ବୋରୋବୁଦୁର

ବୋରୋବୁଦୁର ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର ମଧ୍ୟ ଜାଭା ପ୍ରାନ୍ତର ମଗେଲାଙ୍ଗ ନଗରରେସ୍ଥିତ ୭୫୦-୮୫୦ ସଦୀର ମଧ୍ୟର ମହାଯାନ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ବିହାର ଅଟେ । ଏହା ଆଜି ମଧ୍ୟ ସଂସାରର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ବୌଦ୍ଧ ବିହାର ଅଟେ । ଏହାର ନିର୍ମାଣ ୯ବିଂ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଶୈଳେନ୍ଦ୍ର ରାଜବଂଶର କାର୍ଯ୍ୟକାଳରେ ହୋଇଥିଲା । ବିହାରର ବନାବଟ ହାବାଇ ବୁଦ୍ଧ ସ୍ଥାପତ୍ୟକଳାର ଅନୁରୂପ ଅଟେ , ଯାହା ଇଣ୍ଡୋନେସିୟା ସ୍ଥାନିୟ ପନ୍ଥର ପୂର୍ବଜ ପୂଜା ଏବଂ ବୌଦ୍ଧ ଅବଧାରଣ ନିର୍ବାଣର ମିଶ୍ରିତ ଋପ ଅଟେ । ବିହାରରେ ଗୁପ୍ତ ରାଜବଂଶ କଳାର ପ୍ରଭାବ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ଯାହା ଏଥିରେ ଭାରତର କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ପ୍ରଭାବକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ବିହାରରେ ସ୍ଥାନିୟ କଳାର ଦୃଶ୍ୟ ଏବଂ ତତ୍ତ୍ୱ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ମାତ୍ରାରେ ସମ୍ମିଳିତ ରହିଥାଏ ଜାହା ବୋରୋବୁଦୁରକୁ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ରୂପେ ଇଣ୍ଡୋନେଶୀଆ ନିଗମିତ କରିଥାଏ ।

ଶାକ୍ଷ ଅନୁସାରେ ବୋରୋବୁଦୁରର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ୯ବିଂ ସଦୀରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ୧୪ବିଂ ସଦୀରେ ଜାଭାରେ ହିନ୍ଦୁ ରାଜବଂଶର ପତନ ଓ ଜାଭା ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଇସ୍ଲାମ ନିଜର କରିବା ପରେ ଏହାର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୋଇଥିଲା ।

ବୋରୋବୁଦୁର ଏବେ ମଧ୍ୟ ତୀର୍ଥ ଯାତ୍ରୀ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଖୋଲା ହୋଇଛି, ଏବଂ ବର୍ଷକୁ ଥରେ ବୈଶାଖ ପୂର୍ଣିମା ଦିନ ଇଣ୍ଡୋନେସିଆରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ସ୍ମାରକରେ ଉସ୍ଚବ ମନେଇଥାନ୍ତି । ବୋରୋବୁଦୁର ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର ଏକ ବିଖ୍ୟାତ ପର୍ଯ୍ୟଟନ ସ୍ଥଳୀ ଅଟେ ।

