ଫତେ ସିଂ ରାଠୋର୍

ଫତେ ସିଂ ରାଠୋର୍
୨୦୦୮ ମସିହାରେ ଫତେ ସିଂ ରାଠୋର୍
ଜନ୍ମ	୧୦ ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୩୮ ଚୋରାଡିଆ ଗାଁ, ଯୋଧପୁର ଜିଲ୍ଲା, ରାଜସ୍ଥାନ
ମୃତ୍ୟୁ	୧ ମାର୍ଚ୍ଚ୍ ୨୦୧୧ ସୱାଇ ମାଧୋପୁର, ରାଜସ୍ଥାନ
ଜାତୀୟତା	ଭାରତୀୟ
ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ	ରାଜପୁତାନା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ (ଏବେକାର ରାଜସ୍ଥାନ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ) - ୧୯୬୦, ଭାରତୀୟ ବନ୍ୟଜୀବ ସଂସ୍ଥାନ - ୧୯୬୯
ପ୍ରସିଦ୍ଧି	ବ୍ୟାଘ୍ର ସଂରକ୍ଷଣ
ବୈବାହିକ-ସାଥୀ	ଖେମ୍ କନୱର୍
ପୁରସ୍କାର	World Wildlife Fund lifetime achievement award
ବିଜ୍ଞାନୀ ଜୀବନ
କ୍ଷେତ୍ର	ବନ୍ୟଜୀବ ସଂରକ୍ଷଣ
କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନ	ରାଜସ୍ଥାନ ବନ ବିଭାଗ, ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍
ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲେ	ସରୋଜ ରାଜ ଚୌଧୁରୀ
ଆଦର୍ଶ	ବେଲିଣ୍ଡା ରାଇଟ୍, ବାଲ୍ମିକ ଥାପର

ଫତେ ସିଂ ରାଠୋର୍ (୧୦-ଅଗଷ୍ଟ-୧୯୩୮ରୁ ୧-ମାର୍ଚ୍ଚ-୨୦୧୧) ଜଣେ ଭାରତୀୟ ବ୍ୟାଘ୍ର ସଂରକ୍ଷଣବାଦୀ । ସେ ୧୯୬୦ ମସିହାରେ “ଭାରତୀୟ ବନ ସେବା”ରେ କାର୍ଯ୍ୟାରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ସେ “ବ୍ୟାଘ୍ର ପରିଯୋଜନା”ର ଜଣେ ସଭ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ । ବାଘମାନଙ୍କ ଜୀବନଶୈଳୀରେ ତାଙ୍କର ଅଶେଷ ଜ୍ଞାନ ଯୋଗୁଁ ସେ “ଟାଇଗର ଗୁରୁ” ବା ବ୍ୟାଘ୍ର ବିଶାରଦ ବୋଲି ସର୍ବବିଦିତ ଥିଲେ । ବନ୍ୟଜୀବ ସଂରକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେ ନିଜ ଜୀବନକାଳର ୫୦ ବର୍ଷ ଅତିବାହିତ କରିଥିଲେ । ୧୯୭୩-୭୫ ସମୟରେ ରାଜସ୍ଥାନର ରନ୍ଥାମ୍ବୋର୍ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନରୁ ଲୋକଙ୍କୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ କରିବାରେ ତାଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ରହିଥିଲା । ଫତେ ସିଂଙ୍କ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଯୋଗୁଁ ରନ୍ଥାମ୍ବୋରର ବାଘଙ୍କ ବିଷୟରେ ବିଶ୍ୱବାସୀଙ୍କ ଜ୍ଞାନ ବଢ଼ିଲା ଓ ଏହି ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କଲା । 

ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀବନ

ଫତେ ସିଂ ରାଜସ୍ଥାନର ଯୋଧପୁର ଜିଲ୍ଲାର ଚୋରାଡିଆ ଗ୍ରାମରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ୬ଟି ଭାଇ ଓ ୫ଟି ଭଉଣୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଫତେ ସିଂ ଅଗ୍ରଜ ଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଜେଜେବାପା ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସିଂ ରାଠୋର୍ ଭାରତୀୟ ସେନାରେ ଜଣେ ମେଜର୍ ଥିଲେ । ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସିଂଙ୍କ ବଡ଼ପୁଅ ସଗତ ସିଂ (ଫତେ ସିଂଙ୍କ ପିତା) ଜଣେ ପୁଲିସ ଅଧିକାରୀ ଥିଲେ ଓ ନିଜ ଗାଁରେ ଜମିଘର କଥା ବୁଝାବୁଝି କରୁଥିଲେ । ଫତେ ସିଂଙ୍କ ମା’ ଫେବୃଆରୀ ୨୦୧୦ରେ ସେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ । ଫତେ ସିଂଙ୍କ ଦାଦା/କାକାମାନେ(ଜଣେ ସେନାରେ ଓ ଅନ୍ୟଜଣେ ଓକିଲ) ତାଙ୍କ ଲାଳନପାଳନରେ ସହାୟତା କରିଥିଲେ ।  ଡେରାଡୁନର କର୍ଣ୍ଣେଲ୍ ବ୍ରାଉନ୍ କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିଲେ । ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ନାଟକପ୍ରତି ଫତେ ସିଂଙ୍କର ଅଧିକ ଆଗ୍ରହ ଥିଲା । ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢ଼ିବା ସମୟରେ ସେ ନିଜ ଦାଦାଙ୍କ ସହିତ ରହୁଥିଲେ । ଫତେ ସିଂ ବଡ଼ ହୋଇ ଓକିଲାତି କରନ୍ତୁ ବୋଲି ତାଙ୍କ ଦାଦା ଚାହୁଁଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଫତେ ସିଂଙ୍କର ଓକିଲାତି କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ନଥିଲା । ଫତେ ସିଂ ୧୯୬୦ରେ ରାଜପୁତାନା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ସ୍ନାତକ ହାସଲ କଲେ । କର୍ମ ଜୀବନରେ ସେ ପ୍ରଥମେ ଜଣେ କିରାଣୀ ଓ ପରେ କୋଇଲା ବିକାଳୀ ଭାବେ ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରିଥିଲେ । ନିଜର ଜଣେ ସମ୍ପର୍କୀୟଙ୍କ ସହାୟତାରେ ସେ ବନପାଳକ ଭାବେ କାମ ଆରମ୍ଭ କଲେ ।

ସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରତି ତାଙ୍କ ଅବଦାନ

ନିଜ ସମ୍ପର୍କୀୟଙ୍କ ପରାମର୍ଶକ୍ରମେ ଫତେ ସିଂ “ରାଜସ୍ଥାନ ବନ ସେବା”ରେ କାମ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ୧୯୬୧ରେ ରାଣୀ ଏଲିଜାବେଥ୍-୨ୟ ଓ ଏଡିନବରାର ନବାବଙ୍କ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ ସମୟରେ ସେ ତାଙ୍କ ଅଞ୍ଚଳରେ ବାଘ ଶିକାରର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱ ବହନ କରିଥିଲେ । ନବାବ ଶିକାର କରିଥିବା ବାଘ ହିଁ ଫତେ ସିଂ ଦେଖିଥିବା ପ୍ରଥମ ବାଘ ଥିଲା । ଏହି ବିଷୟ ମନେପକାଇ ଥରେ ସେ କହିଥିଲେ ଯେ “ସେତେବେଳେ ମୋର ବାଘମାନଙ୍କ ପ୍ରତି କୌଣସି ସ୍ନେହ ନଥିଲା । ଶିକାରରେ ସଫଳତା ଲାଭକରି ଆମେ ଆନନ୍ଦ ଲାଭ କରିଥିଲୁ ।”

ବନ ସେବାରେ କାମ କରି ସେ ଅତି ଖୁସି ଥିଲେ ଓ ସମୟକ୍ରମେ ସଂରକ୍ଷଣ ଦିଗରେ ମନ ବଳାଇଲେ । ସେ ବନ୍ୟଜନ୍ତୁ ଓ ଶିକାରଜନ୍ତୁ ସଂରକ୍ଷକ ଭାବେ ପ୍ରଥମେ ସରିସ୍କା ଜଂଗଲରେ, ୧୯୬୩ରୁ ୧୯୭୦ ଯାଏଁ ମାଉଣ୍ଟ୍ ଆବୁ ଜଂଗଲରେ ଓ ୧୯୭୧ରେ ରନ୍ଥାମ୍ବୋରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ପୂର୍ବେ ଜୟପୁର ରାଜପରିବାରଙ୍କ ଶିକାର ଅଭ୍ୟାସ ନିମନ୍ତେ ରନ୍ଥାମ୍ବୋର୍ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ୧୯୬୯ରେ ଫତେ ସିଂ ଡେରାଡୁନସ୍ଥିତ ଭାରତୀୟ ବନ୍ୟଜୀବ ସଂସ୍ଥାନରେ ବନ ଅଧିକାରୀ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ଲାଭ କଲେ । ପୁସ୍ତକୀୟ ଜ୍ଞାନ ଅପେକ୍ଷା ଗବେଷଣା, ନିରୀକ୍ଷଣ ଓ ଅନୁଭବରୁ ମିଳୁଥିବା ଜ୍ଞାନକୁ ସେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ଦେଉଥିଲେ । ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ବେଳେ ତାଙ୍କ ଗୁରୁ ସରୋଜ ରାଜ ଚୌଧୁରୀ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ କ୍ଷମତା ବିଷୟରେ ଜାଣି ପାରିଥିଲେ । 

