab, and was refusing to honour a prior agreement by which India was obliged to give 55 crores of pre-Partition Government of India financial assets to Pakistan). ‘You are not the Sardar I once knew,’ Gandhi is said to have remarked during the fast.|author-link=Sumit Sarkar}}</ref><ref name="gandhi-suhrud-patel">{{Cite book|last=Gandhi|first=Gopalkrishna|title=Scorching Love: Letters from Mohandas Karamchand Gandhi to his son, Devadas|last2=Suhrud|first2=Tridip|publisher=Oxford University Press|year=2022|location=Oxford, UK|quote=The national capital and its surrounding areas are gripped by massacres and the spewing of hate. The two Punjabs on either side of the border are aflame. On 1 January 1948, a Thai visitor comes and compliments him on India’s independence. "Today . . . Indian fears his brother Indian. Is this independence?’, Gandhi asks in response. Gandhi smarts at the Government of India’s new cabinet headed by Jawaharlal Nehru deciding to withhold the transfer of Pakistan’s share (Rs 55 crores) of the ‘sterling balance’ that undivided India has held at independence. The attack on Kashmur is cited as a reason for this. Patel says India cannot give money to Pakistan ‘for making bullets to be shot at us’. Gandhi's intense agitation settles into an inner quiet on 12 January when the clear thought comes to him that he must fast. And indefinitely.}} ‘It will end when and if I am satisfied that there is a reunion of hearts of all communities...’</ref><ref name="gurharpal=-shani-patel">{{Cite book|last=Singh|first=Gurharpal|title=Sikh Nationalism: From a Dominant Minority to an Ethno-Religious Diaspora|last2=Shani|first2=Georgio|publisher=Cambridge University Press|year=2022|isbn=978-1-107-13654-0|page=107|lccn=2021017207|quote=For further evidence of Patel’s involvement in the clearing of Muslims in north India, see Pandey (2001, 196). Against the background of the India-Pakistan conflict in Kashmir, the dispute between the two countries over the division of cash balances and Gandhi’s fast in early 1948, Mountbatten noted the following of his interview with Patel: ‘He expressed the view that the only way to re-establish decent relationship between the Muslims and non-Muslim communities was to remove Hindus and Sikhs from Pakistan and drive out the Muslims of the East Punjab and the affected neighbouring areas.’ MB1/D76/1. Mountbatten Papers, University of Southampton.}}</ref><ref name="burton-stein-godse">{{Cite book|last=Stein|first=Burton|title=A History of India|last2=Arnold|first2=David|publisher=Wiley-Blackwell|year=2010|isbn=978-1-4051-9509-6|edition=2nd|series=Blackwell History of the World Series|pages=352–353|quote=He undertook a fast not only to restrain those bent on communal reprisal but also to influence the powerful Home Minister, Sardar Patel, who was refusing to share out the assets of the former imperial treasury with Pakistan, as had been agreed. Gandhi's insistence on justice for Pakistan now that the partition was a fact ... had prompted Godse's fanatical action.|author-link=Burton Stein|author-link2=David Arnold (historian)}}</ref>

== ଓଡ଼ିଶାରେ ଗାନ୍ଧୀ ==
୧୯୨୧ରୁ ୧୯୪୬ ମଧ୍ୟରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ମୋଟ ୮ଥର ଓଡ଼ିଶା ଆସିଥିଲେ ।<ref>{{cite web |title=ଓଡ଼ିଶା ମୋ ପାଇଁ ତୀର୍ଥ |url=https://sakalaepaper.com/view/403/sindura-24---30-jan-2021/5 |website=sakalaepaper.com |publisher=ସିନ୍ଦୂରା (ସକାଳ) |accessdate=24 January 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210124062215if_/https://sakalaepaper.com/media/2021-01/22044200-page-05.jpg|archive-date= ୨୪ ଜାନୁଆରୀ ୨୦୨୧ |url-status=live}}</ref>
=== ପ୍ରଥମ ଗସ୍ତ: ୧୯୨୧ ===

[[File:Gandhi first visit to Odisha.jpg|thumb|୧୯୨୧ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ୨୩ ତାରିଖରେ ଓଡ଼ିଶା ଆଗମନ କରିବା ଅବସରରେ କଟକ କାଠଯୋଡି ନଦୀ ପଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଉଦବୋଧନ।]]
ଉତ୍କଳମଣି [[ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ|ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ]] ନିମନ୍ତ୍ରଣକୁ ସାଦରେ ଗ୍ରହଣ କରି ଗାନ୍ଧୀଜୀ ୨୩ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୨୩ ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ ପତ୍ନୀ କସ୍ତୁରବା, କନିଷ୍ଠପୁତ୍ର ଦେବଦାସ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେଜଣ ଅନୁଚରଙ୍କ ସହ [[କଟକ ରେଳ ଷ୍ଟେସନ]]ରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ ।<ref>ପ୍ରଫେସର ଅନନ୍ତଚରଣ ସାହୁ, ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଓଡ଼ିଶା ପରିଦର୍ଶନ ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ଉତ୍କଳମଣିଙ୍କ ପ୍ରେରଣା, [[ସମାଜ (ଖବରକାଗଜ)|ସମାଜ]], ୨ ଅକ୍ଟୋବର ୨୦୧୧, ପୃଷ୍ଠା: ୦୬</ref>
ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ସମେତ କଟକର ବହୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ କର୍ମୀମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଏକ ପୁରୁଣା ଫୋର୍ଡ଼ ମୋଟର କାରରେ କଟକର ସ୍ୱରାଜ ଆଶ୍ରମକୁ ଘେନି ଯାଇଥିଲେ । ସେହିଦିନ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ କଟକ [[କାଠଯୋଡ଼ି ନଦୀ]]ର ଗଣେଶଘାଟ ନିକଟସ୍ଥ ବାଲିଶଯ୍ୟା ଉପରେ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ କଟକବାସୀଙ୍କ ତରଫରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅଭ୍ୟର୍ଥନା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ ବିରାଟ ସାଧାରଣ ସଭା ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା । ସେହି ସାଧାରଣ ସଭାରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ବାଣୀକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ବହୁଛାତ୍ର [[ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ]]ରେ ସହଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଏହି କ୍ରମରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ମାର୍ଚ୍ଚ ୨୬ତାରିଖରେ [[ପୁରୀ]]ରେ ପହଞ୍ଚି, ସମୁଦ୍ର ବାଲିରେ ଏକ ବିରାଟ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ଉଦ୍‌ବୋଧନ ଦେବାପରେ, ୨୭ ତାରିଖ ଦିନ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ଗହଣରେ [[ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା]]ର କେତେକ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ଅଞ୍ଚଳ ଗସ୍ତ କରିଥିଲେ ।

=== ଦ୍ୱିତୀୟ ଗସ୍ତ: ୧୯୨୫ ===
[[ମଧୁସୂଦନ ଦାସ]]ଙ୍କ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କ୍ରମେ ୧୯୨୫ ଅଗଷ୍ଟ ୧୯ତାରିଖରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ପୁନର୍ବାର କଟକରେ ପଦାର୍ପଣ କରିଥିଲେ । ଏହି ଅବସରରେ ମଧୁବାବୁଙ୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଉତ୍କଳ ଟାନେରୀ ନାମକ ଜୋତା କାରଖାନାଟି ପରିଦର୍ଶନ କରି ମୁଗ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ ଓ [[ଅହମଦାବାଦ]]ସ୍ଥିତ ସାବରମତୀ ଆଶ୍ରମରେ ଏଭଳି ଏକ କାରଖାନା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ମନସ୍ଥ କରିଥିଲେ । ଏହି ଅବସରରେ କଟକ ଉପକଣ୍ଠରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏକ କୁଷ୍ଠାଶ୍ରମ ପରିଦର୍ଶନ ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।

=== ତୃତୀୟ ଗସ୍ତ: ୧୯୨୭ ===
ତୃତୀୟ ଥର ନିମନ୍ତେ ଓଡ଼ିଶା ପରିଦର୍ଶନରେ ଆସି କଟକଠାରେ ଭାଷାକୋଶବିତ [[ଗୋପାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜ]]ଙ୍କ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କ୍ରମେ ତାଙ୍କ ଘରେ କିଛି ସମୟ କଟାଇଥିଲେ । ପ୍ରହରାଜ ମହୋଦୟଙ୍କ ଅଧ୍ୟବସାୟ ତଥା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ [[ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୋଷ]] ଭଳି ଏକ ବିରାଟ ଗ୍ରନ୍ଥ-ପ୍ରକଳ୍ପ ସଂକଳନକୁ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଭୂୟସୀ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ । ଏହି ଅବସରରେ ପୂର୍ବୋକ୍ତ କୁଷ୍ଠାଶ୍ରମଟି ଦେଖି ଆଶ୍ରମବାସୀଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ସେବତୀଫୁଲ ତୋଡ଼ା ଓ ଏକ ଟୋକେଇପୂର୍ଣ୍ଣ କମଳାଲେମ୍ବୁ ଉପହାର ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।
=== ଚତୁର୍ଥ ଗସ୍ତ: ୧୯୨୮ ===
୧୯୨୮ର ଦାରୁଣ ବନ୍ୟା ସମୟରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଚତୁର୍ଥ ଥର ନିମନ୍ତେ ଓଡ଼ିଶା ଆସିବା ବେଳକୁ ତାଙ୍କର ସହକର୍ମୀ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କର ଦେହାନ୍ତ ହୋଇସାରିଥିଲା । ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କର ନିଃସ୍ୱାର୍ଥ ଜନସେବା, ଦରିଦ୍ର-ନାରାୟଣଙ୍କ ପ୍ରତି ଗଭୀର ସମବେଦନାକୁ ସ୍ମରଣ କରି ସେହି ମହାନ ଆତ୍ମା ପ୍ରତି ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳୀ ଅର୍ପଣ ପୂର୍ବକ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ତାଙ୍କର ୟଙ୍ଗ ଇଣ୍ଡିଆ ପତ୍ରିକାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ । [[ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲା|ବାଲେଶ୍ୱର]] ଗସ୍ତକାଳରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ବହୁ ବନ୍ୟାଞ୍ଚଳ ଗସ୍ତ କରିଥିଲେ । ଏହି ଗସ୍ତକାଳରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ଇଂରେଜ ବନ୍ଧୁ ଏସ. ଏଫ. ଆଣ୍ଡୃଜ ତାଙ୍କ ଅନୁରୋଧ କ୍ରମେ ଓଡ଼ିଶାର ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ବନ୍ୟା ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ଅଞ୍ଚଳ ପରିଦର୍ଶନ କରି ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ‘ଇଣ୍ଡିଆ ଆଣ୍ଡ ସାଇମନ କମିଶନ ରିପୋର୍ଟ’ରେ ଏହି ବନ୍ୟାର କରୁଣ ଚିତ୍ର ମର୍ମସ୍ପର୍ଶୀ ଭାଷାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ, ଯାହା ଫଳରେ ସେ କାଳର ବିହାର-ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଓଡ଼ିଶାକୁ ତୁରନ୍ତ ରିଲିଫ ସାମଗ୍ରୀ ପଠାଇଥିଲେ ।
===ପଞ୍ଚମ ଗସ୍ତ: ୧୯୩୪===
୧୯୩୪ ମସିହା ମଇ ମାସ ୫ ତାରିଖରେ ସେ ଝାରସୁଗୁଡାରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ଅନୁଗୋଳ ଦେଇ ପୁରୀରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ । ୮ ତାରିଖରେ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ଉନ୍ମୋଚନ କରି ୯ ତାରିଖରେ ହରିଜନ ପଦଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।<ref>{{cite web|last1=ଦ୍ୱିବେଦୀ|first1=ଅଭୟ|title=ଗାନ୍ଧୀ ହରିଜନ ପଦଯାତ୍ରା|url=http://www.dharitri.com/epaper/261109/p6.htm|publisher=ଧରିତ୍ରୀ|accessdate=24 December 2016}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Gandhi Jinnah 1944.jpg|thumb|ମହମ୍ମଦ ଅଲୀ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ସ‌ହ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ।]]

== ମୃତ୍ୟୁ ==
{{Main article|Assassination of Mahatma Gandhi}}
୧୯୪୮ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୩୦ ତାରିଖ ସନ୍ଧ୍ୟା ୫ଟା ୧୭ ମିନିଟରେ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ନାତୁଣୀମାନଙ୍କ ସହ [[ବିରଳା ଭବନ|ବିର୍ଲା ହାଉସ୍]] (ବର୍ତ୍ତମାନ [[ବିରଳା ଭବନ|ଗାନ୍ଧୀ]] ସ୍ମୃତି)ର ବଗିଚାରେ ଏକ ପ୍ରାର୍ଥନା ସଭାକୁ ସମ୍ବୋଧିତ କରିବାକୁ ଯାଉଥିବା ବେଳେ ହିନ୍ଦୁ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ନାଥୁରାମ ଗଡସେ ନିକଟରେ ଥିବା ପିସ୍ତଲରୁ ତାଙ୍କ ଛାତିରେ ତିନୋଟି ଗୁଳି ମାଡ଼ କରିଥିଲେ।<ref name="ahmed-godse-assets">{{Cite book|last=Ahmed|first=Raja Qaiser|title=Pakistan Factor and the Competing Perspectives in India: Party Centric View|publisher=Palgrave Macmillan|year=2022|isbn=978-981-16-7051-0|page=11}}</ref><ref name="CushRobinson2008">{{Cite book|last=Cush|first=Denise|url=https://books.google.com/books?id=i_T0HeWE-EAC&pg=PA544|title=Encyclopedia of Hinduism|last2=Robinson|first2=Catherine|last3=York|first3=Michael|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-7007-1267-0|page=544|access-date=31 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131012221104/http://books.google.com/books?id=i_T0HeWE-EAC&pg=PA544|archive-date=12 October 2013|url-status=live}}</ref> କେତେକ ହିସାବ ଅନୁଯାୟୀ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ତୁରନ୍ତ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଥିଲା।<ref>{{Cite book|last=Mahatma Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=USxWAAAAYAAJ|title=The Collected Works of Mahatma Gandhi|publisher=Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|year=2000|isbn=978-81-230-0154-8|page=130}}</ref><ref name="Gandhi2007">{{Cite book|last=Gandhi|first=Tushar A.|url=https://books.google.com/books?id=x-dsbNz7syQC&pg=PT12|title="Let's Kill Gandhi !": A Chronicle of His Last Days, the Conspiracy, Murder, Investigation, and Trial|publisher=[[Rupa Publications|Rupa & Company]]|year=2007|isbn=978-81-291-1094-7|page=12|archive-url=https://web.archive.org/web/20160101071616/https://books.google.com/books?id=x-dsbNz7syQC&pg=PT12|archive-date=1 January 2016|url-status=live}}</ref> ଅନ୍ୟ ାନ୍ୟ ବିବରଣୀରେ, ଯେପରିକି ଜଣେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀ ସାମ୍ବାଦିକଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ, ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ବିର୍ଲା ହାଉସକୁ ଏକ ଶୋଇବା ଘରେ ନିଆଯାଇଥିଲା । ସେଠାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପରିବାରର ଜଣେ ସଦସ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ ଶାସ୍ତ୍ରର ଶବ୍ଦ ପଢ଼ିବାରୁ ପ୍ରାୟ ୩୦ ମିନିଟ୍ ପରେ ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଥିଲା।<ref>{{Cite book|last=Nicholas Henry Pronko|url=https://books.google.com/books?id=0VOBAAAAQBAJ|title=Empirical Foundations of Psychology|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-136-32701-8|pages=342–43}}</ref><ref name="spear-gandhi-1948-preconditions-fast">{{Citation|last=Spear|first=Percival|title=History of India, Volume 2: From the sixteenth century to the twentieth century|url=https://archive.org/details/dli.bengal.10689.13362/page/n241/mode/2up|page=239|year=1990|publisher=Penguin|isbn=978-0-140-13836-8|author-link=Percival Spear|orig-year=1978}}</ref><ref name="sources-ind-tradition-gandhi-1948">{{Cite book|title=Sources of Indian Traditions, Volume 2: Modern India, Pakistan, and Bangladesh|publisher=Columbia University Press|year=2014|isbn=978-0-231-13830-7|editor-last=McDermott|editor-first=Rachel Fell|edition=3rd|location=New York|page=344|editor-last2=Gordon|editor-first2=Leonard A.|editor-link2=Leonard A. Gordon|editor-last3=Embree|editor-first3=Ainslie T.|editor-link3=Ainslie T. Embree|editor-last4=Pritchett|editor-first4=Frances W.|editor-last5=Dalton|editor-first5=Dennis|editor-link5=Dennis Dalton}}</ref><ref name="wolpert-patel-cash-assets">{{Cite book|last=Wolpert|first=Stanley|title=A New History of India|publisher=Oxford University Press|year=2004|isbn=0195166787|edition=7th|location=New York|page=358|author-link=Stanley Wolpert}}</ref><ref name="Brown1991-p380">[[Mahatma Gandhi#Brown1991|Brown (1991)]], p. 380: "Despite and indeed because of his sense of helplessness Delhi was to be the scene of what he called his greatest fast. ... His decision was made suddenly, though after considerable thought – he gave no hint of it even to Nehru and Patel who were with him shortly before he announced his intention at a prayer-meeting on 12 January 1948. He said he would fast until communal peace was restored, real peace rather than the calm of a dead city imposed by police and troops. Patel and the government took the fast partly as condemnation of their decision to withhold a considerable cash sum still outstanding to Pakistan as a result of the allocation of undivided India's assets because the hostilities that had broken out in Kashmir; ... But even when the government agreed to pay out the cash, Gandhi would not break his fast: that he would only do after a large number of important politicians and leaders of communal bodies agreed to a joint plan for restoration of normal life in the city."</ref>

ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ ଅଲ ଇଣ୍ଡିଆ ରେଡିଓମାଧ୍ୟମରେ ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧିତ କରି କହିଛନ୍ତି:<ref name="Ghose1991">{{Cite book|last=Sankar Ghose|url=https://books.google.com/books?id=5l0BPnxN1h8C&pg=PA367|title=Mahatma Gandhi|publisher=Allied Publishers|year=1991|isbn=978-81-7023-205-6|page=386}}</ref><blockquote>ବନ୍ଧୁଗଣ, ଆମ ଜୀବନରୁ ଆଲୋକ ବାହାରିଯାଇଛି, ଏବଂ ଚାରିଆଡେ ଅନ୍ଧାର ଅଛି, ଏବଂ ତୁମକୁ କ'ଣ କହିବି କିମ୍ବା କିପରି କହିବି ମୁଁ ଠିକ୍ ଭାବରେ ଜାଣେ ନାହିଁ । ଆମର ପ୍ରିୟ ନେତା ବାପୁ, ଯାହାଙ୍କୁ ଆମେ ଜାତିର ପିତା ବୋଲି କହୁଥିଲୁ, ସେ ଆଉ ନାହାନ୍ତି। ବୋଧହୁଏ ମୁଁ ଏହା କହିବା ଭୁଲ୍; ତଥାପି, ଆମେ ତାଙ୍କୁ ଆଉ ଦେଖିବୁ ନାହିଁ, ଯେପରି କି ଆମେ ତାଙ୍କୁ ଏତେ ବର୍ଷ ଧରି ଦେଖିଛୁ, ଆମେ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ପରାମର୍ଶ ପାଇଁ ଦୌଡ଼ିବୁ ନାହିଁ କିମ୍ବା ତାଙ୍କଠାରୁ ସାନ୍ତ୍ୱନା ନେବୁ ନାହିଁ, ଏବଂ ଏହା କେବଳ ମୋ ପାଇଁ ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହି ଦେଶର ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ଭୟଙ୍କର ଝଟକା ।<ref name="Jai1996">{{Cite book|last=Jai|first=Janak Raj|url=https://books.google.com/books?id=5Wrc1K0uJTgC&pg=PA45|title=Commissions and Omissions by Indian Prime Ministers|date=July 2002|publisher=Regency Publications|isbn=978-81-86030-25-7|pages=45–47}}</ref></blockquote>
[[ଫାଇଲ:Mohandas_K._Gandhi,_Memorial_assassination_spot,_2013.jpg|left|thumb|୧୯୪୮ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ହତ୍ୟା ସ୍ଥାନରେ ସ୍ମାରକୀ । ତାଙ୍କ ଶୈଳୀଗତ ପାଦ ସ୍ମାରକୀକୁ ନେଇଯାଏ ।]]
ହିନ୍ଦୁ ମହାସଭା ଏବଂ [[ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ୱୟଂସେବକ ସଂଘ]] ସହ ସମ୍ପର୍କ ରଖିଥିବା ଜଣେ ହିନ୍ଦୁ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ଗୋଡସେ ଖସିଯିବାକୁ କୌଣସି ପ୍ରୟାସ କରିନଥିଲେ; ଅନ୍ୟ କେତେକ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ରକାରୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ଗିରଫ କରାଯାଇଥିଲା।<ref name="babb-godse-assets">{{Cite book|last=Babb|first=Lawrence A.|title=Religion in India: Past and Present|publisher=Dunedin Academic Press|year=2020|isbn=9781780466231|location=Edinburgh}}</ref><ref name="CushRobinson2008"/><ref name="sarkar-modern-india-jan48-2">{{Cite book|last=Sarkar|first=Sumit|title=Modern India: 1885–1947|publisher=Pearson Education|year=2014|isbn=9789332535749|location=Delhi and Chennai|page=375|quote=Three days later the Mahatma was dead, murdered by a Hindu fanatic, Nathuram Godse, as a climax to a conspiracy hatched by a Poona Brahman group originally inspired by V.D. Savarkar—a conspiracy which, despite ample warnings, the police of Bombay and Delhi had done nothing to foil.|author-link=Sumit Sarkar}}</ref><ref>{{Cite book|last=Hardiman, David|url=https://books.google.com/books?id=XwStR-MUwPQC|title=Gandhi in His Time and Ours: The Global Legacy of His Ideas|publisher=[[Columbia University Press]]|year=2003|isbn=978-0-231-13114-8|pages=174–76}}</ref><ref name="bell-savarkar">{{Cite book|last=Bell|first=J. Bowyer|title=Assassin: Theory and Practice of Political Violence|publisher=Routledge|year=2017|isbn=978-1-4128-0509-4|location=London|author-link=J. Bowyer Bell}}</ref><ref name="geva-delhi-jan48">{{Cite book|last=Geva|first=Rotem|title=Delhi Reborn: Partition and Nation Building in India's Capital|publisher=Stanford University Press|year=2022|isbn=9781503631199|pages=130–131|lccn=2021051794}}</ref><ref name="talbot-singh-delhi">{{Citation|last=Talbot|first=Ian|title=The Partition of India|url=https://books.google.com/books?id=utKmPQAACAAJ&pg=PA118|pages=118–119|year=2009|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-85661-4|quote=It is now almost a cliché that the Partition transformed Delhi from a Mughal to a Punjabi city. The bitter experiences of the refugees encouraged them to support right-wing Hindu parties. ... Trouble began in September (1947) after the arrival from refugees from Pakistan who were determined on revenge and driving Muslims out of properties which they could then occupy. Gandhi in his prayer meetings in Birla House denounced the 'crooked and ungentlemanly' squeezing out of Muslims. Despite these exhortations, two-thirds of the city's Muslims were to eventually abandon India's capital.|last2=Singh|first2=Gurharpal}}</ref><ref name="Brown1991-p380">[[Mahatma Gandhi#Brown1991|Brown (1991)]], p. 380: "Despite and indeed because of his sense of helplessness Delhi was to be the scene of what he called his greatest fast. ... His decision was made suddenly, though after considerable thought – he gave no hint of it even to Nehru and Patel who were with him shortly before he announced his intention at a prayer-meeting on 12 January 1948. He said he would fast until communal peace was restored, real peace rather than the calm of a dead city imposed by police and troops. Patel and the government took the fast partly as condemnation of their decision to withhold a considerable cash sum still outstanding to Pakistan as a result of the allocation of undivided India's assets because the hostilities that had broken out in Kashmir; ... But even when the government agreed to pay out the cash, Gandhi would not break his fast: that he would only do after a large number of important politicians and leaders of communal bodies agreed to a joint plan for restoration of normal life in the city."</ref> ଅଭିଯୁକ୍ତମାନେ ହେଲେ ନାଥୁରାମ ବିନାୟକ ଗଡସେ, ନାରାୟଣ ଆପ୍ଟେ, [[ବିନାୟକ ଦାମୋଦର ସାବରକର]], ଶଙ୍କର କିସ୍ତାୟା, ଦତ୍ତାତ୍ରେୟ ପରଚୁରେ, ବିଷ୍ଣୁ କରକରେ, ମଦନଲାଲ ପାହୱା ଓ ଗୋପାଳ ଗଡସେ। {{Sfn|Khosla|1965}}<ref name="Jain76">{{Cite book|last=Jagdish Chandra Jain|url=https://books.google.com/books?id=NurqxSttqjoC&pg=PA76|title=Gandhi, the Forgotten Mahatma|publisher=Mittal Publications|year=1987|isbn=978-81-7099-037-6|pages=76–77}}</ref><ref>{{Cite book|last=Jay Robert Nash|url=https://books.google.com/books?id=9aQlCgAAQBAJ&pg=PA69|title=Almanac of World Crime|publisher=New York: Rowman & Littlefield|year=1981|isbn=978-1-4617-4768-0|page=69}}</ref><ref>G.D. Khosla (1965), [http://www.mkgandhi.org/ebks/The-Murder-of-the-Mahatma.pdf The Murder of the Mahatma] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150921232029/http://www.mkgandhi.org/ebks/the-murder-of-the-mahatma.pdf|date=21 September 2015}}, Chief Justice of Punjab, Jaico Publishers, p. 38</ref><ref name="talbot-singh-delhi" /><ref name="Brown1991-p380" />

୧୯୪୮ ମସିହା ମେ ୨୭ ତାରିଖରେ ଏହି ମାମଲାର ଶୁଣାଣି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଜଷ୍ଟିସ ଆତ୍ମା ଚରଣ ୧୦ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୯ରେ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ଆଦେଶ ଦେବା ପୂର୍ବରୁ ଏହା ୮ ମାସ ଧରି ଚାଲିଥିଲା। ପ୍ରସିକ୍ୟୁସନ ୧୪୯ ଜଣ ସାକ୍ଷୀଙ୍କୁ ଡାକିଥିଲେ, ପ୍ରତିପକ୍ଷ କେହି ନଥିଲେ। {{Sfn|Khosla|1965}} କୋର୍ଟ ଜଣେ ଅଭିଯୁକ୍ତଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଅଭିଯୁକ୍ତଙ୍କୁ ଦୋଷୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ଏହି ହତ୍ୟା ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ପାଇଁ ୮ ଜଣଙ୍କୁ ଦୋଷୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରାଯାଇଥିବା ବେଳେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବିସ୍ଫୋରକ ପଦାର୍ଥ ଆଇନ ଉଲ୍ଲଂଘନ ଅଭିଯୋଗରେ ଦୋଷୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରାଯାଇଛି। ସାବରକରଙ୍କୁ ଦୋଷମୁକ୍ତ କରାଯାଇ ମୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା। ନାଥୁରାମ ଗଡସେ ଏବଂ ନାରାୟଣ ଆପ୍ଟେଙ୍କୁ ଫାଶୀ ଦଣ୍ଡାଦେଶ ଏବଂ ଅବଶିଷ୍ଟ ୬ ଜଣଙ୍କୁ (ଗୋଡସେଙ୍କ ଭାଇ ଗୋପାଳଙ୍କ ସମେତ) ଆଜୀବନ କାରାଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରାଯାଇଥିଲା।<ref>{{Cite web|date=30 July 2015|title=Yakub Memon first to be hanged in Maharashtra after Ajmal Kasab|url=http://indianexpress.com/article/india/india-others/yakub-memon-first-to-be-hanged-in-maharashtra-after-ajmal-kasab/?SocialMedia|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150928031701/http://indianexpress.com/article/india/india-others/yakub-memon-first-to-be-hanged-in-maharashtra-after-ajmal-kasab/?SocialMedia|archive-date=28 September 2015|access-date=30 July 2015}}</ref><ref>{{Cite news|last=Menon|first=Vinod Kumar|date=30 January 2014|title=Revealed: The secret room where Godse was kept after killing Gandh|publisher=Mid-Day|url=http://www.mid-day.com/articles/revealed-the-secret-room-where-godse-was-kept-after-killing-gandhi/15058009|access-date=18 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140703144825/http://www.mid-day.com/articles/revealed-the-secret-room-where-godse-was-kept-after-killing-gandhi/15058009|archive-date=3 July 2014}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Gandhi_funeral.jpg|thumb|ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାରରେ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଭାରତୀୟ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ।<ref name="Gandhi94">{{Cite book|last=Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhireadersou00gand/page/483|title=The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings|publisher=Grove Press|year=1994|isbn=978-0-8021-3161-4|pages=[https://archive.org/details/gandhireadersou00gand/page/483 483–89]}}</ref>]]
ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବିୟୋଗରେ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ଶୋକର ଛାୟା ଖେଳିଯାଇଥିଲା।<ref name="spear-gandhi-1948-preconditions-fast"/><ref name="sources-ind-tradition-gandhi-1948"/><ref name="wolpert-patel-cash-assets"/><ref name="Brown1991-p380">[[Mahatma Gandhi#Brown1991|Brown (1991)]], p. 380: "Despite and indeed because of his sense of helplessness Delhi was to be the scene of what he called his greatest fast. ... His decision was made suddenly, though after considerable thought – he gave no hint of it even to Nehru and Patel who were with him shortly before he announced his intention at a prayer-meeting on 12 January 1948. He said he would fast until communal peace was restored, real peace rather than the calm of a dead city imposed by police and troops. Patel and the government took the fast partly as condemnation of their decision to withhold a considerable cash sum still outstanding to Pakistan as a result of the allocation of undivided India's assets because the hostilities that had broken out in Kashmir; ... But even when the government agreed to pay out the cash, Gandhi would not break his fast: that he would only do after a large number of important politicians and leaders of communal bodies agreed to a joint plan for restoration of normal life in the city."</ref> ପାଞ୍ଚ ମାଇଲ ଲମ୍ବା ଏହି ଅନ୍ତିମ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ୧୦ ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ଲୋକ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ତାଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଯାଇଥିଲା, ବିର୍ଲା ବାସଭବନରୁ ରାଜ ଘାଟରେ ପହଞ୍ଚିବାକୁ ପାଞ୍ଚ ଘଣ୍ଟାରୁ ଅଧିକ ସମୟ ଲାଗିଥିଲା ଏବଂ ଆଉ ଏକ ନିୟୁତ ଲୋକ ଶୋଭାଯାତ୍ରାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରୁଥିବା ଦେଖିଥିଲେ।<ref name="Gandhi94">{{Cite book|last=Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhireadersou00gand/page/483|title=The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings|publisher=Grove Press|year=1994|isbn=978-0-8021-3161-4|pages=[https://archive.org/details/gandhireadersou00gand/page/483 483–89]}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ମୃତଦେହକୁ ଏକ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ରବାହୀ ଜାହାଜରେ ପରିବହନ କରାଯାଇଥିଲା, ଯାହାର ଚେସିସକୁ ରାତାରାତି ଭାଙ୍ଗି ଦିଆଯାଇଥିଲା, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଲୋକମାନେ ତାଙ୍କ ମୃତଦେହର ଏକ ଝଲକ ପାଇପାରିବେ । ଗାଡିର ଇଞ୍ଜିନ ବ୍ୟବହାର ହୋଇନଥିଲା; ଏହା ବଦଳରେ ୫୦ ଜଣ ଲେଖାଏଁ ଲୋକଙ୍କ ହାତରେ ଥିବା ୪ଟି ଡ୍ରାଗ୍ ଦଉଡ଼ି ଗାଡ଼ିକୁ ଟାଣି ନେଇଥିଲା। ଲଣ୍ଡନର ଇଣ୍ଡିଆ ହାଉସରେ ସମସ୍ତ ଧର୍ମ ଓ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ହଜାର ହଜାର ଲୋକ ଏବଂ ସମଗ୍ର ବ୍ରିଟେନରୁ ଆସିଥିବା ଭାରତୀୟମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଲଣ୍ଡନରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ମାଲିକାନାରେ ଥିବା ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ଶୋକରେ ବନ୍ଦ ରହିଥିଲା ।

=== ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାର ଏବଂ ସ୍ମାରକୀ ===
[[ଫାଇଲ:Cremation_at_Rajghat.gif|right|thumb|ରାଜଘାଟରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାର, ୩୧ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୪୮ । ଏଥିରେ [[ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ]], [[ଲର୍ଡ଼ ମାଉଣ୍ଟବ୍ୟାଟେନ|ଲୁଇ]] ଓ ଏଡୱିନା ମାଉଣ୍ଟବ୍ୟାଟେନ, [[ଆବୁଲ କଲାମ ଆଜାଦ|ମୌଲାନା ଆଜାଦ]], ରାଜକୁମାରୀ ଅମୃତ କୌର, [[ସରୋଜିନୀ ନାଇଡୁ]] ଏବଂ ଅନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ନେତାମାନେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର [[ଦେବଦାସ ଗାନ୍ଧୀ]] ଚିତା ଜାଳିଥିଲେ।<ref>{{Cite web|last=Michaels|first=James|date=31 January 1948|title=Cremation of Gandhi's body|url=https://www.upi.com/Archives/1948/01/31/Cremation-of-Gandhis-body/1311719724408/|access-date=20 February 2023|website=United Press International}}</ref>]]
ହିନ୍ଦୁ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାର କରାଯାଇଥିଲା। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅସ୍ଥିକୁ ଅଳଙ୍କାରରେ ଢାଳି ଦିଆଯାଇଥିଲା, ଯାହାକୁ ସ୍ମାରକୀ ସେବା ପାଇଁ ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ପଠାଯାଇଥିଲା।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LEEEAAAAMBAJ&pg=PA76|title=Life|date=15 March 1948|page=76|issn=0024-3019}}</ref> ୧୨ ଫେବୃଆରୀ ୧୯୪୮ରେ ଆହ୍ଲାବାଦସ୍ଥିତ ସଙ୍ଗମରେ ଅଧିକାଂଶ ଅସ୍ଥି ବିସର୍ଜନ କରାଯାଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ କିଛି ଗୁପ୍ତଭାବରେ ନିଆଯାଇଥିଲା । ୧୯୯୭ ମସିହାରେ ତୁଷାର ଗାନ୍ଧୀ ଆହ୍ଲାବାଦର ସଙ୍ଗମଠାରେ ବ୍ୟାଙ୍କ ଭଲ୍ଟରେ ଥିବା ଏକ କଳସର ସାମଗ୍ରୀକୁ ବିସର୍ଜନ କରି କୋର୍ଟ ମାଧ୍ୟମରେ ପୁନରୁଦ୍ଧାର କରିଥିଲେ। ଉଗାଣ୍ଡାର ଜିଞ୍ଜା ନିକଟରେ ଥିବା ନାଇଲ ନଦୀର ଉତ୍ସରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ କିଛି ଅସ୍ଥି ବିଛିନ୍ନ ହୋଇ ରହିଥିଲା ଏବଂ ଏହି ଘଟଣାକୁ ଚିହ୍ନିତ କରୁଥିବା ଏକ ସ୍ମାରକୀ ଫଳକ। ୩୦ ଜାନୁଆରୀ ୨୦୦୮ରେ ଗିରଗାଓଁ ଚୌପାଟିରେ ଆଉ ଏକ କଳଶର ସାମଗ୍ରୀ ବିସର୍ଜନ କରାଯାଇଥିଲା । ଅନ୍ୟ ଏକ କଳସ [[ପୁଣେ|ପୁଣେର]] ଆଗା ଖାଁଙ୍କ ମହଲରେ (ଯେଉଁଠାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ୧୯୪୨ରୁ ୧୯୪୪ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀ ଭାବରେ ରଖାଯାଇଥିଲା) ଏବଂ ଅନ୍ୟଟି ଲସ୍ ଆଞ୍ଜେଲସର ସେଲ୍ଫ-ରିଜୁଲେସନ୍ ଫେଲୋସିପ୍ ଲେକ୍ ଶ୍ରାଇନ୍ରେ ରହିଛି।<ref>{{Citation|last=Desai|first=Ian|title=Books Behind Bars: Mahatma Gandhi's Community of Captive Readers|date=2011|url=https://doi.org/10.1057/9780230316782_12|periodical=The History of Reading, Volume 1: International Perspectives, c.1500–1990|pages=178–191|editor-last=Towheed|editor-first=Shafquat|access-date=29 June 2021|place=London|publisher=Palgrave Macmillan UK|language=en|doi=10.1057/9780230316782_12|isbn=978-0-230-31678-2|editor2-last=Owens|editor2-first=W. R.}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Bakshi|first=S. R.|date=1982|title=Gandhi and Bhagat Singh|url=https://www.jstor.org/stable/44141310|journal=Proceedings of the Indian History Congress|volume=43|pages=679–686|issn=2249-1937|jstor=44141310}}</ref><ref>{{Cite web|title=The Mahatma – Life Chronology|url=https://gandhiashramsabarmati.org/en/the-mahatma/life-chronology.html|website=[[Sabarmati Ashram|Gandhi Ashram]]}}</ref>

ଯେଉଁ ବିର୍ଲା ହାଉସ ସାଇଟରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଯାଇଥିଲା ତାହା ଏବେ ଗାନ୍ଧୀ ସ୍ମୃତି ନାମକ ଏକ ସ୍ମାରକୀ । ଯମୁନା ନଦୀ ନିକଟରେ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ତାଙ୍କର ଅନ୍ତିମ ସଂସ୍କାର କରାଯାଇଥିଲା ତାହା ହେଉଛି ନୂଆଦିଲ୍ଲୀର ରଜ ଘଟ ସ୍ମାରକୀ ।<ref>{{Cite book|last=Margot Bigg|url=https://archive.org/details/moonhandbookstaj0000bigg|title=Delhi|publisher=Avalon|year=2012|isbn=978-1-61238-490-0|page=[https://archive.org/details/moonhandbookstaj0000bigg/page/14 14]|url-access=registration}}</ref> ଏକ କଳା ମାର୍ବଲ ପ୍ଲାଟଫର୍ମ, ଏଥିରେ ଏପିଗ୍ରାଫ୍ "ହେମା" (ଦେବନାଗରୀ: ୧୨ ! ୧୨ ବା, ହେ ''[[ରାମ]]'') ରହିଛି । ଗୁଳି ମାଡ଼ ପରେ ଏହା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଶେଷ ଶବ୍ଦ ବୋଲି କୁହାଯାଉଛି।<ref name="Misra">{{Cite book|last=Misra|first=R.P.|url=https://books.google.com/books?id=kp6x7zDLhfMC|title=Rediscovering Gandhi|publisher=Concept Publishing Company in collaboration with Gandhi Smriti & Darshan Samiti|year=2007|isbn=978-81-8069-375-5|series=Gandhian studies and peace research series|page=102|language=mt|access-date=6 August 2023|issue=v. 1}}</ref>

== ନୀତି, ଅଭ୍ୟାସ ଏବଂ ବିଶ୍ୱାସ ==
{{Portal|Religion|Hinduism|India|Philosophy}}
ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବକ୍ତବ୍ୟ, ଚିଠି ଏବଂ ଜୀବନ ତାଙ୍କ ନୀତି, ଅଭ୍ୟାସ ଏବଂ ବିଶ୍ୱାସ ବିଷୟରେ ଅନେକ ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ପଣ୍ଡିତ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଆକର୍ଷିତ କରିଛି, ଯେଉଁଥିରେ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଛି । କେତେକ ଲେଖକ ତାଙ୍କୁ ନୈତିକ ଜୀବନ ଶୈଳୀ ଓ ଶାନ୍ତିବାଦର ଏକ ପାରାଗନ ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରୁଥିବା ବେଳେ ଅନ୍ୟମାନେ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ପରିସ୍ଥିତିଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ଏକ ଅଧିକ ଜଟିଳ, ବିରୋଧୀ ଏବଂ ବିକଶିତ ଚରିତ୍ର ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରନ୍ତି ।<ref>{{Cite book|last=William Borman|url=https://archive.org/details/gandhinonviolenc0000borm|title=Gandhi and Non-Violence|publisher=[[State University of New York Press]]|year=1986|isbn=978-0-88706-331-2|pages=[https://archive.org/details/gandhinonviolenc0000borm/page/192 192]–95, 208–29|url-access=registration}}</ref><ref>{{Cite book|last=Dennis Dalton|url=https://books.google.com/books?id=KxUp1igCL_0C|title=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|publisher=[[Columbia University Press]]|year=2012|isbn=978-0-231-15959-3|pages=30–35|quote=Yet he [Gandhi] must bear some of the responsibility for losing his followers along the way. The sheer vagueness and contradictions recurrent throughout his writing made it easier to accept him as a saint than to fathom the challenge posed by his demanding beliefs. Gandhi saw no harm in self-contradictions: life was a series of experiments, and any principle might change if Truth so dictated}}.</ref>