ଶବ୍ଦର ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି

ଇଣ୍ଡୋନେସିଆରେ ପ୍ରାଚୀନ ମନ୍ଦିରକୁ "ଚଣ୍ଡୀ" ନାମରେ ଡକାଯାଏ । ଅତଃ "ବୋତୋବୁଦୁର ମନ୍ଦିର"କୁ ବହୁଥର "ଚଣ୍ଡୀ ବୋରୋବୁଦୁର" ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଯଦ୍ୟପି ବୋରୋବୁଦୁର ଶବ୍ଦର ମୂଳ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ଅଟେ ତଥା ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର ପ୍ରମୁଖ ପ୍ରାଚୀନ ମନ୍ଦିର ଜ୍ଞାନ୍ତ ରହିନାହିଁ । ବୋରୋବୁଦୁର ଶବ୍ଦ ସର୍ବ ପ୍ରଥମେ ସାର ଥୋମାସ ରେଫଲ୍ସଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ଜାଭାର ଇତିହାସରେ ପ୍ର୍ୟୁକ୍ତ ଥିଲା । କେବଳ ପ୍ରାଚୀନ ଜାଭା ତାଳପତ୍ର ଏହା ଆଡକୁ ସଙ୍କେତ କରିଥାଏକି ସ୍ମାରକର ନାମ ବୁଦୁର ପବିତ୍ର ପୂଜାସ୍ଥଳ "ଙ୍ଗରକରେତାଗାମା"କୁ କୁହାଜାଏ । ଏହି ତାଳପତ୍ର ମଜାଫିତ ରାଜଦରବାରୀ ଏବଂ ବୌଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ ମପୁ ପ୍ରପଞ୍ଚାଦ୍ୱାରା ସନ ୧୩୬୫ ମସିହାରେ ଲେଖାଯାଇଥିଲା ।

ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା

ପୁନଃନିର୍ମାଣ ଅନୁଶାରେ ବୋରୋବୁଦୁରରେ ପୁରାତାତ୍ୱିକ ଉତଖନନ ଅନୁଶାରେ ବୌଦ୍ଧ ଅନୁଯାୟିଙ୍କ ସ୍ୱାମୀତ୍ୱ ପୂର୍ବ ବୋରୋବୁଦୁର ପାହାଡରେ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ଆସ୍ଥା ଅଥବା ହିନ୍ଦୁ ଅନୁଯାୟୀ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବଡ଼ ମାତ୍ରାରେ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥିଲା । ସଂସ୍ଥାନକୁ ଏହାର ବିପରିତ କୌଣସି ହିନ୍ଦୁ ଅଥବା ବୌଦ୍ଧ ପୁଣ୍ୟସ୍ଥାନ ସରଂଚନା ମିଳିଲା ନାହିଁ ଏବଂ ଏହି କାରଣରୁ ଏହାର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସରଞ୍ଚନା ହିନ୍ଦୁ ଅଥବା ବୌଦ୍ଧର ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥାନିୟ ଜାଭା ସଂସ୍କୃତିରେ ଅନୁରୁପ ମାନିନିଆଯାଏ ।

ଇତିହାସ

ଏହାର କୌଣସି ଲିଖିତ ଅଭିଲେଖ ରହିନାହିଁ ଯାହା ବୋରୋବୁଦୁରର ନିର୍ମାଣ ଅଥବା ଏହାର ପ୍ରୟୋଜନକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିପାରୁଥିବ ।^[୧] ଏହାର ନିର୍ମାଣର ସମୟ ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରସ୍ତର ଉତ୍କୀର୍ଣ ଏବଂ ୮ବିଂ ତଥା ୯ବିଂ ସଦି ଅନୁସାରେ ଶାହି ପାତ୍ର ସାମାନ୍ୟ ରୂପେ ପ୍ର୍ୟିକ୍ତ ଅଭିଲେଖର ତୁଳନା କରାଯାଇଥାଏ । ବୋରୋବୁଦୁର ସମ୍ଭବତଃ ୮୦୦ଇଂର ପାଖାପାଖି ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ।^[୧] ଏହା ମଧ୍ୟ ଜାଭାରେ ଶୈଳେନ୍ଦ୍ର ରାଜବଂଶର ଶେଖର କାଳ ୭୬୦ରୁ ୮୩୦ଇଂରେ ମେଳ ଖାଇଥାଏ ।^[୨] ଏହି ସମୟ ଏଠାରେ ଶ୍ରୀବିଜୟ ରାଜବଂଶ ପ୍ରଭାବରେ ରହିଥିଲା । ଏହାର ନିର୍ମାଣର ଅନୁମାନିତ ସମୟ ୭୫ ବର୍ଷ ଅଟେ ଏବଂ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସନ ୮୨୫ର ପାଖାପାଖି ସମରତୁଙ୍ଗର କାର୍ଯ୍ୟକାଳରେ ପୁର୍ଣ ହୋଇଥିଲା ।^[୩]