ବ୍ୟାଘ୍ର ପରିଯୋଜନା (Project Tiger)

ନିରଙ୍କୁଶ ବାଘଶିକାର ଯୋଗୁଁ ଭାରତୀୟ ଜଙ୍ଗଲରେ ବାଘସଂଖ୍ୟା ଦୟନୀୟ ସ୍ଥିତିରେ ପହଞ୍ଚି ଯାଇଥିଲା ଓ ଏଥିରେ ଚିନ୍ତିତ ହୋଇ ଭୂତପୂର୍ବ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରୀମତୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ବ୍ୟାଘ୍ର ପରିଯୋଜନା (ଈଂରାଜୀରେ Project Tiger (PT))ର ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।  ତା’ ପରଠାରୁ ଶିକାର ପ୍ରଥାକୁ ନିଷିଦ୍ଧ ଘୋଷିତ କରାଗଲା ଓ ରନ୍ଥାମ୍ବୋର୍ ସମେତ ୯ଟି ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନରେ ବାଘସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ସହକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଭାବେ ଫତେ ସିଂ ରନ୍ଥାମ୍ବୋରରେ ନିଯୁକ୍ତ ହେଲେ ଓ ଏହି ମହତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଜ ଉପରିସ୍ଥ ଅଧିକାରୀଙ୍କ ସମର୍ଥନ ପ୍ରାପ୍ତ କଲେ । 

ରନ୍ଥାମ୍ବୋରରେ ଜେଫ୍ରି ୱାର୍ଡ୍, ଡାୟାନେ ରେନ୍ସ ୱାର୍ଡଙ୍କ ସହିତ ଫତେ ସିଂ ରାଠୋର୍

ସେ ସମୟରେ ରନ୍ଥାମ୍ବୋରର ଜଙ୍ଗଲ ଆଜି ଅପେକ୍ଷା ବହୁତ ଅଲଗା ଥିଲା । ବର୍ତ୍ତମାନର “ପଦମ ତାଲାଓ” (ପଦ୍ମ ପୋଖରୀ) ଥିବା ସ୍ଥାନରେ ସେତେବେଳେ ଚାଷଜମି ଥିଲା । ଅଭୟାରଣ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥିବା କୃତ୍ରିମ ପୋଖରୀକୁ ଶୁଖାଇ ଜଙ୍ଗଲ ଆଖପାଖର ଗ୍ରାମବାସୀ ସେଠାରେ କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଫତେ ସିଂ ପଦମ ତାଲାଓ, ରାଜ ବାଗ୍ ଓ ମାଲିକ ତାଲାଓର ପୁନରୁଦ୍ଧାର କରାଇଥିଲେ ।  ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ମଧ୍ୟରେ ଓ ସୀମାରେ ୧୬ଟି ଛୋଟ ଗାଁ ରହିଥିଲା ଓ ସେମାନଙ୍କୁ ସଂଯୋଗ କରିବାପାଇଁ ସଡ଼କ ମଧ୍ୟ ନଥିଲା । ଗାଁର ଲୋକମାନେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ଅଭାବ, ନିରକ୍ଷରତା ମଧ୍ୟରେ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିଲେ ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟସେବାରୁ ବଞ୍ଚିତ ରହିଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ଗୃହପାଳିତ ପଶୁ ଚରିବା ଫଳରେ ଜଙ୍ଗଲ ପଦା ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ବନ୍ୟଜୀବ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ କେବଳ ରାତି ସମୟରେ ବାହାରୁଥିଲେ ଓ ପ୍ରାୟ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହେଉନଥିଲେ । 

ଫତେ ସିଂ ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ଦୈନନ୍ଦିନ ନିରୀକ୍ଷଣ ପାଇଁ ରାସ୍ତା ତିଆରି କରାଇଥିଲେ । ସେ ହୃଦବୋଧ କରିପାରିଥିଲେ ଯେ ବାଘମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ସ୍ୱାଧୀନ ଓ ଭୟମୁକ୍ତ ପରିବେଶ ଆବଶ୍ୟକ ଓ ସେଥିପାଇଁ ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକ ଅଭୟାରଣ୍ୟ ବାହାରକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତର ହେବା ଜରୁରୀ । ଅନେକ ଚାତୁର୍ଯ୍ୟ, ଧୈର୍ଯ୍ୟ ସହାୟତାରେ ଲୋକଙ୍କୁ ନିଜର ପୈତୃକ ଘରଛାଡ଼ି ବାହାରକୁ ଯିବାପାଇଁ ସେ ମନାଇ ପାରିଲେ । ସମୟେ ସମୟେ ଭାବପ୍ରବଣ ହୋଇ ଫତେ ସିଂ ଏହି ଲୋକଙ୍କ ମେଳରେ ସେମାନଙ୍କ ଦୁଃଖରେ ଭାଗୀ ହେବାର ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥିଲା । ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ଜଣେ ଯୁବଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ସେ ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ “ରାଖି ଭାଇ” ଭାବେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନା କରିଥିଲେ ଓ ତାଙ୍କୁ ହୃଦବୋଧ କରାଇ ପାରିଲେ ଯେ ଜଙ୍ଗଲରୁ ବାହାରି ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ଗଲେ ଗାଁବାସୀଙ୍କୁ ଅନେକ ଲାଭ ମିଳିବ । ଗାଁ ଲୋକଙ୍କୁ ଉଚିତ୍ କ୍ଷତିପୂରଣ ଦିଆଗଲା ଓ କୈଳାସପୁରୀ ନାମକ ନୂଆ ଗ୍ରାମର ସ୍ଥାପନା କରାଯାଇ ସେମାନଙ୍କୁ ଥଇଥାନ କରାଗଲା । କୈଳାସପୁରୀରେ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକେନ୍ଦ୍ର, ଏକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନା କରାଗଲା ଓ ଅଭୟାରଣ୍ୟ ବାହାରେ ଚାଷୋପଯୋଗୀ ଭଲ ଜମି ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା । 