=== ସତ୍ୟ ଓ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ===
[[ଫାଇଲ:Mahatma_Gandhi_on_Rumours.jpg|thumb|ଗୁଜବ ଉପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଗୋଟିଏ ବକ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଉଛି ଫଳକ]]
ଗାନ୍ଧୀ ''ସତ୍ୟ'' ବା ସତ୍ୟକୁ ଆବିଷ୍କାର ଓ ଅନୁସରଣ କରିବା ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବନକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ବୋଲି କହିଥିଲେ, ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି "ସତ୍ୟକୁ ଅନୁରୋଧ କରିବା, ଜିଦ୍ କରିବା କିମ୍ବା ନିର୍ଭରଶୀଳତା"।<ref>{{Cite book|last=Gene Sharp|url=https://archive.org/details/gandhiwieldsweap00shar|title=Gandhi Wields the Weapon of Moral Power: Three Case Histories|publisher=Navajivan|year=1960|page=[https://archive.org/details/gandhiwieldsweap00shar/page/4 4]}}</ref> ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହକୁ'' ଏକ ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଏବଂ ନୀତି ଭାବରେ ପ୍ରଥମ ପ୍ରଣୟନ ୧୯୨୦ ମସିହାରେ ହୋଇଥିଲା, ଯାହାକୁ ସେ ସେହି ବର୍ଷ ସେପ୍ଟେମ୍ବରରେ ଭାରତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ଏକ ଅଧିବେଶନ ପୂର୍ବରୁ "ଅସହଯୋଗ ସଂକଳ୍ପ" ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ଡେନିସ୍ ଡାଲ୍ଟନ୍ କହନ୍ତି, ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ରଚନା ଓ ପଦକ୍ଷେପ ହିଁ ତାଙ୍କ ଲୋକମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଓ ସଂସ୍କୃତିରେ ଗଭୀର ଭାବରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ତାଙ୍କୁ ଜନଚେତନାରେ ବାନ୍ଧି ଦେଇଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ଶୀଘ୍ର ମହାତ୍ମାରେ ପରିଣତ କରିଥିଲା।<ref>{{Cite book|last=Dennis Dalton|url=https://books.google.com/books?id=KxUp1igCL_0C|title=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|publisher=[[Columbia University Press]]|year=2012|isbn=978-0-231-15959-3|pages=30–32}}</ref>
[[ଫାଇଲ:God_is_Truth.jpg|left|thumb|ଭଗବାନ ହେଉଛନ୍ତି ସତ୍ୟ। ଅହିଂସା ([[ଅହିଂସା]]) ମାଧ୍ୟମରେ ହିଁ ସତ୍ୟର ବାଟ ରହିଛି" – [[ସାବରମତୀ ଆଶ୍ରମ|ସାବରମତୀ]], ୧୩ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୨୭]]
ଗାନ୍ଧିଜୀ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହକୁ'' ଆତ୍ମଅନୁଭବ, ଅହିଂସା (ଅହିଂସା), ନିରାମିଷ ଏବଂ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରେମର ବେଦାନ୍ତିକ ଆଦର୍ଶ ଉପରେ ଆଧାରିତ କରିଥିଲେ । ୱିଲିୟମ୍ ବୋର୍ମାନ୍ କହିଛନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହର'' ଚାବି ହିନ୍ଦୁ ଉପନିଷଦୀୟ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ରହିଛି।<ref>{{Cite book|last=William Borman|url=https://archive.org/details/gandhinonviolenc0000borm|title=Gandhi and Non-Violence|publisher=[[State University of New York Press]]|year=1986|isbn=978-0-88706-331-2|pages=[https://archive.org/details/gandhinonviolenc0000borm/page/26 26]–34|url-access=registration}}</ref> ଇନ୍ଦିରା କାର୍ଙ୍କ ମତରେ ''ଅହିଂସା'' ଓ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ଉପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଧାରଣା ଅଦ୍ବୈତ ବେଦାନ୍ତର ଦାର୍ଶନିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଉପରେ ଆଧାରିତ ଥିଲା।<ref>{{Cite book|last=Indira Carr|url=https://books.google.com/books?id=UZQqBgAAQBAJ|title=Biographical Dictionary of Twentieth-Century Philosophers|publisher=Routledge|year=2012|isbn=978-1-134-92796-8|editor-last=Stuart Brown|page=264|display-editors=etal}}</ref> ବ୍ରୁସ୍ ୱାଟସନ୍ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଏହି ଧାରଣାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କିଛି କେବଳ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ପରମ୍ପରାରେ ନୁହେଁ, ବରଂ ଜୈନ ଧର୍ମ କିମ୍ବା ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ, ବିଶେଷକରି ଅହିଂସା, ନିରାମିଷ ଏବଂ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରେମ ବିଷୟରେ, କିନ୍ତୁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ଏହି ଧାରଣାଗୁଡ଼ିକୁ ରାଜନୀତିକରଣ କରିବା ପାଇଁ ଥିଲା ।<ref name="Watson">{{Cite journal|last=Watson|first=I. Bruce|year=1977|title=Satyagraha: The Gandhian Synthesis|journal=Journal of Indian History|volume=55|issue=1/2|pages=325–35}}</ref> ଗ୍ଲିନ୍ ରିଚାର୍ଡସଙ୍କ ମତରେ ସତ୍ୟକୁ ଏକ ନାଗରିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଭାବରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଧାରଣା ଧର୍ମ ଓ ସୀତାର ହିନ୍ଦୁ ପରିଭାଷା ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଭଲ ଭାବରେ ବୁଝାଯାଏ ।<ref name="richards1">{{Cite journal|last=Richards|first=Glyn|date=1986|title=Gandhi's Concept of Truth and the Advaita Tradition|url=https://www.jstor.org/stable/20006253|journal=Religious Studies|volume=22|issue=1|pages=1–14|doi=10.1017/S0034412500017996|issn=0034-4125|jstor=20006253}}</ref>

ଗାନ୍ଧୀ କହିଥିଲେ ଯେ ଲଢ଼ିବା ପାଇଁ ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଲଢ଼େଇ ହେଉଛି ନିଜ ରାକ୍ଷସ, ଭୟ ଏବଂ ଅସୁରକ୍ଷିତତାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବା । ଗାନ୍ଧିଜୀ ପ୍ରଥମେ "ଭଗବାନ ହିଁ ସତ୍ୟ" କହି ନିଜର ବିଶ୍ୱାସକୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସେ ଏହି ବୟାନକୁ ବଦଳାଇ 'ସତ୍ୟ ହିଁ ଭଗବାନ' ରଖିଥିଲେ। ତେଣୁ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଦର୍ଶନରେ ସତ୍ୟ (''ସତ୍ୟ'') ହେଉଛି "ଭଗବାନ"।<ref name="Parel2006">{{Cite book|last=Parel, Anthony|url=https://books.google.com/books?id=MQhz0fW0HZUC&pg=PA195|title=Gandhi's Philosophy and the Quest for Harmony|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2006|isbn=978-0-521-86715-3|page=195|access-date=13 January 2012}}</ref> ରିଚାର୍ଡସ କହନ୍ତି, ଗାନ୍ଧୀ "ଭଗବାନ" ଶବ୍ଦକୁ ଏକ ଅଲଗା ଶକ୍ତି ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ, ବରଂ ଅଦ୍ବୈତ ବେଦାନ୍ତ ପରମ୍ପରାର ଅସ୍ତିତ୍ୱ (ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଆତ୍ମା) ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ, ଯାହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମସ୍ତ ଜୀବନରେ ସମସ୍ତ ଜିନିଷରେ, ଏକ ଅଣଦୁଃସାମୟିକ ସାର୍ବଜନୀନ ଭାବରେ ବ୍ୟାପିଥାଏ ।<ref name="richards1"/> ନିକୋଲାସ ଗିୟରଙ୍କ ମତରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପାଇଁ ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଭଗବାନ ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟର ଏକତା, ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଆତ୍ମା ସମାନ ଏବଂ ସେଥିପାଇଁ ସମାନତା ଅଛି, ଆତ୍ମା ଅଛି ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ସମସ୍ତ ଜିନିଷ ସହିତ ସମାନ, ଅହିଂସା (ଅହିଂସା) ହେଉଛି ଏହି ଆତ୍ମାର ପ୍ରକୃତି ।<ref name="gier40">{{Cite book|last=Nicholas F. Gier|title=The Virtue of Nonviolence: From Gautama to Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=tVLt99uleLwC&pg=PA40|year=2004|publisher=[[State University of New York Press]]|isbn=978-0-7914-5949-2|pages=40–42}}</ref>
[[ଫାଇଲ:Salt_March.jpg|thumb|ଇଂରେଜମାନଙ୍କୁ ଲୁଣ ସଂଗ୍ରହର ଏକଛତ୍ରବାଦ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ଔପନିବେଶିକ ଆଇନକୁ ଉଲ୍ଲଂଘନ କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧିଜୀ [[ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ|ଲୁଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ]] ସମୟରେ ଲୁଣ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite web|title=Salt March &#124; Definition, Causes, History, & Facts &#124; Britannica|url=https://www.britannica.com/event/Salt-March|access-date=20 February 2023|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> ତାଙ୍କ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଭାରତୀୟ ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳାଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲା ।<ref>{{Cite book|last=Sita Anantha Raman|title=Women in India: A Social and Cultural History|url=https://books.google.com/books?id=KwKrCQAAQBAJ|year=2009|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-01440-6|pages=164–66}}</ref>]]
ସତ୍ୟାଗ୍ରହର ସାର ହେଉଛି ଏକ ରାଜନୈତିକ ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ "ଆତ୍ମା ଶକ୍ତି", ଅତ୍ୟାଚାରକାରୀଙ୍କ ବିରୋଧରେ ନିଷ୍ଠୁର ବଳ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ମନା କରିବା, ଅତ୍ୟାଚାରକାରୀ ଏବଂ ଶୋଷିତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଶତ୍ରୁତାକୁ ଦୂର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବା, ଅତ୍ୟାଚାରକାରୀଙ୍କୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କିମ୍ବା "ଶୁଦ୍ଧ" କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ । ଏହା ନିଷ୍କ୍ରିୟତା ନୁହେଁ ବରଂ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ପ୍ରତିରୋଧ ଏବଂ ଅସହଯୋଗ ଯେଉଁଠାରେ ଆର୍ଥର ହର୍ମାନ୍ କୁହନ୍ତି, "ପ୍ରେମ ଘୃଣାକୁ ଜିତିଥାଏ"।<ref>{{Cite book|last=Arthur Herman|title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C&pg=PA176|year=2008|publisher=[[Random House]]|isbn=978-0-553-90504-5|page=176}}</ref> ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ପାଇଁ ବେଳେବେଳେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବା ଏକ ଉଦାହରଣ ହେଉଛି ଏହା ଏକ "ନୀରବ ଶକ୍ତି" ବା "ଆତ୍ମା ଶକ୍ତି" (ଏକ ଶବ୍ଦ ଯାହା ମାର୍ଟିନ ଲୁଥର କିଙ୍ଗ ଜୁନିୟର ତାଙ୍କ "ଆଇ ହେଭ୍ ଆ ଡ୍ରିମ୍ " ଭାଷଣ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ କରିଥିଲେ)। ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଶାରୀରିକ ଶକ୍ତି ପରିବର୍ତ୍ତେ ନୈତିକ ଶକ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ସତ୍ୟାଗ୍ରହକୁ "ସାର୍ବଜନୀନ ଶକ୍ତି" ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ, କାରଣ ଏହା ମୂଳତଃ "ସମ୍ପର୍କୀୟ ଏବଂ ଅପରିଚିତ, ଯୁବକ ଏବଂ ବୃଦ୍ଧ, ପୁରୁଷ ଏବଂ ମହିଳା, ବନ୍ଧୁ ଏବଂ ଶତ୍ରୁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପାର୍ଥକ୍ୟ କରେ ନାହିଁ।<ref name="rules">{{Cite journal|last=Gandhi|first=M.K.|title=Some Rules of Satyagraha ''Young India (Navajivan)'' 23 February 1930|journal=The Collected Works of Mahatma Gandhi|volume=48|page=340}}</ref>

ଗାନ୍ଧିଜୀ ଲେଖିଛନ୍ତି, "ଏଥିରେ କୌଣସି ଅଧୀରତା ରହିବା ଉଚିତ୍ ନୁହେଁ, କୌଣସି ବର୍ବରତା ନାହିଁ, କୌଣସି ଅସଦାଚରଣ ନାହିଁ, କୌଣସି ଅଯଥା ଚାପ ନାହିଁ। ଯଦି ଆମେ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ପ୍ରକୃତ ଭାବନା ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛୁ, ତେବେ ଆମେ ଅସହିଷ୍ଣୁ ହୋଇପାରିବା ନାହିଁ । ଅସହିଷ୍ଣୁତା କାହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଉପରେ ବିଶ୍ୱାସ ରଖିବାକୁ ଧୋକା ଦେଇଥାଏ। ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଅଧୀନରେ ପ୍ରଚଳିତ ନାଗରିକ ଅବମାନନା ଏବଂ ଅସହଯୋଗ "ଦୁଃଖର ନିୟମ" ଉପରେ ଆଧାରିତ, ଏକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯେ ''ଦୁଃଖର ସହନଶୀଳତା ହେଉଛି ଶେଷ'' ହେବାର ଏକ ମାଧ୍ୟମ ।<ref>{{Cite book|editor-last=Prabhu|editor-first=R. K.|editor-last2=Rao|editor-first2=U. R.|year=1967|chapter-url=http://www.mkgandhi.org/momgandhi/chap34.htm|chapter=Power of Satyagraha|archive-url=https://web.archive.org/web/20070902015645/http://www.mkgandhi.org/momgandhi/chap34.htm|archive-date=2 September 2007|title=The Mind of Mahatma Gandhi|location=Ahemadabad|publisher=Navajivan Mudranalaya|isbn=81-7229-149-3}}</ref><ref name="CollectedWorks20">{{Cite book|title=Collected Works of Mahatma Gandhi|chapter=156. The Law of Suffering|last=Gandhi|first=M. K.|volume=20|year=1982|publisher=Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India|location=New Delhi|edition=electronic|pages=396–99|chapter-url=http://www.gandhiserve.org/cwmg/VOL020.PDF|access-date=14 January 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120128150127/http://www.gandhiserve.org/cwmg/VOL020.PDF|archive-date=28 January 2012}}</ref> ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧାରଣତଃ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମାଜର ନୈତିକ ଉନ୍ନତି କିମ୍ବା ପ୍ରଗତିକୁ ସୂଚିତ କରେ । ତେଣୁ ସତ୍ୟାଗ୍ରହରେ ଅସହଯୋଗ ବାସ୍ତବରେ ସତ୍ୟ ଓ ନ୍ୟାୟ ସହିତ ବିରୋଧୀଙ୍କ ସହଯୋଗକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖିବାର ଏକ ମାଧ୍ୟମ ।<ref name="Sharma2008">{{Cite book|last=Sharma|first=Jai Narain|title=Satyagraha: Gandhi's approach to conflict resolution|url=https://books.google.com/books?id=XxJvoBWTAXoC&pg=PA17|access-date=26 January 2012|year=2008|publisher=Concept Publishing Company|isbn=978-81-8069-480-6|page=17}}</ref>

''ସତ୍ୟାଗ୍ରହକୁ'' ଏକ ରାଜନୈତିକ ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଧାରଣା ଭାରତୀୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାପକ ଅନୁସରଣ ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲା, କିନ୍ତୁ ସମର୍ଥନ ସାର୍ବଜନୀନ ନଥିଲା । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ଜିନ୍ନାଙ୍କ ପରି ମୁସଲମାନ ନେତାମାନେ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ବିଚାରକୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ, ରାଜନୈତିକ ସକ୍ରିୟତା ମାଧ୍ୟମରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମକୁ ପୁନର୍ଜୀବିତ କରୁଥିବା ଅଭିଯୋଗ କରିଥିଲେ ଏବଂ ମୁସଲମାନ ଜାତୀୟତାବାଦ ଏବଂ ମୁସଲମାନ ମାତୃଭୂମି ଦାବି ମାଧ୍ୟମରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ମୁକାବିଲା କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=R. Taras|title=Liberal and Illiberal Nationalisms|url=https://books.google.com/books?id=Npt_DAAAQBAJ&pg=PA91|year=2002|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-230-59640-5|page=91}}, '''Quote:''' "In 1920 Jinnah opposed satyagraha and resigned from the Congress, boosting the fortunes of the Muslim League."</ref><ref>{{Cite book|last=Yasmin Khan|title=The Great Partition: The Making of India and Pakistan|url=https://archive.org/details/greatpartitionma00khan/page/11|year=2007|publisher=[[Yale University Press]]|isbn=978-0-300-12078-3|pages=[https://archive.org/details/greatpartitionma00khan/page/11 11–22]}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rafiq Zakaria|title=The Man who Divided India|url=https://books.google.com/books?id=2RdITXUpyVgC|year=2002|publisher=Popular Prakashan|isbn=978-81-7991-145-7|pages=83–85}}</ref> ୧୯୪୫ ମସିହା ଜୁନ୍ ମାସରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନେତା [[ବି. ଆର. ଆମ୍ବେଦକର|ଆମ୍ବେଦକର]] ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେବା ପରେ ଏବଂ ଆଧୁନିକ ଭାରତର ପ୍ରଥମ ଆଇନ ଓ ନ୍ୟାୟ ମନ୍ତ୍ରୀ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ "ଅନ୍ଧ ହିନ୍ଦୁ ଭକ୍ତ", ଆଦିମ, ଟଲଷ୍ଟୟ ଏବଂ ରସ୍କିନ୍ଙ୍କ ନକଲି ମଦଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ଏବଂ "ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଚାର କରିବା ପାଇଁ ସର୍ବଦା କିଛି ସରଳତା ଅଛି" ବୋଲି ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଥିଲେ ।<ref name="Herman2008p586">{{Cite book|last=Arthur Herman|title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|year=2008|publisher=[[Random House]]|isbn=978-0-553-90504-5|page=586|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913065817/http://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|archive-date=13 September 2014}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Cháirez-Garza|first=Jesús Francisco|title=Touching space: Ambedkar on the spatial features of untouchability|journal=Contemporary South Asia|publisher=Taylor & Francis|volume=22|issue=1|date=2 January 2014|doi=10.1080/09584935.2013.870978|pages=37–50}};<br /><br />B.R. Ambedkar (1945), [https://archive.org/stream/Dr.BabasahebAmbedkarWritingsAndSpeechespdfsAllVolumes/Volume_09#page/n15/mode/2up/search/ahimsa What Congress and Gandhi have done to the Untouchables], Thacker & Co. Editions, First Edition, pp. v, 282–97</ref> ୱିନଷ୍ଟନ ଚର୍ଚିଲ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ସ୍ୱାର୍ଥପର ଫାଇଦା ଚାହୁଁଥିବା ଜଣେ ଚତୁର ହକଷ୍ଟର, ଜଣେ "ଆକାଂକ୍ଷୀ ଏକଛତ୍ରବାଦୀ" ଏବଂ "ପାଗନ୍ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ଆତାବାଦୀ ମୁଖପାତ୍ର" ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ । ଚର୍ଚ୍ଚିଲ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନାଗରିକ ଅବମାନନା ଆନ୍ଦୋଳନର ଦୃଶ୍ୟ କେବଳ "ସେଠାରେ (ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତରେ) ଗୋରା ଲୋକମାନେ ଯେଉଁ ବିପଦର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଛନ୍ତି ତାହାକୁ ବଢ଼ାଇଦେଇଛି"।<ref>{{Cite book|last=Arthur Herman|title=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|url=https://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|year=2008|publisher=[[Random House]]|isbn=978-0-553-90504-5|pages=359, 378–80|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140913065817/http://books.google.com/books?id=tquxD6dk914C|archive-date=13 September 2014}}</ref>