୧୯୭୩ରୁ ୧୯୭୫ ମଧ୍ୟରେ ଲୋକଙ୍କ ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ପରେ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ସବୁଜିମା ସ୍ୱତଃ ବଢ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା । ନିତିଦିନର ନିରୀକ୍ଷଣରେ ଫତେ ସିଂ କ୍ରମେ ବାଘଙ୍କ ପଞ୍ଝାଚିହ୍ନ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ । କିନ୍ତୁ ତଥାପି ଏହି ନିଶାଚର ପ୍ରାଣୀମାନେ କେବେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହେଉନଥିଲେ । ଲୋକମାନେ ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ସମୟରେ ଏକ ଛୋଟା ମଇଁଷିକୁ ଜଙ୍ଗଲରେ ଛାଡ଼ି ଚାଲିଯାଇଥିଲେ । ସେହି ପାଖରେ ଏକ ବାଘୁଣୀର ପଞ୍ଝାଚିହ୍ନ ଦେଖି ଫତେ ସିଂ ଭାବିଲେ ଯେ ବାଘୁଣୀଟି ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ମଇଁଷିର ଶିକାର କରିବ । କିଛିଦିନ ପରେ ମଇଁଷି ମରିବାର ଖବର ପାଇ ଉତ୍ସାହିତ ଫତେ ସିଂ ମଢ଼ର ପାଖରେ ଥିବା ଏକ ଗଛ ଉପରେ ରହି ବାଘୁଣୀର ଆସିବାର ଅପେକ୍ଷା କଲେ । କିଛି ସମୟ ପରେ ବାଘୁଣୀ ତା’ର ଛୁଆମାନଙ୍କ ସହିତ ଦେଖାଦେଲା ଓ ମୃତ ମଇଁଷିକୁ ଖାଇବା ଆରମ୍ଭ କଲା । କିଛି ସମୟ ପରେ ବାଘୁଣୀଟି ଫତେ ସିଂଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଜାଣିପାରି ନିଜ ବିରକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କଲା । ଫତେ ସିଂ ଏତେ ଉତ୍ସାହିତ ଥିଲେ ଯେ ଚିତ୍ର ଉତ୍ତୋଳନ କରିବା ସମୟରେ ତାଙ୍କ ହାତ ସ୍ଥିର ରହୁ ନଥିଲା ।  ଏହି ବାଘୁଣୀକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ପରେ ଅନେକ ସୁଯୋଗ ମିଳିଲା ଅବଶ୍ୟ । ଏହି ବାଘୁଣୀକୁ ସେ ନିଜ ବଡ଼ ଝିଅ ପଦ୍ମିନୀଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ କରିଥିଲେ । କ୍ରମେ ପଦ୍ମିନୀ ମଧ୍ୟ ଫତେ ସିଂଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ବିଚଳିତ ବା ବିରକ୍ତ ହେଲାନାହିଁ । ୧୯୮୧ ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ଗ୍ରାମ ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣରେ ଜୀବିକା ହରାଇଥିବା କେତେକ ଲୋକ ଫତେ ସିଂଙ୍କୁ ମରଣାନ୍ତକ ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ । ଏହି ଲୋକମାନେ ଜଙ୍ଗଲରେ ଗୋରୁ ଚରାଉଥିବା ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ଚାନ୍ଦା ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ ।  ଫତେ ସିଂଙ୍କୁ ସେମାନେ ଖୁବ୍ ପିଟିବା ପରେ ମରଣମୁଖରେ ଛାଡ଼ି ପଳାଇ ଯାଇଥିଲେ । ଫତେ ସିଂ ପ୍ରାୟ ଏକ ମାସପରେ ଆରୋଗ୍ୟଲାଭ କଲେ । ତାଙ୍କୁ ଏଥିପାଇଁ ସାହସିକ ପୁରସ୍କାର ମଧ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ସୁସ୍ଥ ହେବାପରେ ସେ ପୁଣି ଗାଁ ଲୋକଙ୍କ ସହ କଥାବାର୍ତ୍ତା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ବାଘଙ୍କ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ସେ ଆରମ୍ଭ କରିଥିବା କାର୍ଯ୍ୟରୁ ତାଙ୍କୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବା କାହାରି ପାଇଁ ସମ୍ଭବପର ନଥିଲା ।  

ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍ (Tiger Watch)

୧୯୬୦ ମସିହାରେ ଦଳେ ସାଙ୍ଗ ମିଶି “ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍” ନାମକ ସ୍ୱୟଂସେବୀ ସଂସ୍ଥା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କଲେ ଓ ଫତେ ସିଂ ଏହି ସଂଗଠନର ଉପାଧ୍ୟକ୍ଷ ପଦରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ ହେଲେ । ପ୍ରଥମେ ଏହି ସଂସ୍ଥାକୁ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ପରିସରରେ ଗବେଷଣା କରିବା ପାଇଁ ରାଜସ୍ଥାନ ବନ ବିଭାଗଠାରୁ ଅନୁମତି ମିଳିଥିଲା । ୨୦୦୩ ମସିହାରେ ଧର୍ମେନ୍ଦ୍ର ଖଣ୍ଡାଲ୍ ବୋଲି ଜଣେ ଯୁବ ବନ୍ୟଜୀବ ବିଜ୍ଞାନୀ ଏହି ସଂସ୍ଥା ପକ୍ଷରୁ ଗବେଷଣା କରୁଥିଲେ । ୨୦୦୪ରେ ଧର୍ମେନ୍ଦ୍ର ପରିବେଷଣ କରିଥିବା ତଥ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ ରନ୍ଥାମ୍ବୋରରେ କେବଳ ୨୬ଟି ବାଘ ଥିଲେ । ସେତେବେଳର ସରକାରୀ ଗଣନାରୁ ବାଘସଂଖ୍ୟା ୪୫ଟି ଥିବା କଥା ବନ ବିଭାଗ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲା । ଧର୍ମେନ୍ଦ୍ର କ୍ୟାମେରା ଟ୍ରାପ୍ ବ୍ୟବହାର କରି ଉଠାଇଥିବା ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରମାଣ ଭାବେ ଉପସ୍ଥାପନ କଲେ । କିନ୍ତୁ ପାରମ୍ପରିକ ପଞ୍ଝାଚିହ୍ନ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରି ବନ ବିଭାଗ ଗଣନା କରୁଥିଲା । କ୍ୟାମେରା ଟ୍ରାପ୍ ପଦ୍ଧତି ପଞ୍ଝାଚିହ୍ନ ପଦ୍ଧତିଠାରୁ ଅଧିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଓ ସଠିକ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବନ ବିଭାଗ ଏହାକୁ ଗ୍ରହଣ ନକରି ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍ ସଂସ୍ଥାକୁ ଅଭୟାରଣ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ପରୀକ୍ଷଣ କରିବାର ଅନୁମତି ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିନେଇଥିଲା । ଏହାପରେ ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍ ସଂସ୍ଥା ଅବୈଧ ଶିକାର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା । ପୁଲିସର ସହାୟତାରେ ଅନେକ ଅବୈଧ ଶିକାରୀ ଧରା ପଡ଼ିଲେ, ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଅସ୍ତ୍ର ଜବତ କରାଗଲା । ଅବୈଧ ଶିକାରୀମାନଙ୍କର ବୟାନ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଗଲା, “Curbing the Crisis” (ସଙ୍କଟର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ) ନାମରେ ଏକ ଭିଡ଼ିଓ ରେକର୍ଡିଂ କରାଯାଇ ବନବିଭାଗ ସମ୍ମୁଖରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଗଲା । ତଥାପି ବନ ବିଭାଗ ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍ଦ୍ୱାରା ଉପସ୍ଥାପିତ ତଥ୍ୟକୁ ଗ୍ରହଣ କଲାନାହିଁ । 

ଖୁସି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଫତେ ସିଂ ରାଠୋର୍

ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍ ସଂସ୍ଥାର ସଭ୍ୟମାନେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ଜାଣିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ “ମୋଗୟା” ଜାତିର ଯାଯାବର ଶିକାରୀମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଏପରି ଅବୈଧ ଶିକାରରେ ଲିପ୍ତ ଥିଲେ । ଏହି ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଜୀବିକା ନଥିଲା । ଅନ୍ୟ ଜୀବିକା ରହିଲେ ଅବୈଧ ଶିକାରରୁ ସେମାନେ ବିରତ ରହିବେ ବୋଲି ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ଏହି ଲୋକମାନଙ୍କ ଥଇଥାନ ପାଇଁ ଟାଇଗର୍ ୱାଚ୍ ସଂସ୍ଥା ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ ହେଲା ।  ମୋଗୟା ଜାତିର ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ହସ୍ତତନ୍ତର ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ଦିଆଗଲା । ଛୋଟପିଲାଙ୍କୁ ଛାତ୍ରାବାସରେ ରଖି ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷା, ଖାଦ୍ୟ, ଲୁଗାପଟାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଗଲା । ଏପରି ସୁବିଧା ପାଇବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କ ସାମନାରେ ଅବୈଧ ଶିକାର ପରିତ୍ୟାଗ କରିବାର ସର୍ତ୍ତ ରଖାଗଲା । ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବୀଙ୍କଠାରୁ ମିଳୁଥିବା ଦାନରୁ ଏହି ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିଛି ।  “ପ୍ରାକୃତିକ ସମାଜ” ନାମରେ ଟାଇଗର୍ ୱାଚର ଏକ ଭଗିନୀ ସଂସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ଏହି ସଂସ୍ଥା ଫତେ ସିଂଙ୍କ ପୁତ୍ର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସ୍ଥାପିତ । ଏହି ସଂସ୍ଥା “ରନ୍ଥାମ୍ବୋର୍ ସେବିକା” ଓ “ଫତେ ସର୍ବସାଧାରଣ ବିଦ୍ୟାଳୟ” ଆଦିର ସ୍ଥାପନା କରି ରନ୍ଥାମ୍ବୋରର ଅଧିବାସୀଙ୍କ ଜୀବନର ମାନ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଓ ସଂରକ୍ଷଣର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଚାର କରିବାରେ ସହାୟତା କରୁଛି । 