=== ଅହିଂସା ===
[[ଫାଇଲ:Gandhi_at_Darwen_with_women.jpg|thumb|୨୬ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୯୩୧, ଲାଙ୍କାଶାୟାରର ଡାର୍ୱେନ‌ରେ ବୟନ ଶିଳ୍ପୀଙ୍କ ସହ ଗାନ୍ଧୀ]]
ଯଦିଓ ଗାନ୍ଧୀ ଅହିଂସାନୀତିର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ନଥିଲେ, ତଥାପି ସେ ପ୍ରଥମେ ଏହାକୁ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟାପକ ସ୍ତରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite book|last=Asirvatham|first=Eddy|title=Political Theory|publisher=S.chand|isbn=81-219-0346-7|year=1995}}</ref><ref name="Parel20162"/> ''[[ଅହିଂସା]]'' (ଅହିଂସା)ର ଧାରଣାର ଭାରତୀୟ ଧାର୍ମିକ ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ଏକ ଦୀର୍ଘ ଇତିହାସ ରହିଛି ଏବଂ ଏହାକୁ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଧର୍ମ (ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟ ଗୁଣ) ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ, ଯାହା ସମସ୍ତ ଜୀବଜନ୍ତୁ (''ସର୍ବଭୂତ''), ସର୍ବଦା (ସର୍ବଦ), ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ (''ସର୍ବତା''), କାର୍ଯ୍ୟ, ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ପାଳନ କରାଯାଏ ।<ref>{{Cite book|last=Christopher Chapple|title=Nonviolence to Animals, Earth, and Self in Asian Traditions|url=https://books.google.com/books?id=_Y00Q0_mOkAC|year=1993|publisher=[[State University of New York Press]]|isbn=978-0-7914-1497-2|pages=16–18, 54–57}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀ ତାଙ୍କ ଆତ୍ମଜୀବନୀ 'ଦ ଷ୍ଟୋରୀ ଅଫ୍ ମାଇଁ ଏକ୍ସପେରିମେଣ୍ଟସ୍ ୱିଥ୍ ଟ୍ରୁଥ୍'ରେ ''ଅହିଂସା'' ବିଷୟରେ ତାଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଓ ଧାରଣାକୁ ରାଜନୈତିକ ମାଧ୍ୟମ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି।<ref name="Borman1986">{{Citation|last=Gandhi|first=Mohandis K.|date=11 August 1920|periodical=Young India|publisher=M. K. Gandhi|page=3|title=The Doctrine of the Sword|url=https://www.gandhiheritageportal.org/datalink/files/ghp_journals/journal_image_3/young_india_vol2_img251.jpg|access-date=3 May 2017}} Cited from {{Cite book|last=Borman, William|title=Gandhi and nonviolence|url=https://books.google.com/books?id=U6DE9OUvrTEC&pg=PA253|year=1986|publisher=SUNY Press|page=253|isbn=978-0-88706-331-2}}</ref><ref>Faisal Devji, ''The Impossible Indian: Gandhi and the Temptation of Violence'' (Harvard University Press; 2012)</ref><ref name="Johnson2006">{{Cite book|last=Johnson|first=Richard L.|title=Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings By And About Mahatma Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=dRQcKsx-YgQC&pg=PR11|access-date=9 May 2012|year=2006|publisher=Lexington Books|isbn=978-0-7391-1143-7|page=11}}</ref><ref name="Stein20102">{{Citation|last=Stein|first=Burton|title=A History of India|url=https://books.google.com/books?id=QY4zdTDwMAQC&pg=GBS.PA289|pages=289–|year=2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-2351-1|quote=Gandhi was the leading genius of the later, and ultimately successful, campaign for India's independence.|author-link=Burton Stein}}</ref>

ଯଦିଓ ଗାନ୍ଧୀ ଅହିଂସାକୁ ହିଂସାଠାରୁ ଅସୀମ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୋଲି ଭାବୁଥିଲେ, ତଥାପି ସେ ହିଂସାକୁ କାତରତା ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ପସନ୍ଦ କରୁଥିଲେ ।<ref name="Gupta">{{Cite web|last=Gupta|first=Sourabh|title=Gandhi Jayanti: Why non-violent Mahatma Gandhi preferred violence to cowardice|website=India Today|date=2 October 2013|url=https://www.indiatoday.in/featured/story/gandhi-jayanti-non-violent-mahatma-gandhi-preferred-violence-over-cowardice-212996-2013-10-01|access-date=6 August 2023}}</ref><ref name="Jahanbegloo 2020" /> ସେ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କହିଛନ୍ତି ଯେ ସେ ତାଙ୍କ ସମ୍ମାନ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଭାରତକୁ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ପସନ୍ଦ କରିବେ, ବରଂ ସେ କାତରତାପୂର୍ଣ୍ଣ ଢଙ୍ଗରେ ନିଜ ଅପମାନର ଅସହାୟ ସାକ୍ଷୀ ହେବା ଉଚିତ୍ ।<ref name="Jahanbegloo 2020">{{Cite book|last=Jahanbegloo|first=R.|title=Mahatma Gandhi: A Nonviolent Perspective on Peace|publisher=Taylor & Francis|series=Peacemakers|year=2020|isbn=978-1-000-22313-2|url=https://books.google.com/books?id=BBIHEAAAQBAJ&pg=PA69|page=69}}</ref>

== ସାହିତ୍ୟକୃତି ==
[[ଫାଇଲ:Young_India.png|thumb|ୟଙ୍ଗ ଇଣ୍ଡିଆ, ୧୯୧୯ରୁ ୧୯୩୨ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ଏକ ସାପ୍ତାହିକ ପତ୍ରିକା]]
ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ଲେଖକ ଥିଲେ। ତାଙ୍କ ଦସ୍ତଖତ ଶୈଳୀ ସରଳ, ସଠିକ, ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ କୃତ୍ରିମତା ବିହୀନ ଥିଲା ।<ref>{{Cite web|title=M.K. Gandhi as a Author {{!}} M.K. Gandhi: Author, Journalist, Printer-Publisher {{!}} Journalist Gandhi|url=https://www.mkgandhi.org/j.a.p/author.htm|access-date=25 January 2022|website=www.mkgandhi.org|language=en}}</ref> ୧୯୦୯ ମସିହାରେ ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପ୍ରକାଶନ 'ହିନ୍ଦ ସ୍ୱରାଜ' ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନର "ବୌଦ୍ଧିକ ବ୍ଲୁପ୍ରିଣ୍ଟ" ପାଲଟିଥିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଏହି ପୁସ୍ତକଟି ଇଂରାଜୀରେ ଅନୁବାଦ ିତ ହୋଇଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଏକ କପିରାଇଟ୍ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଥିଲା ଯେଉଁଥିରେ "ନୋ ରାଇଟ୍ସ ସଂରକ୍ଷିତ" ଲେଖାଥିଲା ।<ref name="ie12">{{Cite news|title=Would Gandhi have been a Wikipedian?|url=http://www.indianexpress.com/news/would-gandhi-have-been-a-wikipedian/900506/0|access-date=26 January 2012|work=[[The Indian Express]]|date=17 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121209021916/http://www.indianexpress.com/news/would-gandhi-have-been-a-wikipedian/900506/0|archive-date=9 December 2012}}</ref> ଦଶନ୍ଧି ଧରି ସେ ଗୁଜରାଟୀ, [[ହିନ୍ଦୀ]] ଏବଂ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ହରିଜନଙ୍କ ସମେତ ଅନେକ ଖବରକାଗଜ ସମ୍ପାଦନା କରିଥିଲେ; ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଥିବା ବେଳେ ଇଂରାଜୀରେ ୟଙ୍ଗ ଇଣ୍ଡିଆ ଏବଂ ଗୁଜରାଟୀ ମାସିକ ''ନବଜୀବନ'' ''ଭାରତ'' ଫେରିବା ପରେ ଇଣ୍ଡିଆନ ଓପିନିଅନ୍ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ''ନବଜୀବନ'' ହିନ୍ଦୀରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହାବ୍ୟତୀତ ସେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତିଦିନ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷ ଓ ଖବରକାଗଜକୁ ଚିଠି ଲେଖୁଥିଲେ।<ref>[http://www.lifepositive.com/Spirit/masters/mahatma-gandhi/journalist.asp "Peerless Communicator"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070804022748/http://www.lifepositive.com/Spirit/masters/mahatma-gandhi/journalist.asp|date=4 August 2007}} by V. N. Narayanan. Life Positive Plus, October–December 2002.</ref>

ଗାନ୍ଧିଜୀ ତାଙ୍କ ଆତ୍ମଜୀବନୀ, ''ସତ୍ୟର'' କାହାଣୀ (ଗୁଜରାତି") ସମେତ ଅନେକ ପୁସ୍ତକ ମଧ୍ୟ ଲେଖିଥିଲେ, ଯାହାର ପୁନଃମୁଦ୍ରିତ ହେବା ନିଶ୍ଚିତ କରିବା ପାଇଁ ସେ ସମଗ୍ର ପ୍ରଥମ ସଂସ୍କରଣକୁ କିଣିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଅନ୍ୟ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା: ''ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ'' ତାଙ୍କ ସଂଘର୍ଷ ବିଷୟରେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ, ''ହିନ୍ଦ ସ୍ୱରାଜ ବା'' ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ହୋମ୍ ରୁଲ୍, ଏକ ରାଜନୈତିକ ପୁସ୍ତକ ଏବଂ ଜନ୍ ରସ୍କିନ୍ଙ୍କ 'ଟୁ ଦିସ୍ ଲାଷ୍ଟ'ର ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷାରେ ଏକ ବର୍ଣ୍ଣନା ଯାହା ରାଜନୈତିକ ଅର୍ଥନୀତିର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସମାଲୋଚନା ଥିଲା।<ref name="Unto this last">{{Cite book|last=Gandhi|first=M. K.|title=Unto this Last: A paraphrase|url=http://wikilivres.ca/wiki/Unto_This_Last_%E2%80%94_M._K._Gandhi|publisher=Navajivan Publishing House|location=Ahmedabad|language=en|isbn=81-7229-076-4|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121030070419/http://wikilivres.ca/wiki/Unto_This_Last_%E2%80%94_M._K._Gandhi|archive-date=30 October 2012|access-date=21 July 2012}}</ref> ଏହି ଶେଷ ପ୍ରବନ୍ଧକୁ ଅର୍ଥନୀତି ଉପରେ ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଇପାରେ । ନିରାମିଷ, ଖାଦ୍ୟପେୟ ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ଧର୍ମ, ସାମାଜିକ ସଂସ୍କାର ଇତ୍ୟାଦି ଉପରେ ମଧ୍ୟ ସେ ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ଲେଖିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷାରେ ଲେଖୁଥିଲେ, ଯଦିଓ ସେ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକର ହିନ୍ଦୀ ଏବଂ ଇଂରାଜୀ ଅନୁବାଦକୁ ମଧ୍ୟ ସଂଶୋଧନ କରିଥିଲେ ।<ref name="Pareku">{{Cite book|last=Pareku|first=Bhikhu|title=Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=0chB4q7XeHcC&pg=PT159|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-160667-0|page=159|year=2001}}</ref> ୧୯୩୪ ମସିହାରେ ସେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ୟେରଓ୍ୱାଡା ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ''ଜେଲରୁ ଗୀତ'' ଲେଖିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=M.K. Gandhi|url=http://archive.org/details/songsfromprison00mkga|title=Songs From Prison|date=1934|others=Public Resource}}</ref>

୧୯୬୦ ଦଶକରେ ''[https://en.wikisource.org/wiki/The%20Collected%20Works%20of%20Mahatma%20Gandhi ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସଂଗୃହୀତ କୃତି]'' ନାମରେ ଭାରତ ସରକାର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କୃତି ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ପାଖାପାଖି ଶହେ ଖଣ୍ଡରେ ପ୍ରକାଶିତ ପ୍ରାୟ ୫୦,୦ ପୃଷ୍ଠାର ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ରହିଛି। ୨୦୦୦ ମସିହାରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କୃତିର ଏକ ସଂଶୋଧିତ ସଂସ୍କରଣରେ ଅନେକ ତ୍ରୁଟି ଓ ତ୍ରୁଟି ରହିଥିବାରୁ ବିବାଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା।<ref>{{Cite news|title=Revised edition of Bapu's works to be withdrawn|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2005-11-16/india/27838774_1_second-edition-bapu-gujarat-vidyapith|archive-url=https://web.archive.org/web/20121029052020/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2005-11-16/india/27838774_1_second-edition-bapu-gujarat-vidyapith|archive-date=29 October 2012|access-date=25 March 2012|work=[[The Times of India]]|date=16 November 2005}}</ref> ପରେ ଭାରତ ସରକାର ସଂଶୋଧିତ ସଂସ୍କରଣକୁ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରି ନେଇଥିଲେ।<ref>{{Cite web|last=Peter Rühe|url=http://www.gandhiserve.org/e/cwmg/cwmg_controversy.htm|title=Collected Works of Mahatma Gandhi (CWMG) Controversy|publisher=Gandhiserve.org|access-date=12 July 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160907204816/http://www.gandhiserve.org/e/cwmg/cwmg_controversy.htm|archive-date=7 September 2016}}</ref>

== ଇତିହାସରେ ==
ଇଂରେଜ ଶାସନ ବିରୋଧରେ ସଫଳ [[ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ|ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନର]] ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଭାବରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଜଣାଶୁଣା । ତାଙ୍କୁ ଆଧୁନିକ ଭାରତର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଭାବରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଶଂସା କରାଯାଏ ।<ref name="Vilanilam">{{Cite book|last=Vilanilam|first=J.V.|title=Mass Communication In India: A Sociological Perspective|publisher=SAGE Publications|year=2005|isbn=978-93-5280-570-9|url=https://books.google.com/books?id=0oFjDwAAQBAJ|quote=The greatest of all national leaders (and journalists) of the independence movement was Mahatma Gandhi.|page=68}}</ref><ref name="Parker">{{Cite book|last=Parker|first=Geoffrey|title=The Times Illustrated History of the World|publisher=HarperCollins|year=1995|isbn=978-0-06-270010-0|url=https://books.google.com/books?id=Bj0sAQAAIAAJ|quote=The hero of Indian independence from the British, and the greatest figure in decolonization, was Mahatma Gandhi|page=290}}</ref><ref name="Douglas">{{Cite book|last=Douglas|first=R.|title=The World War 1939–1945: The Cartoonists' Vision|publisher=[[Routledge]]|series=Routledge Library Editions: WW2|year=2021|isbn=978-1-000-46048-3|url=https://books.google.com/books?id=PpJFEAAAQBAJ&pg=PT192|quote=Mahatma Gandhi was the most influential of all the Indian politicians in the campaign for independence|page=192}}</ref><ref>{{Cite book|last=Prashad|first=G.|last2=Nawani|first2=A.|title=Writings on Nehru: Some Reflections on Indian Thoughts and Related Essays|publisher=Northern Book Centre|year=2006|isbn=978-81-7211-204-2|url=https://books.google.com/books?id=iXjvbI4ZswIC|quote=Mahatma Gandhi was the greatest absorbant and the greatest personality of modern India|page=92}}</ref><ref>{{Cite book|last=Blamberger|first=G.|last2=Kakar|first2=S.|title=Imaginations of Death and the Beyond in India and Europe|publisher=Springer Nature Singapore|year=2018|isbn=978-981-10-6707-5|url=https://books.google.com/books?id=mH1TDwAAQBAJ|quote=Mahatma Gandhi, modern India's greatest icon, elevated his search for moksha above any of his social or political goals, including India's freedom from colonial rule.|page=3}}</ref><ref>{{Cite book|last=Carson|first=C.|title=The Autobiography of Martin Luther King, Jr.|publisher=Grand Central Publishing|year=2001|isbn=978-0-7595-2037-0|url=https://books.google.com/books?id=PTI7AQAAQBAJ|quote=Gandhi is not only the greatest figure in India's history, but his influence is felt in almost every aspect of life and public policy.|page=108}}</ref> ଆମେରିକୀୟ ଐତିହାସିକ ଷ୍ଟାନଲି ଓଲପର୍ଟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ "ଭାରତର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିପ୍ଳବୀ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ନେତା" ଏବଂ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପରେ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭାରତୀୟ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ ।<ref name="StanleyWolpert">{{Cite book|last=[[Stanley Wolpert]]|title=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2001|isbn=978-0-19-515634-8|url=https://books.google.com/books?id=KpBy6BCupe4C|pages=32–263}}</ref> ୧୯୯୯ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଏସିଆ ସପ୍ତାହ ପକ୍ଷରୁ 'ଶତାବ୍ଦୀର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଏସୀୟ' ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା।<ref name="tribuneindia">{{Cite web|title=Indira 'woman of millennium', Mahatma 'Asian of century'|website=Tribune India|date=2 December 1999|url=https://www.tribuneindia.com/1999/99dec02/head2.htm}}</ref> ୨୦୦୦ ମସିହାରେ ବିବିସି ସର୍ଭେରେ ତାଙ୍କୁ ସହସ୍ରାବ୍ଦୀର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବେ ବିବେଚନା କରାଯାଇଥିଲା।<ref>{{Cite web|title=Mahatma Gandhi 'greatest man'|publisher=[[BBC]]|date=1 January 2000|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/583427.stm}}</ref><ref name="Mahatma Gandhi Biography">{{Cite web|title=Mahatma Gandhi Biography|url=https://sjsa.maharashtra.gov.in/en/mahatma-gandhi-biography|website=Social Justice & Special Assistance, Government of Maharashtra}}</ref>

''ମହାତ୍ମା'' ଶବ୍ଦକୁ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନାମ ବୋଲି ଭୁଲ କରାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ [[ସଂସ୍କୃତ]] ଶବ୍ଦ ମହା (ଅର୍ଥାତ୍ ମହାନ) ଓ ଆତ୍ମା (ଅର୍ଥାତ୍ ଆତ୍ମା)ରୁ ନିଆଯାଇଛି।<ref name="McGregor19932">{{Cite book |last=McGregor |first=Ronald Stuart |url=https://archive.org/details/oxfordhindiengli00mcgr_0 |title=The Oxford Hindi-English Dictionary |publisher=Oxford University Press |year=1993 |isbn=978-0-19-864339-5 |page=[https://archive.org/details/oxfordhindiengli00mcgr_0/page/799 799] |access-date=31 August 2013 |url-access=registration}} Quote: (''mahā-'' (S. "great, mighty, large, ..., eminent") + ''[[ଉତମାନ (ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ)|ātmā]]'' (S. "'''1.''' soul, spirit; the self, the individual; the mind, the heart; ''2.'' the ultimate being."): "high-souled, of noble nature; a noble or venerable man."</ref><ref name="rajmohan_gandhi_p1722">{{Cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|url=https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC&pg=PA172|title=Gandhi: The Man, His People, and the Empire|year=2006|isbn=978-0-520-25570-8|page=172|publisher=University of California Press|quote=...Kasturba would accompany Gandhi on his departure from [[Cape Town]] for [[England]] in July 1914 ''en route'' to India. ... In different South African towns ([[Pretoria]], [[Cape Town]], [[Bloemfontein]], [[Johannesburg]], and the [[KwaZulu-Natal|Natal]] cities of [[Durban]] and [[Verulam, KwaZulu-Natal|Verulam]]), the struggle's martyrs were honoured and the Gandhi's bade farewell. Addresses in [[Durban]] and Verulam referred to Gandhi as a 'Mahatma', 'great soul'. He was seen as a great soul because he had taken up the poor's cause. The whites too said good things about Gandhi, who predicted a future for the Empire if it respected justice.|author-link=Rajmohan Gandhi}}</ref> ଜୁଲାଇ ୧୯୧୪ରେ ଡର୍ବାନର ଟାଉନ ହଲରେ ବିଦାୟୀ ସଭାରେ ତାଙ୍କୁ ସାର୍ବଜନୀନ ଭାବରେ "ମହାତ୍ମା" ଉପାଧିରେ ସମ୍ମାନିତ କରାଯାଇଥିଲା ।<ref>{{Cite book|title=India-China Relations|last=Charan Shandilya|publisher=Pt. Sunderlal Institute of Asian Studies|page=187}}</ref><ref>{{Cite book|title=Mahatma Gandhi: A Chronology|year=1971|url=https://books.google.com/books?id=4MgBAAAAMAAJ|publisher=[[Ministry of Information and Broadcasting (India)]]|page=60}}</ref> [[ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଠାକୁର|ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଟାଗୋର]] ୧୯୧୫ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଏହି ଉପାଧି ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।<ref name="Tagore1998">{{Cite book|last=Tagore|first=Rabindranath|editor-last=Dutta, Krishna|others=Robinson, Andrew|title=Rabindranath Tagore: an anthology|year=1998|publisher=Macmillan|isbn=978-0-312-20079-4|page=2}}</ref>{{Efn|The earliest record of usage, however, is in a private letter from [[Pranjivan Mehta]] to [[Gopal Krishna Gokhale]] dated 1909.<ref>{{Cite book|last=Guha|first=Ramachandra|url=http://archive.org/details/gandhibeforeindia|title=Gandhi Before India|year=2013|isbn=978-0-670-08387-9|pages=362, 662|publisher=Allen Lane |language=English|quote=During my last trip to Europe I saw a great deal of Mr Gandhi. From year to year (I have known him intimately for over twenty years) I have found him getting more and more selfless. He is now leading almost an ascetic sort of life – not the life of an ordinary ascetic that we usually see but that of a great Mahatma and the one idea that engrosses his mind is his motherland.}}</ref><ref>Pranjivan Mehta to G. K. Gokhale, dated Rangoon, 8 November 1909, File No. 4, Servants of India Society Papers, NMML.</ref>}} ତଥାପି ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ଆତ୍ମଜୀବନୀରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯେ ସେ ଏହି ଟାଇଟଲକୁ କେବେ ବି ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇନଥିଲେ ଏବଂ ଏଥିପାଇଁ ଅନେକ ସମୟରେ ଦୁଃଖିତ ହେଉଥିଲେ ।<ref>[[Mahatma Gandhi#Desai|Desai]], p. viii.</ref><ref>Basu Majumdar, A. K. (1993), ''Rabindranath Tagore: The Poet of India'', Indus Publishing, {{ISBN|81-85182-92-2}}, p. 83: "When Gandhi returned to India, Rabindranath's eldest brother Dwijendranath, was perhaps the first to address him as Mahatma. Rabindranath followed suit and then the whole of India called him Mahatma Gandhi."</ref><ref>{{Cite book|last=Ghose, Sankar|title=Mahatma Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=5l0BPnxN1h8C&pg=PA158|year=1991|publisher=Allied Publishers|page=158|isbn=978-81-7023-205-6|quote=So Tagore differed from many of Gandhi's ideas, but yet he had great regard for him and Tagore was perhaps the first important Indian who called Gandhi a Mahatma. But in 1921 when Gandhi was asked whether he was really a Mahatma Gandhi replied that he did not feel like one, and that, in any event, he could not define a Mahatma for he had never met any.}}</ref>

ଭାରତର ଅସଂଖ୍ୟ ରାସ୍ତା, ସଡ଼କ ଓ ଅଞ୍ଚଳଗାନ୍ଧିଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି। ଏଥିରେ ଏମ୍ ଜି ରୋଡ୍ (ମୁମ୍ବାଇ, ବାଙ୍ଗାଲୋର, କୋଲକାତା, ଲକ୍ଷ୍ନୌ, କାନପୁର, ଗ୍ୟାଙ୍ଗଟକ୍ ଏବଂ ଇନ୍ଦୋର ସମେତ ଅନେକ ଭାରତୀୟ ସହରର ମୁଖ୍ୟ ରାସ୍ତା), ଗାନ୍ଧୀ ମାର୍କେଟ୍ (ସିଓନ୍, ମୁମ୍ବାଇ ନିକଟରେ) ଏବଂ [[ଗାନ୍ଧୀନଗର]] ([[ଗୁଜରାଟ|ଗୁଜରାଟ]] ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ, ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ) ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ।<ref>{{Cite book|last=Guha|first=Ramachandra|title=India After Gandhi: The History of the World's Largest Democracy|year=2007|publisher=Ecco Press|location=Delhi|isbn=978-0-06-019881-7|url=https://archive.org/details/indiaaftergandhi00guha}}</ref>

୨୦୦୮ ସୁଦ୍ଧା ୧୫୦ରୁ ଅଧିକ ଦେଶ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଉପରେ ଟିକଟ ଜାରି କରିଥିଲେ।<ref name="India 2008">{{Cite web|agency=Press Trust of India|title=Stamps on Mahatma Gandhi in 150 countries|website=India Today|date=2 October 2008|url=https://www.indiatoday.in/latest-headlines/story/stamps-on-mahatma-gandhi-in-150-countries-30857-2008-10-02}}</ref> ଅକ୍ଟୋବର ୨୦୧୯ରେ [[ଋଷିଆ|ରୁଷିଆ]], [[ଇରାନ]], [[ତୁର୍କୀ]], [[ଉଜବେକିସ୍ତାନ|ଉଜ୍ବେକିସ୍ତାନ]], ପାଲେଷ୍ଟାଇନ ସମେତ ପ୍ରାୟ ୮୭ଟି ଦେଶ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ୧୫୦ତମ ଜୟନ୍ତୀ ଅବସରରେ ସ୍ମାରକୀ ଗାନ୍ଧୀ ଟିକଟ ଉନ୍ମୋଚନ କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite web|title=Palestine, Turkey and Uzbekistan Issue Commemorative Gandhi Stamps|website=The Wire|date=2 October 2019|url=https://thewire.in/world/palestine-turkey-uzbekistan-commemorative-gandhi-stamps}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://en.irna.ir/news/83501059/Memorial-stamp-marking-Mahatma-Gandhi-unveiled-in-Iran|title=Memorial stamp marking Mahatma Gandhi unveiled in Iran|date=2 October 2019|publisher=[[Islamic Republic News Agency]]|access-date=5 June 2023}}</ref><ref>{{Cite book|title=Yojana October 2020 (English)(Special Edition): A Development Monthly|page=70|publisher=Public Division}}</ref><ref>{{Cite web|last=Chaudhury|first=Dipanjan Roy|title=Russia marks 150th year of Mahatma Gandhi with series of events|website=The Economic Times|date=2 October 2019|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/russia-marks-150th-year-of-mahatma-gandhi-with-series-of-events/articleshow/71403404.cms}}</ref>

ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୦୨୦ରେ ଫ୍ଲୋରିଆନ୍ 120461 ଗାନ୍ଧିଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ସମ୍ମାନରେ ମନୋନୀତ କରାଯାଇଥିଲା।<ref>{{Cite web|url=https://minorplanetcenter.net/iau/ECS/MPCArchive/2020/MPC_20200924.pdf|title=The Minor Planet Circular 125471|date=24 September 2020|pages=939|publisher=Minor Planet Center}}</ref> ଅକ୍ଟୋବର ୨୦୨୨ରେ ଆସ୍ତାନାରେ କାଜାଖସ୍ତାନର ରକ୍ଷକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସଂପ୍ରଦାୟ ସ୍ମାରକୀ ସମ୍ମୁଖରେ ରୋଇଂ କେନାଲର ବନ୍ଧରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଏକ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିଲା ।<ref>{{Cite web|url=https://jjtv.kz/en/news/society/24948-statue-of-mahatma-gandhi-erected-in-astana|title=Statue of Mahatma Gandhi erected in Astana|website=jjtv.kz|date=14 October 2022|access-date=4 October 2023|archive-date=8 November 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221108045833/https://jjtv.kz/en/news/society/24948-statue-of-mahatma-gandhi-erected-in-astana|url-status=dead}}</ref>

On 15 December 2022, the [[ମିଳିତ ଜାତିସଂଘ|United Nations]] headquarters in New York unveiled the statue of Gandhi. UN Secretary-General António Guterres called Gandhi an "uncompromising advocate for peaceful co-existence".<ref>{{Cite web|title=Mahatma Gandhi's bust at UN, a reminder of values he upheld: UN Chief|website=Business Standard News|date=15 December 2022|url=https://www.business-standard.com/article/international/mahatma-gandhi-s-bust-at-un-a-reminder-of-values-he-upheld-un-chief-122121500167_1.html}}</ref>

=== ଅନୁଗାମୀ ଏବଂ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ପ୍ରଭାବ ===
[[ଫାଇଲ:Mahatmagandhi.jpg|thumb|ୟର୍କ ୟୁନିଭର୍ସିଟିରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି]]
[[ଫାଇଲ:The_Soviet_Union_1969_CPA_3793_stamp_(Mahatma_Gandhi).jpg|thumb|୧୯୬୯ ମସିହାରେ ସୋଭିଏତ ୟୁନିୟନର ଡାକଟିକେଟରେ ଗାନ୍ଧୀ]]
[[ଫାଇଲ:Gandhi_Commons.jpg|thumb|ପ୍ରେସା ଟୁଲିଓ ଫଣ୍ଟୋରା, ସାଓ ପାଓଲୋ, ବ୍ରାଜିଲ୍‌ଠାରେ ଗାନ୍ଧୀ  ]]
ଗାନ୍ଧୀ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ନେତା ଓ ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲେ।<ref name="Stein20102"/> [[ମାର୍ଟିନ ଲୁଥର କିଙ୍ଗ ଜୁନିଅର|ମାର୍ଟିନ ଲୁଥର କିଙ୍ଗ ଜୁନିୟର]], ଜେମ୍ସ ଲସନ ଏବଂ ଜେମ୍ସ ବେଭେଲଙ୍କ ସମେତ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାରେ ନାଗରିକ ଅଧିକାର ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତୃବୃନ୍ଦ ଅହିଂସା ବିଷୟରେ ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବିକାଶରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଲେଖାରୁ ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ।<ref>{{Cite web|url=http://mlk-kpp01.stanford.edu/index.php/kingpapers/article/kings_trip_to_india/|title=King's Trip to India|publisher=Mlk-kpp01.stanford.edu|access-date=24 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20090321002316/http://mlk-kpp01.stanford.edu/index.php/kingpapers/article/kings_trip_to_india/|archive-date=21 March 2009}}</ref><ref>{{Cite news|last=Sidner, Sara|url=http://edition.cnn.com/2009/WORLD/asiapcf/02/17/king.anniversaryvisit/index.html|title=King moved, as father was, on trip to Gandhi's memorial|work=CNN|date=17 February 2009|access-date=24 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120414101902/http://edition.cnn.com/2009/WORLD/asiapcf/02/17/king.anniversaryvisit/index.html|archive-date=14 April 2012}}</ref><ref>{{Cite news|last=D'Souza, Placido P.|url=http://www.sfgate.com/opinion/openforum/article/COMMEMORATING-MARTIN-LUTHER-KING-JR-Gandhi-s-2640319.php|title=Commemorating Martin Luther King Jr.: Gandhi's influence on King|work=[[San Francisco Chronicle]]|date=20 January 2003|access-date=24 January 2012|archive-date=18 January 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130118040508/http://www.sfgate.com/opinion/openforum/article/COMMEMORATING-MARTIN-LUTHER-KING-JR-Gandhi-s-2640319.php}}</ref> ରାଜା କହିଲେ "ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଆମକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ରଣନୀତି ଦେଇଥିଲେ। ରାଜା ବେଳେବେଳେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ "ଛୋଟ ବାଦାମୀ ସନ୍ଥ" ବୋଲି ସମ୍ବୋଧନ କରୁଥିଲେ । ରଙ୍ଗଭେଦ ବିରୋଧୀ କର୍ମୀ ତଥା ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ପୂର୍ବତନ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି [[ନେଲସନ ମଣ୍ଡେଲା]] ଗାନ୍ଧୀଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରେରଣା ପାଇଥିଲେ।<ref name="Tougas2011">{{Cite book|last=Tougas|first=Shelley|title=Birmingham 1963: How a Photograph Rallied Civil Rights Support|url=https://books.google.com/books?id=zzWQKHKcrOMC&pg=PT12|access-date=24 January 2012|year=2011|publisher=Capstone Press|isbn=978-0-7565-4398-3|page=12}}</ref><ref>{{Cite book|last=Cone|first=James|title=Martin & Malcolm & America: A Dream Or a Nightmare|year=1992|publisher=Orbis Books|isbn=0-88344-824-6|url-access=registration|url=https://archive.org/details/martinmalcolmame00jame}}</ref><ref name="Mandela-2000">{{Cite magazine|last=Mandela|first=Nelson|date=31 December 1999|title=The Sacred Warrior|language=en-US|magazine=Time|url=https://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,993025,00.html|access-date=20 February 2023|issn=0040-781X}}</ref> ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଛନ୍ତି ଷ୍ଟିଭ୍ ବିକୋ, ଭାକ୍ଲାଭ୍ ହାଭେଲ୍ ଏବଂ ଅଙ୍ଗ ସାନ୍ ସୁ କି।<ref>{{Cite web|url=https://www.mzv.cz/newdelhi/en/pr/commemorative_soiree_relevance_of_vaclav.html|title=Commemorative Soirée: Relevance of Václav Havel Today|publisher=Embassy of the Czech Republic in Delhi}}</ref><ref>{{Cite web|first=Rubina|last=Sethi|url=http://www.tribuneindia.com/2004/20040222/spectrum/book1.htm|title=An alternative Gandhi|website=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]|location=India|date=22 February 2004|access-date=12 March 2009|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090514084050/http://www.tribuneindia.com/2004/20040222/spectrum/book1.htm|archive-date=14 May 2009}}</ref>

ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ପୂର୍ବତନ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ନେଲସନ ମଣ୍ଡେଲା ତାଙ୍କ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସମୟରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅହିଂସା ପ୍ରତିରୋଧ ଦର୍ଶନର ଅନୁଗାମୀ ଥିଲେ ।<ref name="Mandela-2000"/> ଭାନା ଏବଂ ୱାହେଦ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେଇ କହିଥିଲେ ଯେ "ଗାନ୍ଧୀ ଶ୍ୱେତ ଶାସନର ଅନ୍ତ ଘଟାଇବାକୁ ଚାହୁଁଥିବା ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ପିଢ଼ିର କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥିଲେ। ଏହି ପରମ୍ପରା ତାଙ୍କୁ ନେଲସନ ମଣ୍ଡେଲାଙ୍କ ସହ ଯୋଡ଼ିଛି... ଏକ ଅର୍ଥରେ ମଣ୍ଡେଲା ଗାନ୍ଧୀ ଯାହା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ତାହା ପୂରଣ କରିଥିଲେ।

ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଜୀବନ ଏବଂ ଶିକ୍ଷା ଅନେକଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥିଲା ଯେଉଁମାନେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ପରାମର୍ଶଦାତା ଭାବରେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ସମ୍ବୋଧିତ କରିଥିଲେ କିମ୍ବା ଯେଉଁମାନେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରାର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବନକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ । ୟୁରୋପରେ ରୋମେନ୍ ରୋଲାଣ୍ଡ ପ୍ରଥମେ ୧୯୨୪ ମସିହାରେ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ''ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀରେ'' ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ରାଜିଲର ଅରାଜକତାବାଦୀ ତଥା ନାରୀବାଦୀ ମାରିଆ ଲେସର୍ଡା ଡି ମୌରା ଶାନ୍ତିବାଦ ଉପରେ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିଷୟରେ ଲେଖିଥିଲେ । ୧୯୩୧ ମସିହାରେ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନୀ [[ଆଲବର୍ଟ ଆଇନଷ୍ଟାଇନ|ଆଲବର୍ଟ ଆଇନଷ୍ଟାଇନ୍]] ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିଷୟରେ ଲେଖିଥିବା ଏକ ଚିଠିରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସହ ଚିଠି ବିନିମୟ କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ "ଆଗାମୀ ପିଢ଼ି ପାଇଁ ଏକ ଆଦର୍ଶ" ବୋଲି କହିଥିଲେ ।<ref name="Albano-Müller">{{Cite web|url=http://www.gandhiserve.org/streams/einstein.html|title=Einstein on Gandhi (Einstein's letter to Gandhi – Courtesy:Saraswati Albano-Müller & Notes by Einstein on Gandhi – Source: The Hebrew University of Jerusalem)|publisher=Gandhiserve.org|date=18 October 1931|access-date=24 January 2012|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120117104005/http://www.gandhiserve.org/streams/einstein.html|archive-date=17 January 2012}}</ref> ଆଇନଷ୍ଟାଇନ୍ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିଷୟରେ କହିଥିଲେ:<blockquote>ରାଜନୈତିକ ଇତିହାସରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସଫଳତା ଅନନ୍ୟ। ସେ ଏକ ନିର୍ଯ୍ୟାତିତ ଦେଶର ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମ ପାଇଁ ଏକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନୂତନ ଏବଂ ମାନବିକ ଉପାୟ ଆବିଷ୍କାର କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ଏହାକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶକ୍ତି ଏବଂ ନିଷ୍ଠାର ସହ ପାଳନ କରିଛନ୍ତି । ସମଗ୍ର ସଭ୍ୟ ଜଗତର ସଚେତନ ଭାବରେ ଚିନ୍ତା କରୁଥିବା ମଣିଷ ଉପରେ ତାଙ୍କର ନୈତିକ ପ୍ରଭାବ ବୋଧହୁଏ ନିଷ୍ଠୁର ହିଂସାତ୍ମକ ଶକ୍ତିମାନଙ୍କର ଅତ୍ୟଧିକତା ସହିତ ଆମ ସମୟରେ ଲାଗୁଥିବା ତୁଳନାରେ ଅଧିକ ସ୍ଥାୟୀ ହେବ । କାରଣ ସ୍ଥାୟୀ କେବଳ ସେହି ରାଜନେତାଙ୍କ କାମ ହେବ, ଯେଉଁମାନେ ନିଜ ଉଦାହରଣ ଓ ଶିକ୍ଷାଗତ କାର୍ଯ୍ୟ ମାଧ୍ୟମରେ ନିଜ ଲୋକଙ୍କ ନୈତିକ ଶକ୍ତିକୁ ଜାଗ୍ରତ କରି ସୁଦୃଢ଼ କରିଥାନ୍ତି । ଆମେ ସମସ୍ତେ ଖୁସି ଏବଂ କୃତଜ୍ଞ ହୋଇପାରିବା ଯେ ଭାଗ୍ୟ ଆମକୁ ଆଗାମୀ ପିଢ଼ି ପାଇଁ ଏପରି ଏକ ଆଲୋକିତ ସମସାମୟିକ, ଏକ ଆଦର୍ଶ ଉପହାର ଦେଇଛି ।

ଆଗାମୀ ପିଢ଼ି ବିଶ୍ୱାସ କରିବେ ନାହିଁ ଯେ ଏଭଳି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ମାଂସ ଓ ରକ୍ତରେ ପୃଥିବୀକୁ ଚାଲିଥିଲେ।</blockquote>ସୋମାଲିଲ୍ୟାଣ୍ଡର ଜଣେ ରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତା ଫରାହ ଓମାର ୧୯୩୦ ମସିହାରେ ଭାରତ ଗସ୍ତରେ ଆସିଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଭେଟିଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ ସୋମାଲିଲ୍ୟାଣ୍ଡରେ ତାଙ୍କ ଅଭିଯାନରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅହିଂସାତ୍ମକ ଦର୍ଶନଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲେ ।<ref name=":1">{{Cite book|last=Uwechue|first=Raph|url=https://books.google.com/books?id=zTlyAAAAMAAJ|title=Makers of Modern Africa: Profiles in History|date=1981|publisher=Published by Africa Journal Ltd. for Africa Books Ltd.|isbn=978-0-903274-14-2|language=en}}</ref>

୧୯୩୬ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ସହ ରହିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଲାଞ୍ଜା ଡେଲ୍ ବାଷ୍ଟୋ ଭାରତ ଆସିଥିଲେ। ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଦର୍ଶନର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ୟୁରୋପକୁ ଫେରିଆସିଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୪୮ ମସିହାରେ (ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଆଶ୍ରମର ଆଦର୍ଶରେ ଆଦର୍ଶିତ) ସଂପ୍ରଦାୟ ଅଫ୍ ଦ ଆର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ମାଡେଲିନ୍ ସ୍ଲେଡ୍ ("ମୀରାବେହନ" ନାମରେ ଜଣାଶୁଣା) ଜଣେ ବ୍ରିଟିଶ ଆଡମିରାଲଙ୍କ କନ୍ୟା ଥିଲେ ଯିଏ କି ତାଙ୍କ ବୟସ୍କ ଜୀବନର ଅଧିକାଂଶ ସମୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଭକ୍ତ ଭାବରେ ଭାରତରେ ବିତାଇଥିଲେ ।<ref name="Dhupelia-Mesthrie2005">{{Cite book|last=Dhupelia-Mesthrie|first=Uma|title=Gandhi's prisoner?: the life of Gandhi's son Manilal|url=https://books.google.com/books?id=hCR0AJx-9pwC&pg=PA293|access-date=26 January 2012|year=2005|publisher=Permanent Black|isbn=978-81-7824-116-6|page=293}}</ref><ref>{{Cite web|title=In the company of Bapu|url=http://www.telegraphindia.com/1041003/asp/look/story_3824566.asp|date=3 October 2004|website=[[The Telegraph (Calcutta)|The Telegraph]]|access-date=26 January 2012|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120208170605/http://www.telegraphindia.com/1041003/asp/look/story_3824566.asp|archive-date=8 February 2012}}</ref>

ଏହାବ୍ୟତୀତ ବ୍ରିଟିଶ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ ଜନ୍ ଲେନନ୍ ଅହିଂସା ଉପରେ ତାଙ୍କର ମତ ଉପରେ ଆଲୋଚନା କରିବା ସମୟରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ।<ref name="Rolling Stone">{{Cite magazine|archive-url=https://web.archive.org/web/20070528225215/http://www.rollingstone.com/news/story/8898300/lennon_lives_forever|url=https://www.rollingstone.com/news/story/8898300/lennon_lives_forever|archive-date=28 May 2007|title=Lennon Lives Forever|last=Gilmore, Mikal|date=5 December 2005|magazine=Rolling Stone|access-date=24 January 2012}}</ref> ୨୦୦୭ମସିହାରେ ଆମେରିକାର ପୂର୍ବତନ ଉପରାଷ୍ଟ୍ରପତି ତଥା ପରିବେଶବିତ୍ ଅଲ୍ ଗୋର ଜଳବାୟୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉପରେ ଏକ ଭାଷଣରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ଆକର୍ଷଣ କରିଥିଲେ।<ref name="Al Gore">{{Cite news|last=Applebome|first=Peter|title=Applying Gandhi's Ideas to Climate Change|url=https://www.nytimes.com/2008/03/30/nyregion/30towns.html|access-date=2 December 2021|work=The New York Times|date=30 March 2008|quote=Al Gore cited both Gandhi and Abraham Lincoln in a speech on climate change in 2007. He noted Gandhi's sense of satyagraha ...}}</ref> ଆମେରିକାର ୪୪ତମ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି [[ବାରାକ ଓବାମା|ବାରାକ୍ ଓବାମା]] ୨୦୦୯ ସେପ୍ଟେମ୍ବରରେ କହିଥିଲେ ଯେ ତାଙ୍କର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ପ୍ରେରଣା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କଠାରୁ ଆସିଥିଲା। ତାଙ୍କର ଉତ୍ତର ଥିଲା "ମୃତ କିମ୍ବା ବଞ୍ଚିଥିବା ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କିଏ, ଯାହା ସହିତ ଆପଣ ଖାଇବାକୁ ପସନ୍ଦ କରିବେ?"। ସେ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କହିଛନ୍ତି ଯେ "ସେ ଏମିତି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁଥିରେ ମୁଁ ବହୁତ ପ୍ରେରଣା ପାଉଛି । ସେ ଡକ୍ଟର କିଙ୍ଗଙ୍କୁ ଅହିଂସାର ବାର୍ତ୍ତା ଦେଇ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥିଲେ । ସେ ବହୁତ କିଛି କରିଥିଲେ ଏବଂ କେବଳ ତାଙ୍କ ନୈତିକତା ବଳରେ ଦୁନିଆକୁ ବଦଳାଇ ଦେଇଥିଲେ।<ref name="Wakefield">{{Cite news|url=http://www.nbcnews.com/id/32723625/ns/politics-white_house/t/obama-steers-clear-politics-school-pep-talk|title=Obama steers clear of politics in school pep talk|agency=[[Associated Press]]|date=8 September 2009|publisher=[[MSNBC]]|access-date=24 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20131004223415/http://www.nbcnews.com/id/32723625/ns/politics-white_house/t/obama-steers-clear-politics-school-pep-talk/|archive-date=4 October 2013}}</ref>

ଟାଇମ୍ ପତ୍ରିକାରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଦଲାଇ ଲାମା, ଲେକ୍ ୱାସା, [[ମାର୍ଟିନ ଲୁଥର କିଙ୍ଗ ଜୁନିଅର|ମାର୍ଟିନ୍ ଲୁଥର କିଙ୍ଗ୍ ଜୁନିୟର]], ସିଜର ଚାଭେଜ୍, ଅଙ୍ଗ ସାନ୍ ସୁ କି, ବେନିଗ୍ନୋ ଆକ୍ୱିନୋ ଜୁନିୟର, ଡେସମଣ୍ଡ ଟୁଟୁ ଏବଂ [[ନେଲସନ ମଣ୍ଡେଲା|ନେଲସନ]] ମଣ୍ଡେଲାଙ୍କୁ ଗାନ୍ଧୀ ଓ ଅହିଂସାର ସନ୍ତାନ ଭାବେ ନାମିତ କରାଯାଇଥିଲା।<ref name="TimeTCOG">{{Cite news|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,993026,00.html|title=The Children of Gandhi|date=31 December 1999|work=Time|format=excerpt|archive-url=https://web.archive.org/web/20131005013134/http://content.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C993026%2C00.html|archive-date=5 October 2013}}</ref> ଆମେରିକାର ଟେକ୍ସାସର ହ୍ୟୁଷ୍ଟନରେ ଥିବା ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଜିଲ୍ଲା, ଏକ ଜାତିଗତ ଭାରତୀୟ ଅଞ୍ଚଳ, ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି ।<ref name="MorenoCelebrates">{{Cite web|url=http://www.chron.com/news/houston-texas/article/Houston-community-celebrates-district-named-for-1613050.php|title=Houston community celebrates district named for Gandhi|last=Moreno, Jenalia|date=16 January 2010|website=[[Houston Chronicle]]|access-date=24 January 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150411062824/http://www.chron.com/news/houston-texas/article/Houston-community-celebrates-district-named-for-1613050.php|archive-date=11 April 2015}}</ref>

ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଦର୍ଶନ ଉପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରାର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭାବ ରହିଥିଲା । ରୋମେନ୍ ରୋଲାଣ୍ଡ ଏବଂ ମାର୍ଟିନ୍ ବୁବରଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ନିର୍ବନ୍ଧରୁ ଏହା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଜିନ୍-ଲୁକ୍ ନାନ୍ସି କହିଛନ୍ତି ଯେ ଫ୍ରାନ୍ସର ଦାର୍ଶନିକ ମରିସ୍ ବ୍ଲାଞ୍ଚୋଟ୍ "ୟୁରୋପୀୟ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତା" ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସହ ସମାଲୋଚନାତ୍ମକ ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଥିଲେ।<ref name="Bloomsbury Publishing">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4MB2DwAAQBAJ&q=blanchot|title=Gandhi and Philosophy: On Theological Anti-Politics|first=Shaj|last=Mohan|first2=Divya|last2=Dwivedi|first3=Jean-Luc|last3=Nancy|year=2018|publisher=Bloomsbury Publishing|via=Google Books|isbn=978-1-4742-2173-3}}</ref> ସେବେଠାରୁ ହାନ୍ନା ଆରେଣ୍ଡ୍ଟ, ଏଟିନେ ବାଲିବର ଏବଂ ସ୍ଲାଭୋଜ ଜିଜେକ‌ଙ୍କ ସମେତ ଦାର୍ଶନିକମାନେ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ରାଜନୀତିରେ ନୈତିକତା ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀ ଏକ ଜରୁରୀ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଥିଲେ । ନିକଟରେ ଜଳବାୟୁ ପରିବର୍ତନ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ପରିବେଶ ଦର୍ଶନ ଏବଂ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟାର ଦର୍ଶନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ବିଦ୍ୟା ଉପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମତ ଗୁରୁତ୍ୱ ବହନ କରୁଛି ।<ref name="Bloomsbury Publishing" />

=== ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ପାଳନ କରୁଥିବା ବିଶ୍ୱସ୍ତରୀୟ ଦିବସ ===
୨୦୦୭ମସିହାରେ ଜାତିସଂଘ ସାଧାରଣ ସଭା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଜନ୍ମ ଦିନ ୨ ଅକ୍ଟୋବରକୁ "[[ଅନ୍ତଃରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଅହିଂସା ଦିବସ|ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଅହିଂସା ଦିବସ]]" ଭାବେ ଘୋଷଣା କରିଥିଲା । ୧୯୪୮ ମସିହାରେ ୟୁନେସ୍କୋଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତାବିତ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ସ୍କୁଲ ୍ ଡେ ଅଫ୍ ଅହିଂସା ଏବଂ ଶାନ୍ତି (ସ୍ପେନିସ‌ରେ ଡିଇଏନ୍ଆଇପି) ଭାବରେ ୩୦ ଜାନୁଆରୀକୁ ଅନେକ ଦେଶର ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅହିଂସା ଏବଂ ଶାନ୍ତିର ବିଦ୍ୟାଳୟ ଦିବସ ଭାବରେ ପାଳନ କରାଯାଏ ଦକ୍ଷିଣ ଗୋଲାର୍ଦ୍ଧ ବିଦ୍ୟାଳୟ କ୍ୟାଲେଣ୍ଡର ଥିବା ଦେଶରେ ଏହା ମାର୍ଚ୍ଚ ୩୦ରେ ପାଳନ କରାଯାଏ ।<ref name="UN declares 2 October, Gandhi's birthday, as International Day of Nonviolence">{{Cite web|title=UN declares 2 October, Gandhi's birthday, as International Day of Nonviolence|url=https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=22926&Cr=non&Cr1=violence|publisher=UN News Centre|access-date=2 April 2012|date=15 June 2007|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120123011319/http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=22926&Cr=non&Cr1=violence|archive-date=23 January 2012}}</ref><ref name="cartadelapaz">{{Cite web|url=http://www.cartadelapaz.org/portal_cp/anoticies_detall.php?id=682|title=School Day of Nonviolence And Peace|date=30 January 2009|website=Letter of Peace addressed to the UN|publisher=cartadelapaz.org|access-date=9 January 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111101164628/http://www.cartadelapaz.org/portal_cp/anoticies_detall.php?id=682|archive-date=1 November 2011}}</ref><ref name="DENIP">{{Cite web|url=http://denip.webcindario.com/denip.english.html|title=DENIP: School Day of Nonviolence and Peace|last=Eulogio Díaz del Corral|date=31 January 1983|website=DENIP|access-date=30 January 2012|language=es|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120227082217/http://denip.webcindario.com/denip.english.html|archive-date=27 February 2012}}</ref><ref name="DENIP" />

=== ପୁରସ୍କାର ===
[[ଫାଇଲ:Madrid_-_Plaza_Joan_Miró,_Monumento_a_Mohandas_K._Gandhi_2.jpg|thumb|ସ୍ପେନର ମାଦ୍ରିଦରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସ୍ମାରକୀ]]
ଟାଇମ୍ ପତ୍ରିକା ୧୯୩୦ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ମ୍ୟାନ୍ ଅଫ୍ ଦି ଇୟର ନାମ ଦେଇଥିଲା।<ref name="Mahatma Gandhi Biography"/> ସେହି ପତ୍ରିକାର ୧୯୯୯ ମସିହାର ଶତାବ୍ଦୀର ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଲିକାରେ [[ଆଲବର୍ଟ ଆଇନଷ୍ଟାଇନ|ଆଲବର୍ଟ]] ଆଇନଷ୍ଟାଇନ୍ଙ୍କ ପରେ ଗାନ୍ଧୀ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ଥାନରେ ଥିଲେ, ଯିଏ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ "ଆମ ଯୁଗର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତି" ବୋଲି କହିଥିଲେ ।<ref>{{Cite book|last=Clark|first=Ronald|url=https://books.google.com/books?id=gchgl_XLqI0C&dq=%22greatest+man+of+our+age%22+gandhi+einstein&pg=PT862|title=Einstein: The Life and Times|date=2011|publisher=A&C Black|isbn=978-1-4482-0270-6|page=|language=en}}</ref> ନାଗପୁର ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ତାଙ୍କୁ ଏଲଏଲ ପୁରସ୍କାର ଦେଇଥିଲା ।୧୯୩୭ ମସିହାରେ ।<ref>{{Cite journal|url=http://www.currentscience.ac.in/Downloads/article_id_006_06_0311_0316_0.pdf|title=University and Educational Intelligence|journal=[[Current Science]]|volume=6|issue=6|page=314|date=December 1937}}</ref> [[ଭାରତ ସରକାର]] ବିଶିଷ୍ଟ ସମାଜସେବୀ, ବିଶ୍ୱନେତା ଓ ନାଗରିକମାନଙ୍କୁ ବାର୍ଷିକ [[ଅନ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଗାନ୍ଧୀ ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର|ଗାନ୍ଧୀ ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର]] ପ୍ରଦାନ କରିଥାନ୍ତି । ଜାତିଗତ ଭେଦଭାବ ଏବଂ ବିଭେଦ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ସଂଘର୍ଷର ନେତା [[ନେଲସନ ମଣ୍ଡେଲା]] ଜଣେ ପ୍ରମୁଖ ଅଣ-ଭାରତୀୟ ପୁରସ୍କାର ପାଇଥିଲେ । ୨୦୧୧ମସିହାରେ ସର୍ବକାଳୀନ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ୨୫ ଜଣ ରାଜନୈତିକ ଆଇକନ୍ ତାଲିକାରେ ଗାନ୍ଧୀ ଶୀର୍ଷରେ ରହିଥିଲେ।<ref>{{Cite news|url=http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2046285_2045996_2045906,00.html|title=Top 25 Political Icons|access-date=9 February 2011|work=[[Time (magazine)|Time]]|date=4 February 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20131228045051/http://content.time.com/time/specials/packages/article/0%2C28804%2C2046285_2045996_2045906%2C00.html|archive-date=28 December 2013}}</ref>

୧୯୩୭ରୁ ୧୯୪୮ ମଧ୍ୟରେ ପାଞ୍ଚ ଥର ମନୋନୀତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ନୋବେଲ ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର ମିଳିନଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଆମେରିକୀୟ ଫ୍ରେଣ୍ଡସ ସର୍ଭିସ କମିଟିଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମ ଥର ମନୋନୀତ ହୋଇଥିଲେ, ଯଦିଓ ସେ ୧୯୩୭ ଏବଂ ୧୯୪୭ରେ ମାତ୍ର ଦୁଇଥର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ତାଲିକାରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥିଲେ ।<ref name="AFSC">{{Cite web|url=http://www.afsc.org/nobel-peace-prize-nominations|title=Nobel Peace Prize Nominations|publisher=American Friends Service Committee|access-date=30 January 2012|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120204172207/http://www.afsc.org/nobel-peace-prize-nominations|archive-date=4 February 2012|date=14 April 2010}}</ref><ref name="Tønnesson">{{Cite web|last=Tønnesson|first=Øyvind|title=Mahatma Gandhi, the Missing Laureate|publisher=[[Nobel Foundation]]|date=1 December 1999|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/themes/peace/gandhi/|access-date=16 January 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130705224937/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/themes/peace/gandhi/|archive-date=5 July 2013}}</ref> ଦଶନ୍ଧି ପରେ ନୋବେଲ କମିଟି ସର୍ବସାଧାରଣରେ ଏହି ଅବହେଳା ପାଇଁ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲା ଏବଂ ଏହି ପୁରସ୍କାରକୁ ଅସ୍ୱୀକାର କରିବା ପାଇଁ ଗଭୀର ବିଭାଜିତ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ମତକୁ ସ୍ୱୀକାର କରିଥିଲା ।<ref name="Tønnesson" /> ୧୯୪୮ରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ମନୋନୀତ କରାଯାଇଥିଲା କିନ୍ତୁ ନାମାଙ୍କନ ପତ୍ର ବନ୍ଦ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ତାଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଯାଇଥିଲା। ସେହି ବର୍ଷ କମିଟି ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନ ନ କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲା ଯେ "କୌଣସି ଉପଯୁକ୍ତ ଜୀବିତ ପ୍ରାର୍ଥୀ ନାହାନ୍ତି" ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଗବେଷଣାରୁ ଜଣାପଡିଛି ଯେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ମରଣୋତ୍ତର ଭାବେ ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନ କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ କୌଣସି ଉପଯୁକ୍ତ ଜୀବିତ ପ୍ରାର୍ଥୀଙ୍କ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇନଥିଲା ।<ref name="Tønnesson" /> ୨୦୦୬ମସିହାରେ ନର୍ୱେର ନୋବେଲ କମିଟିର ସଚିବ ଗିର ଲୁଣ୍ଡେଷ୍ଟାଡ୍ କହିଥିଲେ, ଆମ ୧୦୬ ବର୍ଷର ଇତିହାସରେ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ତ୍ରୁଟି ହେଉଛି ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ କେବେ ନୋବେଲ ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର ମିଳିନଥିଲା। ନୋବେଲ ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର ବିନା ଗାନ୍ଧୀ ଏହା କରିପାରିବେ, ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିନା ନୋବେଲ କମିଟି କରିପାରିବ କି ନାହିଁ ତାହା ପ୍ରଶ୍ନ।<ref>[http://www.icrs.ugm.ac.id/wednesday-forum-schedule/111-relevance-of-gandhian-philosophy-in-the-21st-century "Relevance of Gandhian Philosophy in the 21st Century"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110915025114/http://www.icrs.ugm.ac.id/wednesday-forum-schedule/111-relevance-of-gandhian-philosophy-in-the-21st-century|date=15 September 2011}}. Icrs.ugm.ac.id. Retrieved 5 August 2013.</ref> ୧୯୮୯ମସିହାରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କୁ ଏହି ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନ କରାଯିବା ପରେ କମିଟିର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ କହିଥିଲେ ଯେ ଏହା ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସ୍ମୃତିପ୍ରତି ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳି।<ref name="Tønnesson" /> ୧୯୯୫ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଋତୁରେ ଉତ୍ତର ଆମେରିକୀୟ ନିରାମିଷ ସମାଜ ତାଙ୍କୁ ମରଣୋତ୍ତର ଭାବେ ନିରାମିଷ ହଲ୍ ଅଫ୍ ଫେମ‌ରେ ସାମିଲ କରିଥିଲା।<ref>{{Cite web|url=https://navs-online.org/purposes-programs/hall-of-fame/|title=Vegetarian Hall of Fame|website=North American Vegetarian Society|access-date=26 September 2020}}</ref>

==== ଜାତିର ପିତା ====
ଭାରତୀୟମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଜାତିର ପିତା ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି ।<ref name="elkins-ginsburg-melton">{{Citation|last=Elkins|first=Zachary|title=The Endurance of National Constitutions|page=158|year=2009|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-51550-4|quote=Whereas Pakistan's leaders died early, India's founding triumvirate of [[Jawaharlal Nehru]], [[Sardar Vallabhbhai Patel]], and [[Rajendra Prasad]] provided a stable hand for the early years, and a personal continuity with the father of the nation, Mahatma Gandhi|last2=Ginsburg|first2=Tom|last3=Melton|first3=Melton}}</ref><ref name="archive.indianexpress.com">{{Cite news|date=11 July 2012|title=Gandhi not formally conferred 'Father of the Nation' title: Govt|work=[[The Indian Express]]|url=http://archive.indianexpress.com/news/gandhi-not-formally-conferred-father-of-the-nation-title-govt/973101/|archive-url=https://web.archive.org/web/20140906121950/http://archive.indianexpress.com/news/gandhi-not-formally-conferred-father-of-the-nation-title-govt/973101|archive-date=6 September 2014}}</ref><ref name="timesofindia.indiatimes.com">{{Cite news|date=26 October 2012|title=Constitution doesn't permit 'Father of the Nation' title: Government|work=The Times of India|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/Constitution-doesnt-permit-Father-of-the-Nation-title-Government/articleshow/16961980.cms|archive-url=https://web.archive.org/web/20170107223546/http://timesofindia.indiatimes.com/india/Constitution-doesnt-permit-Father-of-the-Nation-title-Government/articleshow/16961980.cms|archive-date=7 January 2017}}</ref><ref name="Nehru" /><ref name="McAllister1982">{{Cite book|last=McAllister|first=Pam|url=https://archive.org/details/reweavingwebofli00mcal|title=Reweaving the Web of Life: Feminism and Nonviolence|publisher=New Society Publishers|year=1982|isbn=978-0-86571-017-7|page=[https://archive.org/details/reweavingwebofli00mcal/page/194 194]|access-date=31 August 2013|url-access=registration}} Quote: "With love, Yours, Bapu (You closed with the term of endearment used by your close friends, the term you used with all the movement leaders, roughly meaning 'Papa'." Another letter written in 1940 shows similar tenderness and caring.</ref><ref name="Eck2003">{{Cite book|last=Eck|first=Diana L.|url=https://books.google.com/books?id=XpR0AmKLeY4C&pg=PA210|title=Encountering God: A Spiritual Journey from Bozeman to Banaras|publisher=[[Beacon Press]]|year=2003|isbn=978-0-8070-7301-8|page=210|author-link=Diana Eck|access-date=31 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131012220529/http://books.google.com/books?id=XpR0AmKLeY4C&pg=PA210|archive-date=12 October 2013|url-status=live}} Quote: "...&nbsp;his niece Manu, who, like others called this immortal Gandhi 'Bapu,' meaning not 'father,' but the familiar, 'daddy'." (p. 210)</ref> ଏହି ଶୀର୍ଷକର ଉତ୍ପତ୍ତି ୬ ଜୁଲାଇ ୧୯୪୪ରେ [[ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷ|ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର]] ବୋଷଙ୍କ ଏକ ରେଡିଓ ଅଭିଭାଷଣ (ସିଙ୍ଗାପୁର ରେଡିଓରେ)ରୁ ମିଳିଥାଏ ଯେଉଁଠାରେ ବୋଷ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ "ଜାତିର ପିତା" ଭାବରେ ସମ୍ବୋଧିତ କରିଥିଲେ ।<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/2000/02/01/stories/13011282.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20180413080948/http://www.thehindu.com/2000/02/01/stories/13011282.htm|archive-date=13 April 2018|work=[[The Hindu]]|title=Crusade with arms|date=February 2000}}</ref> ୧୯୪୭ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ୨୮ ତାରିଖରେ [[ସରୋଜିନୀ ନାଇଡୁ]] ଏକ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ "ଜାତିର ପିତା" ବୋଲି ସମ୍ବୋଧିତ କରିଥିଲେ ।<ref name="Father of the Nation RTI">{{Cite news|title=Father of the Nation RTI|publisher=[[NDTV]]|access-date=21 September 2016|url=http://www.ndtv.com/india-news/10-year-olds-rti-on-father-of-the-nation-title-for-gandhi-474827|archive-url=https://web.archive.org/web/20161204192603/http://www.ndtv.com/india-news/10-year-olds-rti-on-father-of-the-nation-title-for-gandhi-474827|archive-date=4 December 2016}}</ref><ref name="Constitution does not permit any titles">{{Cite news|title=Constitution does not permit any titles|work=[[The Times of India]]|access-date=21 September 2016|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/Constitution-doesnt-permit-Father-of-the-Nation-title-Government/articleshow/16961980.cms|archive-url=https://web.archive.org/web/20170107223546/http://timesofindia.indiatimes.com/india/Constitution-doesnt-permit-Father-of-the-Nation-title-Government/articleshow/16961980.cms|archive-date=7 January 2017}}</ref> ତାଙ୍କୁ "''ବାପୁ''<ref name="McAllister1982" /><ref name="Eck2003" />" ([[ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷା|ଗୁଜରାଟୀ]]: ''ପିତା'', ବାପାଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ନେହ) ଉପାଧି ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଏ ।<ref name="Nehru">{{Cite book|last=Nehru|first=Jawaharlal|title=An Autobiography|publisher=Bodley Head}}</ref><ref name="McAllister1982" />

=== ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର, ନାଟ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟ ===

* ୧୯୬୮ମସିହାରେ [[ବିଠଲଭାଇ ଜାଭେରୀ]]<ref>{{Cite web|title=Vithalbhai Jhaveri|url=http://www.gandhiserve.org/information/our_photographers/vithalbhai_jhaveri.html|publisher=GandhiServe Foundatiom|access-date=30 December 2014|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20141231162132/http://www.gandhiserve.org/information/our_photographers/vithalbhai_jhaveri.html|archive-date=31 December 2014}}</ref>ଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ୫ ଘଣ୍ଟାର ୯ ମିନିଟ୍ର ଏକ ବାୟୋଗ୍ରାଫିକାଲ୍ ଡକ୍ୟୁମେଣ୍ଟାରୀ ଫିଲ୍ମ ''ମହାତ୍ମା'': ଲାଇଫ୍ ଅଫ୍ ଗାନ୍ଧୀ, ୧୮୬୯-୧୯୪୮ରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ କଥାକୁ ଉଦାହରଣ ଦେଇ କଳା ଓ ଧଳା ଆର୍କାଇଭେଲ୍ ଫୁଟେଜ୍ ଏବଂ ଫଟୋଗ୍ରାଫ୍ ବ୍ୟବହାର କରି ସେହି ସମୟର ଇତିହାସକୁ ଚିତ୍ରଣ କରିଛି।<ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rfHUvW7L5-k#t=5h6m10s|title=Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948 (1968 – 5hrs 10min)|publisher=Channel of GandhiServe Foundation|access-date=30 December 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150118145035/https://www.youtube.com/watch?v=rfHUvW7L5-k#t=5h6m10s|archive-date=18 January 2015}}</ref> ବେନ୍ କିଙ୍ଗସ୍ଲେ ୧୯୮୨ମସିହାରେ ରିଚାର୍ଡ ଆଟେନବରୋଙ୍କ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ''ଗାନ୍ଧୀରେ'' ଅଭିନୟ କରିଥିଲେ, ଯାହାଶ୍ରେଷ୍ଠ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ପାଇଁ ଏକାଡେମୀ ପୁରସ୍କାର ପାଇଥିଲା ।<ref>{{Cite journal|url=http://jan.ucc.nau.edu/~sj6/Case%20of%20the%20Missing%20Mahatma.pdf#page=9|title=The Case of the Missing Mahatma:Gandhi and the Hindi Cinema|last=Dwyer|first=Rachel|year=2011|journal=[[Public Culture]]|volume=23|issue=2|pages=349–76|publisher=Duke University Press|doi=10.1215/08992363-1161949|archive-url=https://web.archive.org/web/20170321082552/http://jan.ucc.nau.edu/~sj6/Case%20of%20the%20Missing%20Mahatma.pdf#page=9|archive-date=21 March 2017}}</ref> ଏହା ଲୁଇ ଫିଶରଙ୍କ ଜୀବନୀ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଥିଲା ।<ref>{{Cite book|last=Louis Fischer|url=http://archive.org/details/lifeofmahatmagan00loui|title=The Life of Mahatma Gandhi|date=1957|others=Public Resource}}</ref> ୧୯୯୬ ମସିହାରେ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଥିବା ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର 'ଦ ମେକିଂ ଅଫ୍ ଦି ମହାତ୍ମା'ରେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସମୟ ଏବଂ ଜଣେ ଅନଭିଜ୍ଞ ବ୍ୟାରିଷ୍ଟରରୁ ସ୍ୱୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ରାଜନୈତିକ ନେତାରେ ପରିଣତ ହେବାର କାହାଣୀ ରହିଛି।<ref name="Making">{{Cite web|last=Melvani, Lavina|title=Making of the Mahatma|url=http://www.hinduismtoday.com/modules/smartsection/item.php?itemid=4798|website=[[Hinduism Today]]|publisher=hinduismtoday.com|date=February 1997|access-date=26 January 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120203075903/http://www.hinduismtoday.com/modules/smartsection/item.php?itemid=4798|archive-date=3 February 2012}}</ref>
* ୨୦୦୬ରେ ରିଲିଜ୍ ହୋଇଥିବା ବଲିଉଡ୍ କମେଡି ଫିଲ୍ମ 'ଲାଗେ ରହୋ ମୁନ୍ନା ଭାଇ'ରେ ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଥିଲେ। ବିନୟ ଲାଲ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ ଜାହ୍ନୁ ବରୁଆଙ୍କ 'ମୈନେ ଗାନ୍ଧୀ କୋ ନାହି ମାରା' (ମୁଁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିନଥିଲି) ସମସାମୟିକ ସମାଜକୁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଲୋପ ପାଉଥିବା ସ୍ମୃତିକୁ ତାଙ୍କ ୨୦୦୫ ମସିହାର ଚଳଚ୍ଚିତ୍ରର ନାୟକଙ୍କ କାମନାତ୍ମକ ଭୁଲିଯିବାର ରୂପକ ଭାବରେ ସ୍ଥାନିତ କରିଛି।<ref>{{Cite web|last=Pandohar|first=Jaspreet (Reviewer)|title=Movies – Maine Gandhi Ko Nahin Mara (I Did Not Kill Gandhi) (2005)|url=https://www.bbc.co.uk/films/2005/10/03/maine_gandhi_ko_nahi_mara_2005_review.shtml|publisher=BBC (British Broadcasting Corporation)|access-date=30 December 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150704134213/http://www.bbc.co.uk/films/2005/10/03/maine_gandhi_ko_nahi_mara_2005_review.shtml|archive-date=4 July 2015}}</ref><ref>{{Cite web|last=Lal|first=Vinay|title=Moving Images of Gandhi|url=http://www.vinaylal.com/ESSAYS(Gandhi)/mov9.pdf#page=9|access-date=30 December 2014|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304042605/http://www.vinaylal.com/ESSAYS%28Gandhi%29/mov9.pdf#page=9|archive-date=4 March 2016}}</ref>
* ପିଏରେ କର୍ମନଙ୍କ ସଂକଳନ 'ଲେସ୍ ମେମୋୟର୍ସ ଡି ''ଶୈତାନ'' ଏଟ୍ ଅଟ୍ରେସ୍ କଣ୍ଟେସ୍ କଣ୍ଟ୍ସ୍' କାହାଣୀ 'ଲେ ଜୋର୍ ଡୁ ଜୁଗେମେଣ୍ଟ ୍ ଡେର୍ନିଅର୍'ରେ ଭଗବାନ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଶେଷ ରାୟରେ ''ବିଚାର'' କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଅନୁଭବ କରନ୍ତି ଯେ ଚରିତ୍ରଟି ତାଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ଜଟିଳ।
* ୧୯୬୭ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଦ ବିଟଲ୍ସ, ''ସାର୍ଜେଣ୍ଟ ପେପର୍ସ ଲୋନଲି ହାର୍ଟସ କ୍ଲବ ବ୍ୟାଣ୍ଡର'' ଅନ୍ୟତମ ବେଷ୍ଟ ସେଲର ଆଲବମ୍ କଭରରେ ସ୍ଥାନ ିତ କରାଯିବାର ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରତି ସମ୍ମାନ କାରଣରୁ ଏହି ଧାରଣାକୁ ବାତିଲ କରାଯାଇଥିଲା ।<ref>{{Cite book|last=Barczewski|first=S.|last2=Farr|first2=M.|title=The MacKenzie Moment and Imperial History: Essays in Honour of John M. MacKenzie|publisher=Springer International Publishing|series=Britain and the World|year=2019|isbn=978-3-030-24459-0|url=https://books.google.com/books?id=ILm9DwAAQBAJ&pg=PA159|access-date=8 December 2022|page=159}}</ref>
* ୧୯୭୯ ମସିହାରେ ଆମେରିକୀୟ ସଙ୍ଗୀତକାର ଫିଲିପ୍ ଗ୍ଲାସଙ୍କ ଅପେରା ''ସତ୍ୟାଗ୍ରହ'' ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଜୀବନ ଉପରେ ଆଧାରିତ । [[ଭଗବତ ଗୀତା|ଭଗବତ]] ଗୀତାରୁ ନିଆଯାଇଥିବା ଅପେରାର ଲିବ୍ରେଟୋ ମୂଳ [[ସଂସ୍କୃତ|ସଂସ୍କୃତରେ]] ଗାନ କରାଯାଏ । {{Sfn|Kostelanetz|Flemming|1999}}<ref name="KostelanetzFlemming1999">{{Cite book|first=Richard|last=Kostelanetz|author-link=Richard Kostelanetz|first2=Robert|last2=Flemming|title=Writings on Glass: Essays, Interviews, Criticism|url=https://archive.org/details/bub_gb_D8-I4aZALzMC|year=1999|publisher=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-21491-0|page=[https://archive.org/details/bub_gb_D8-I4aZALzMC/page/n112 102]}}</ref><ref name="Glass2015">{{Cite book|last=Philip Glass|title=Words Without Music: A Memoir|url=https://books.google.com/books?id=OpPXBAAAQBAJ&pg=PT192|year=2015|publisher=Liveright|isbn=978-1-63149-081-1|pages=192, 307}}</ref>
* ୧୯୯୫ ମସିହାରେ ମରାଠୀ ନାଟକ ''ଗାନ୍ଧୀ ବିରୁଦ୍ଧ ଗାନ୍ଧୀ'' ଗାନ୍ଧୀ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପୁଅ ହରିଲାଲଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିଥିଲା । ୨୦୦୭ମସିହାରେ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଥିବା ଫିଲ୍ମ ଗାନ୍ଧୀ, ମୋ ବାପା ମଧ୍ୟ ସେହି ବିଷୟବସ୍ତୁ ଉପରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଥିଲା। ୧୯୮୯ ମସିହାର ମରାଠୀ ନାଟକ 'ମେ ନାଥୁରାମ ଗଡସେ ବୋଲଟୋୟ' ଏବଂ ୧୯୯୭ ମସିହାର ହିନ୍ଦୀ ନାଟକ ''ଗାନ୍ଧୀ ଆମ୍ବେଦକର'' ଗାନ୍ଧୀ ଓ ତାଙ୍କ ନୀତିକୁ ସମାଲୋଚନା କରିଥିଲେ।<ref>{{Cite web|url=http://www.dnaindia.com/opinion/4153/report-its-fashionable-to-be-anti-gandhi|title=It's fashionable to be anti-Gandhi|publisher=DNA|date=1 October 2005|access-date=25 January 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130622050823/http://www.dnaindia.com/opinion/4153/report-its-fashionable-to-be-anti-gandhi|archive-date=22 June 2013}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.livemint.com/Leisure/Id8PjapDYFoJqUkyzJvG7N/Drama-king.html|title=Drama king|work=[[Mint (newspaper)|Live Mint]]|date=20 February 2009|access-date=25 January 2013|last=Dutt, Devina|archive-url=https://web.archive.org/web/20130430154736/http://www.livemint.com/Leisure/Id8PjapDYFoJqUkyzJvG7N/Drama-king.html|archive-date=30 April 2013}}</ref>
* ଅନେକ ଜୀବନୀକାର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଜୀବନକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଛନ୍ତି ତାଙ୍କ ମହାତ୍ମାଙ୍କ ସହ ଡିଜି ତେନ୍ଦୁଲକର। ''ମୋହନଦାସ କରମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଜୀବନୀ'' ୮ ଖଣ୍ଡ, ଚମନ ନାହଲଙ୍କ ଗାନ୍ଧୀ କ୍ୱାର୍ଟେଟ୍ ଏବଂ ପ୍ୟାରେଲାଲ ଓ ସୁଶୀଳା ନୈୟାରଙ୍କ ଜୀବନୀ ୧୦ ଖଣ୍ଡରେ ''ମହାତ୍ମା'' ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସହ। ଜୋସେଫ ଲେଲିଭେଲ୍ଡଙ୍କ ୨୦୧୦ ମସିହାର ଜୀବନୀ, ଗ୍ରେଟ୍ ସୋଲ୍: ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସଂଘର୍ଷ ଭାରତ ସହିତ ସଂଘର୍ଷରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଯୌନ ଜୀବନ ବିଷୟରେ ବିବାଦୀୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ ରହିଥିଲା।<ref name="LelyveldNYT">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2011/03/30/books/in-great-soul-joseph-lelyveld-re-examines-gandhi.html|title=Appreciating Gandhi Through His Human Side|work=The New York Times|date=29 March 2011|access-date=26 January 2012|first=Hari|last=Kunzru|archive-url=https://web.archive.org/web/20120131013732/http://www.nytimes.com/2011/03/30/books/in-great-soul-joseph-lelyveld-re-examines-gandhi.html|archive-date=31 January 2012}} (Review of ''Great Soul: Mahatma Gandhi and His Struggle With India'' by Joseph Lelyveld).</ref> ତେବେ ଏହି ପ୍ରେସ୍ କଭରେଜ୍ ପୁସ୍ତକର ସାମଗ୍ରିକ ବାର୍ତ୍ତାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିକୃତ କରିଛି ବୋଲି ଲେଲିଭେଲ୍ଡ କହିଛନ୍ତି।<ref name="LelyveldResponse">{{Cite news|url=http://www.theaustralian.com.au/news/breaking-news/us-author-slams-gandhi-gay-claim/story-fn3dxity-1226030279549|title=US author slams Gandhi gay claim|agency=Agence France-Presse|date=29 March 2011|work=[[The Australian]]|access-date=26 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20130501191126/http://www.theaustralian.com.au/news/breaking-news/us-author-slams-gandhi-gay-claim/story-fn3dxity-1226030279549|archive-date=1 May 2013}}</ref> ୨୦୧୪ ମସିହାର ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ୱେଲକମ୍ ବ୍ୟାକ୍ ଗାନ୍ଧୀ ଆଧୁନିକ ଭାରତ ପ୍ରତି ଗାନ୍ଧୀ କିପରି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିପାରନ୍ତି ତାହା ଉପରେ ଏକ କାଳ୍ପନିକ ନଜର ପକାଇଛି ।<ref>{{Cite news|title=A Welcome Effort|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/a-welcome-effort/article1496255.ece|work=The Hindu|access-date=24 January 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140202232729/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/a-welcome-effort/article1496255.ece|archive-date=2 February 2014|date=28 February 2011|last=Kamath|first=Sudhish}}</ref> ପୂଜ୍ୟ ଗୁରୁଦେବଶ୍ରୀ ରାକେଶଭାଇଙ୍କ ପ୍ରେରଣାରେ ଏବଂ ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ ଏକାଡେମୀ ଏବଂ ଶ୍ରୀମଦ ରାଜଚନ୍ଦ୍ର ମିଶନ ଧର୍ମପୁରଦ୍ୱାରା ପ୍ରଯୋଜିତ ୨୦୧୯ ମସିହାର ନାଟକ ''ଭାରତ ଭାଗ୍ୟ ବିଧାତା'' ଗାନ୍ଧୀ କିପରି ସତ୍ୟ ଓ ଅହିଂସାର ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ତାହା ଉପରେ ନଜର ପକାଇଛି ।<ref>{{Cite web|last=Pandit|first=Unnati|title=Bharat Bhagya Vidhata' captivates the audience|url=https://thelivenagpur.com/2019/03/05/bharat-bhagya-vidhata-captivates-the-audience/|website=The Live Nagpur|access-date=7 May 2019|date=5 March 2019}}</ref>
* ୧୯୩୪ ମସିହାର ମ୍ୟୁଜିକାଲ ଏନିଥିଂ ଗୋଜ‌ରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା 'ୟୁ ଆର୍ ଦ ଟପ୍' ଗୀତର ଲିରିକ୍ସରେ କୋଲ୍ ପୋର୍ଟର୍ 'ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ'କୁ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି। ଏହି ଗୀତରେ ପୋର୍ଟର 'ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ'କୁ 'ନେପୋଲିୟନ ବ୍ରାଣ୍ଡି' ସହ ଗାଇଛନ୍ତି।<ref>{{Cite news|date=1 November 1987|title=NEW YORK; Cole Porter's Lyrics Depend On the Music, But Even Solo They're So Easy to Love|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/1987/11/01/theater/new-york-cole-porter-s-lyrics-depend-music-but-even-solo-they-re-so-easy-love.html|access-date=7 May 2023|issn=0362-4331}}</ref>

=== ଭାରତ ଭିତରେ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ପ୍ରଭାବ ===
[[ଫାଇଲ:Gandhi_Memorial_Kanyakumari.jpg|left|thumb|[[କନ୍ୟାକୁମାରୀ|କନ୍ୟାକୁମାରୀରେ]] ଥିବା ଗାନ୍ଧୀ ମଣ୍ଡପମ୍ ନାମକ ଏକ ମନ୍ଦିର ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସମ୍ମାନରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା।]]
ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧୁନିକୀକରଣ ଏବଂ ସହରୀକରଣ ସହିତ ଭାରତ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ<ref>{{Cite book|last=Ghosh, B. N.|title=Contemporary issues in development economics|url=https://books.google.com/books?id=aM18jLPbhj8C&pg=PA211|year=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-25136-5|page=211}}</ref> ଅର୍ଥନୀତିକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଛି କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ରାଜନୀତିର ଅଧିକାଂଶ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଛି ଏବଂ ତାଙ୍କ ସ୍ମୃତିକୁ ସମ୍ମାନ ଦେଉଛି । ରିପୋର୍ଟର ଜିମ୍ ୟାର୍ଡଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ, "ଆଧୁନିକ ଭାରତ ଏକ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ରାଷ୍ଟ୍ର ନୁହେଁ, ଯଦି ଏହା କେବେ ହୋଇଥାନ୍ତା। ଗ୍ରାମୀଣ ରୋମାଣ୍ଟିସିଜମ ଭାବରେ ତାଙ୍କ ଜୀବନକାଳ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଗ୍ରାମ-ଅଧ୍ୟୁଷିତ ଅର୍ଥନୀତି ବିଷୟରେ ତାଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣକୁ ଦୂରେଇ ଦିଆଯାଇଥିଲା ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତପସ୍ୟା ଏବଂ ଅହିଂସାର ଏକ ଜାତୀୟ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଆହ୍ୱାନ ଏକ ଆଶାୟୀ ଅର୍ଥନୈତିକ ଏବଂ ସାମରିକ ଶକ୍ତିର ଲକ୍ଷ୍ୟର ବିରୋଧୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଛି । ଅପରପକ୍ଷରେ ଏକ ସହିଷ୍ଣୁ, ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ଗଣତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଭାରତର ରାଜନୈତିକ ପରିଚୟ ପାଇଁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଶ୍ରେୟ ଦିଆଯାଉଛି।<ref name="Obama">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/11/07/world/asia/07gandhi.html|title=Obama Invokes Gandhi, Whose Ideal Eludes India|last=Yardley, Jim|date=6 November 2010|work=[[The New York Times]]|access-date=22 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20130817091454/http://www.nytimes.com/2010/11/07/world/asia/07gandhi.html|archive-date=17 August 2013}}</ref>

ଅକ୍ଟୋବର ୨, ଭାରତରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଜନ୍ମଦିନ, ଗାନ୍ଧୀ ଜୟନ୍ତୀ ଏକ ଜାତୀୟ ଛୁଟି ଦିନ ଅଟେ । ଗୋଟିଏ ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍ ବ୍ୟତୀତ [[ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ]]ଦ୍ୱାରା ଜାରି କରାଯାଇଥିବା ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟର କାଗଜ ମୁଦ୍ରାରେ ମଧ୍ୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଫଟୋ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଛି।<ref name="rbi_notes">{{Cite web|url=http://www.rbi.org.in/scripts/ic_banknotes.aspx|title=Reserve Bank of India&nbsp;– Bank Notes|publisher=Rbi.org.in|access-date=5 November 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20111026095526/http://www.rbi.org.in/scripts/ic_banknotes.aspx|archive-date=26 October 2011}}</ref> ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ତାରିଖ ୩୦ ଜାନୁଆରୀକୁ ଭାରତରେ ସହିଦ ଦିବସ ଭାବରେ ପାଳନ କରାଯାଏ ।<ref name="MDay">{{Cite web|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/fjan2000/f270120001.html|title=Martyrs' Day|last=Chatterjee, Sailen|website=Features|publisher=Press Information Bureau|access-date=30 January 2012|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120202060355/http://pib.nic.in/feature/feyr2000/fjan2000/f270120001.html|archive-date=2 February 2012}}</ref>

ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ସମର୍ପିତ ଭାରତରେ ତିନୋଟି ମନ୍ଦିର ରହିଛି ।<ref name="GandhiGod">{{Cite web|url=https://bangaloremirror.indiatimes.com/bangalore/others/Here,%20Gandhi%20is%20god/articleshow/21768559.cms|title=Here, Gandhi is God|last=Kaggere, Niranjan|publisher=BangaloreMirror.com|date=2 October 2010|access-date=29 January 2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131004222327/http://www.bangaloremirror.com/bangalore/others/Here%2C%20Gandhi%20is%20god/articleshow/21768559.cms|archive-date=4 October 2013}}</ref> ଗୋଟିଏ ଓଡ଼ିଶାର [[ସମ୍ବଲପୁର|ସମ୍ବଲପୁରରେ]], ଦ୍ୱିତୀୟଟି [[କର୍ଣ୍ଣାଟକ|କର୍ଣ୍ଣାଟକର]] ଚିକମାଗାଲୁର ଜିଲ୍ଲାର କାଦୁର ନିକଟସ୍ଥ ନିଦାଘଟ୍ଟା ଗ୍ରାମରେ ଏବଂ ତୃତୀୟଟି [[ତେଲେଙ୍ଗାନା|ତେଲେଙ୍ଗାନାର]] ନାଲଗୋଣ୍ଡା ଜିଲ୍ଲାର ଚିତିଆଲଠାରେ ଅବସ୍ଥିତ ।<ref name="GandhiGod" /><ref>{{Cite web|title=Mahatma Gandhi Temple|url=http://www.mahatmagandhitemple.org/|archive-url=https://web.archive.org/web/20180414101632/http://mahatmagandhitemple.org/|archive-date=14 April 2018|access-date=20 February 2023|website=www.mahatmagandhitemple.org}}</ref> [[କନ୍ୟାକୁମାରୀ|କନ୍ୟାକୁମାରୀରେ]] ଥିବା ଗାନ୍ଧୀ ସ୍ମାରକୀ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଭାରତୀୟ ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିର ପରି ଦେଖାଯାଏ ଏବଂ [[ମଦୁରାଇ|ମଦୁରାଇର]] ତାମୁକ୍କମ ବା ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳୀନ ପ୍ୟାଲେସରେ ଏବେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ସଂଗ୍ରହାଳୟ ରହିଛି ।<ref name="AbramEdwards2003">{{Cite book|last=Abram|first=David|last2=Edwards|first2=Nick|title=The Rough Guide to South India|url=https://books.google.com/books?id=sEhJBfbhTAAC|access-date=21 January 2012|year=2003|publisher=Rough Guides|isbn=978-1-84353-103-6|page=506}}</ref>

=== ବଂଶଧର ===
[[ଫାଇଲ:Gandhi_family_tree.jpg|center|thumb|ମୋହନଦାସ କରମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ [[କସ୍ତୁରବା ଗାନ୍ଧୀ|କସ୍ତୁରବା]] ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପାରିବାରିକ ବୃକ୍ଷ (ଉତ୍ସ: ଗାନ୍ଧୀ ଆଶ୍ରମ ସାବରମତୀ)]]
ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଓ ନାତିନାତୁଣୀମାନେ ଭାରତ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଦେଶରେ ରୁହନ୍ତି । ନାତି ରାଜମୋହନ ଗାନ୍ଧୀ ଇଲିନୋଇସରେ ଜଣେ ପ୍ରଫେସର ଏବଂ ''ମୋହନଦାସ'' ନାମକ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଜୀବନୀର ଲେଖକ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଅନ୍ୟ ଜଣେ ତରୁଣ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ଜେଜେବାପାଙ୍କ ଉପରେ ଅନେକ ପ୍ରାମାଣିକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଛନ୍ତି ।<ref>{{Cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|title=Mohandas (a Biography)|publisher=PRHI}}</ref> ଆଉ ଜଣେ ନାତି କାନୁ [[ରାମଦାସ ଗାନ୍ଧୀ|ରାମଦାସ]] ଗାନ୍ଧୀ (ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ତୃତୀୟ ପୁତ୍ର ରାମଦାସଙ୍କ ପୁଅ) ପୂର୍ବରୁ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାରେ ଅଧ୍ୟାପନା କରିବା ସତ୍ତ୍ୱେ [[ଦିଲ୍ଲୀ|ଦିଲ୍ଲୀର]] ଏକ ବୃଦ୍ଧାଶ୍ରମରେ ରହୁଥିବା ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥିଲା।<ref>{{Cite news|title=Kanu Gandhi, Gandhiji's grandson and ex-Nasa scientist, dies|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/kanu-gandhi-gandhiji-s-grandson-and-ex-nasa-scientist-dies/story-7WSlnYpQi6OYLMCxFZNt3N.html|access-date=29 October 2018|work=[[Hindustan Times]]|date=8 November 2016}}</ref><ref>{{Cite news|first=Hiral|last=Dave|title=Lodged in old age home in Delhi, Gandhi's grandson looks to Rajkot|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/lodged-in-old-age-home-in-delhi-gandhi-s-grandson-looks-to-rajkot/story-8uykSprAZxSXisG2axWDSN.html|access-date=29 October 2018|work=[[Hindustan Times]]|date=22 June 2016}}</ref>


== ଗାନ୍ଧୀ:ଜଣା-ଅଜଣା<ref>ଗାନ୍ଧୀ:ଜଣା-ଅଜଣା,[[ସମ୍ବାଦ (ଖବର କାଗଜ)|ସମ୍ବାଦ]],ତା୦୨/୦୨/୨୦୧୬,ଭୁବନେଶ୍ୱର,ପୃଷ୍ଠା ୨,ସମ୍ପାଦକ-ସୌମ୍ୟ ରଞ୍ଜନ ପଟ୍ଟନାୟକ,Volume XXXII No.118</ref> ==

* ନୋବେଲ ଶାନ୍ତି ପୁରସ୍କାର ପାଇଁ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ପାଞ୍ଚଥର ଚୟନ କରାଯାଇଥିଲା ।
* ଚାରି ଦେଶ ଓ ୪ ମହାଦେଶରେ ନାଗରିକ ଅଧିକାର ପାଇଁ ସେ ଲଢ଼ିଥିଲେ ।
* ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମରଶରୀରର ଶୋଭାଯାତ୍ରା ଦୀର୍ଘ ୮ କିଲୋମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପିଥିଲା ।
* ସ‌ହିଦ ହେବାର ୨୧ ବର୍ଷ ପରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସମ୍ମାନାର୍ଥେ ଗ୍ରେଟ ବ୍ରିଟେନ ପକ୍ଷରୁ ଡାକ ଟିକେଟ ପ୍ରଚଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।
* ଜୀବନ‌କାଳରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ହାରାହାରି ଦୈନିକ ପଦ‌ଯାତ୍ରା ଥିଲା ୧୮ କିଲୋମିଟର: ଦୁଇ ଥର ବିଶ୍ୱ ଭ୍ରମଣ ପାଇଁ ଏହା ଯଥେଷ୍ଟ ।
* ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନାମରେ ଭାରତରେ ୫୩ଟି ଏବଂ ବିଦେଶରେ ୪୮ଟି ମୂଖ୍ୟ ରାସ୍ତା ଲୋକାର୍ପିତ ।
* ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅସଂଖ୍ୟ ପତ୍ରବନ୍ଧୁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିଲେ ଟଲଷ୍ଟୟ, ଆଇନଷ୍ଟାଇନ !  
* ଡର୍ବାନ, ପ୍ରିଟୋରିଆ ଓ ଜୋହାନ୍ସବର୍ଗରେ ତିନୋଟି ଫୁଟ୍‌ବଲ୍ କ୍ଲବ ଗଠନରେ ଗାନ୍ଧୀ ଥିଲେ ମୂଖ୍ୟ ପୁରୋଧା ।

== ଆହୁରି ଦେଖନ୍ତୁ ==
{{Portal|Religion|Hinduism|India|Philosophy}}

* [[ଗାନ୍ଧୀ ଟୋପି|ଗାନ୍ଧି ଟୋପି]]
* ଗାନ୍ଧୀ ତୀର୍ଥ - ଗାନ୍ଧୀ ଇଣ୍ଟରନ୍ୟାସନାଲ ରିସର୍ଚ୍ଚ ଇନଷ୍ଟିଚ୍ୟୁଟ୍ ଏବଂ ମ୍ୟୁଜିୟମ ଫର ଗାନ୍ଧିଅଧ୍ୟୟନ, ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଉପରେ ଗବେଷଣା ଏବଂ ଆଲୋଚନା
* ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଧର୍ମ
* ନାଗରିକ ଅଧିକାର ନେତାଙ୍କ ତାଲିକା
* ଶାନ୍ତି କର୍ମୀଙ୍କ ତାଲିକା
* ସାତଟି ସାମାଜିକ ପାପ (ଅର୍ଥାତ୍ ପୃଥିବୀର ସାତଟି ଭୁଲ)
* Trikaranasuddhi
* ମିଳିତ ଜାତୀୟତାବାଦ

== ନୋଟ୍ସ ==
<references group="pron" />
<references group="lower-alpha" responsive="1"></references>

== ଆଧାର ==
{{ଆଧାର}}

=== ପୁସ୍ତକ ===
 {{Refbegin|30em}}
* {{cite book|author=Abel M|title=Glimpses of Indian National Movement|url=https://books.google.com/books?id=Ox3WE2GCbNAC&pg=PA125|year=2005|publisher=ICFAI Books|isbn=978-81-7881-420-9}}
* {{cite book|last=Andrews|first=C. F.|title=Mahatma Gandhi's Ideas Including Selections from His Writings|url=https://books.google.com/books?id=3EAV6JhQmgkC|year=2008|publisher=Pierides Press|isbn=978-1-4437-3309-0|chapter=VII – The Teaching of Ahimsa|orig-year=1930}}
* {{cite book|editor=Dalton, Dennis|title=Mahatma Gandhi: Selected Political Writings|url=https://archive.org/details/mahatmagandhisel00maha|url-access=registration|year=1996|publisher=Hackett Publishing|isbn=978-0-87220-330-3}}
* {{cite book|editor=Duncan, Ronald|title=Selected Writings of Mahatma Gandhi|url=https://www.questia.com/read/54615149/selected-writings-of-mahatma-gandhi|year=2011|publisher=Literary Licensing, LLC|isbn=978-1-258-00907-6|access-date=2023-10-04|archive-date=2020-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20201001171306/https://www.questia.com/read/54615149/selected-writings-of-mahatma-gandhi|url-status=dead}}
* {{cite book|ref=Fischer2002|last1=Gandhi|first1=M. K.|last2=Fischer|first2=Louis|editor=Louis Fischer|title=[[The Essential Gandhi|The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work and Ideas]]|year=2002|publisher=Vintage Books|isbn=978-1-4000-3050-7}}
* {{cite book|last=Gandhi|first=Mohandas Karamchand|title=Satyagraha in South Africa|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.209598|year=1928|publisher=Navajivan Publishing House|location=Ahmedabad|edition=1|language=gu|quote=Translated by Valji G. Desai}}
* {{cite book|last=Gandhi|first=Mohandas Karamchand|title=The Collected Works of Mahatma Gandhi|year=1994|publisher=Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India|isbn=978-81-230-0239-2}} (100 volumes). Free online access from Gandhiserve.
* {{cite journal|last1=Gandhi|first1=Mohandas Karamchand|year=1928|title=Drain Inspector's Report|journal=The United States of India|volume=5|issue=6–8|pages=3–4|url=http://www.saadigitalarchive.org/item/20111212-545}}
* {{Citation|ref=Desai|last=Gandhi|first=Mohandas Karamchand|editor=Desai, Mahadev H.|title=Autobiography: The Story of My Experiments With Truth|publisher=Dover|location=Mineola, N.Y.|year=1990|isbn=0-486-24593-4|title-link=The Story of My Experiments With Truth}}
* {{cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|title=Mohandas: True Story of a Man, His People|url=https://books.google.com/books?id=-FDI8LkGsIAC&pg=PT10|year=2007|publisher=[[Penguin Books]] Limited|isbn=978-81-8475-317-2|author-link=Rajmohan Gandhi}}
* {{cite book|last=Guha|first=Ramachandra|title=[[Gandhi Before India]]|url=|year=2013|publisher=[[Penguin Books Limited]]|isbn=978-93-5118-322-8|author-link=Ramachandra Guha}}
* {{cite book|ref=Jack|editor=Jack, Homer A.|title=The Gandhi Reader: A Source Book of His Life and Writings|url=https://archive.org/details/gandhireadersou00gand|year=1994|publisher=Grove Press|isbn=978-0-8021-3161-4}}
* {{cite book|author1=Johnson, Richard L.|author2=Gandhi, M. K.|name-list-style=amp|title=Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings by and about Mahatma Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=dRQcKsx-YgQC|year=2006|publisher=Lexington Books|isbn=978-0-7391-1143-7}}<!--used-->
* {{cite book|last=Todd|first=Anne M.|title=Mohandas Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=svxDMQZ7fakC&pg=PA7|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0662-5}}
* {{cite book|editor=Parel, Anthony J.|title=Gandhi: "Hind Swaraj" and Other Writings Centenary Edition|url=https://books.google.com/books?id=oc47gUOPZfcC|year=2009|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-14602-9}}
{{Refend}}

=== ପ୍ରାଥମିକ ଉତ୍ସ ===
 {{Refbegin|30em}}
* {{cite book|author=Abel M|title=Glimpses of Indian National Movement|url=https://books.google.com/books?id=Ox3WE2GCbNAC&pg=PA125|year=2005|publisher=ICFAI Books|isbn=978-81-7881-420-9}}
* {{cite book|last=Andrews|first=C. F.|title=Mahatma Gandhi's Ideas Including Selections from His Writings|url=https://books.google.com/books?id=3EAV6JhQmgkC|year=2008|publisher=Pierides Press|isbn=978-1-4437-3309-0|chapter=VII – The Teaching of Ahimsa|orig-year=1930}}
* {{cite book|editor=Dalton, Dennis|title=Mahatma Gandhi: Selected Political Writings|url=https://archive.org/details/mahatmagandhisel00maha|url-access=registration|year=1996|publisher=Hackett Publishing|isbn=978-0-87220-330-3}}
* {{cite book|editor=Duncan, Ronald|title=Selected Writings of Mahatma Gandhi|url=https://www.questia.com/read/54615149/selected-writings-of-mahatma-gandhi|year=2011|publisher=Literary Licensing, LLC|isbn=978-1-258-00907-6|access-date=2023-10-04|archive-date=2020-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20201001171306/https://www.questia.com/read/54615149/selected-writings-of-mahatma-gandhi|url-status=dead}}
* {{cite book|ref=Fischer2002|last1=Gandhi|first1=M. K.|last2=Fischer|first2=Louis|editor=Louis Fischer|title=[[The Essential Gandhi|The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work and Ideas]]|year=2002|publisher=Vintage Books|isbn=978-1-4000-3050-7}}
* {{cite book|last=Gandhi|first=Mohandas Karamchand|title=Satyagraha in South Africa|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.209598|year=1928|publisher=Navajivan Publishing House|location=Ahmedabad|edition=1|language=gu|quote=Translated by Valji G. Desai}}
* {{cite book|last=Gandhi|first=Mohandas Karamchand|title=The Collected Works of Mahatma Gandhi|year=1994|publisher=Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India|isbn=978-81-230-0239-2}} (100 volumes). Free online access from Gandhiserve.
* {{cite journal|last1=Gandhi|first1=Mohandas Karamchand|year=1928|title=Drain Inspector's Report|journal=The United States of India|volume=5|issue=6–8|pages=3–4|url=http://www.saadigitalarchive.org/item/20111212-545}}
* {{Citation|ref=Desai|last=Gandhi|first=Mohandas Karamchand|editor=Desai, Mahadev H.|title=Autobiography: The Story of My Experiments With Truth|publisher=Dover|location=Mineola, N.Y.|year=1990|isbn=0-486-24593-4|title-link=The Story of My Experiments With Truth}}
* {{cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|title=Mohandas: True Story of a Man, His People|url=https://books.google.com/books?id=-FDI8LkGsIAC&pg=PT10|year=2007|publisher=[[Penguin Books]] Limited|isbn=978-81-8475-317-2|author-link=Rajmohan Gandhi}}
* {{cite book|last=Guha|first=Ramachandra|title=[[Gandhi Before India]]|url=|year=2013|publisher=[[Penguin Books Limited]]|isbn=978-93-5118-322-8|author-link=Ramachandra Guha}}
* {{cite book|ref=Jack|editor=Jack, Homer A.|title=The Gandhi Reader: A Source Book of His Life and Writings|url=https://archive.org/details/gandhireadersou00gand|year=1994|publisher=Grove Press|isbn=978-0-8021-3161-4}}
* {{cite book|author1=Johnson, Richard L.|author2=Gandhi, M. K.|name-list-style=amp|title=Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings by and about Mahatma Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=dRQcKsx-YgQC|year=2006|publisher=Lexington Books|isbn=978-0-7391-1143-7}}<!--used-->
* {{cite book|last=Todd|first=Anne M.|title=Mohandas Gandhi|url=https://books.google.com/books?id=svxDMQZ7fakC&pg=PA7|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0662-5}}
* {{cite book|editor=Parel, Anthony J.|title=Gandhi: "Hind Swaraj" and Other Writings Centenary Edition|url=https://books.google.com/books?id=oc47gUOPZfcC|year=2009|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-14602-9}}
{{Refend}}

== ଅଧିକ ତଥ୍ୟ ==
{{Sister project links|wikt=no|q=Mohandas K. Gandhi|v=no|commons=Category:Mohandas K. Gandhi|n=no|b=no|author=yes|s=Author:Mohandas Karamchand Gandhi}}
* [http://www.gandhismriti.gov.in/indexb.asp Gandhi Smriti&nbsp;— Government of India website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070712110932/http://www.gandhismriti.gov.in/indexb.asp |date=2007-07-12 }}
* [http://www.gandhi-manibhavan.org/ Mani Bhavan Gandhi Sangrahalaya Gandhi Museum & Library]
* [http://www.gandhifoundation.net/ Gandhi Research Foundation - One-Stop info on Gandhi]
* [http://www.saadigitalarchive.org/subject/mk-gandhi Mohandas K. Ghadhi materials in the South Asian American Digital Archive (SAADA)]

{{କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ}}

== ବାହାର ଲିଙ୍କ ==
* [https://web.archive.org/web/20160701151650/http://www.dli.ernet.in/handle/2015/502501%3Bjsessionid%3DD74A55AB7FEF2464BAE33254D74FFA03 ୧୯୪୨-୧୯୪୪ ମସିହାରେ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ସହ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଚିଠିପତ୍ର]
* {{URL|https://www.gandhiheritageportal.org/|About Mahatma Gandhi}}
* {{URL|www.gandhiashramsabarmati.org/|Gandhi at Sabarmati Ashram}}
* {{Gutenberg author|name=Mahatma Gandhi}}
{{Navboxes|title=Articles related to Mahatma Gandhi}}

[[ଶ୍ରେଣୀ:୧୮୬୯ ଜନ୍ମ]]
[[ଶ୍ରେଣୀ:୧୯୪୮ ମୃତ୍ୟୁ]]
[[ଶ୍ରେଣୀ:ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପରିବାର]]
[[ଶ୍ରେଣୀ:ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ]]