ଫତେ ସିଂ “ଦ ଜେଫ୍ କୋର୍ୱିନ୍ ଏକ୍ସପିରିଏନ୍ସ୍” ନାମକ ଡକ୍ୟୁମେଣ୍ଟାରୀର ଏକ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୋଇଥିଲେ । ଫତେ ସିଂଙ୍କ ମତ ଥିଲା ଯେ ଏତେ ବୃହତ୍ ଜନସଂଖ୍ୟାବିଶିଷ୍ଟ ଦେଶରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ସହାୟତାରେ ହିଁ ବ୍ୟାଘ୍ର ସଂରକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ଓ ତାଙ୍କ ଜନତା କୈନ୍ଦ୍ରିକ ପଦ୍ଧତି ସଫଳ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । ଫତେ ସିଂ ଫୁସଫୁସ କର୍କଟ ରୋଗରେ ପୀଡ଼ିତ ଥିଲେ ଓ ୧-ମାର୍ଚ୍ଚ୍-୨୦୧୧ ମସିହାରେ ସୱାଇ ମାଧୋପୁରସ୍ଥିତ ନିଜ ବାସଭବନରେ ୭୨ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଦେହତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ଫତେ ସିଂଙ୍କ ପରିବାରରେ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ଖେନ୍, ପୁତ୍ର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ, ଦୁଇ ଝିଅ ପଦ୍ମିନୀ ଓ ଜୟା, ଚାରିଜଣ ଭାଇ, ଚାରୋଟି ଭଉଣୀ ଓ ଚାରିଜଣ ନାତିନାତୁଣୀ ଅଛନ୍ତି । 

ବ୍ୟାଘ୍ର ସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରତି ତାଙ୍କ ନିଷ୍ଠା ୧୯୯୩ର ଏକ ସାକ୍ଷାତକାରରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡେ । ତାଙ୍କ ମତରେ, “ ବନଜଙ୍ଗଲ ଓ ଏହାର ପ୍ରାଣୀ ସମସ୍ତେ ଭଗବାନଙ୍କ ରଚନା । ଦୁର୍ଗାମାତା ନିଜେ ମଧ୍ୟ ବାହନ ବାଘର ଆରୋହଣ କରି ଅସୁରଙ୍କ ନାଶ କରନ୍ତିନି କି? ଏହି ମହାନ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ରଚନାକୁ ବିକୃତ କରିବାର ଅଧିକାର କୌଣସି ମାନବ ପାଖରେ ନାହିଁ । ଜଙ୍ଗଲର ପୁନରୁତ୍ଥାନ ପାଇଁ ଜଙ୍ଗଲ ଛାଡ଼ି ବାହାରକୁ ଯିବାକୁ ହେବ ।” 

ପୁରସ୍କାର ଓ ସମ୍ମାନ

ଫତେ ସିଂ ବ୍ୟାଘ୍ର ସଂରକ୍ଷଣ ଦିଗରେ ନିଜ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ପାଇଁ ଅନେକ ମହଲରୁ ସମ୍ମାନ ଓ ପୁରସ୍କାର ଲାଭ କରିଥିଲେ । 

୧୯୮୨ – ଏଡିନବରାର ଶାସକ / ନବାବଙ୍କଠାରୁ ଫ୍ରେଡ୍ ଏମ୍. ପ୍ୟାକାର୍ଡ୍ ଅନ୍ତର୍ଯାତୀୟ ପାର୍କ୍ ମେରିଟ୍ ସମ୍ମାନ ପ୍ରାପ୍ତ କରିଥିଲେ । 

୧୯୮୩ – ସଂରକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସାହସିକତା ପାଇଁ ଅନ୍ତର୍ଯାତୀୟ ବୀରତା ସମ୍ମାନ

ବ୍ୟାଘ୍ର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ପୂର୍ବତନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ଇନ୍ଦ୍ର କୁମାର ଗୁଜରାଲଙ୍କଠାରୁ ଏସୋ ପୁରସ୍କାର

୧୯୯୯ – ରନ୍ଥାମ୍ବୋର୍ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ସମ୍ମାନସ୍ପଦ ବନ୍ୟଜୀବ ୱାର୍ଡେନ୍ ପୁରସ୍କାର

୨୦୧୧ – ବିଶ୍ୱ ବନ୍ୟଜୀବ କୋଷର ଲାଇଫ୍ ଟାଇମ୍ ଏଚିଭମେଣ୍ଟ୍ ସମ୍ମାନ

ପ୍ରକାଶନ

ଫତେ ସିଂଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଆଯାଇଥିବା ରନ୍ଥାମ୍ବୋରର ବାଘଙ୍କ ଚିତ୍ର ଓ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଲେଖା ସବୁ ଅନେକ ପୁସ୍ତକ, ପତ୍ରିକାରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି ।