କୃତ୍ରିମ ରଞ୍ଜକ

ଇଂରାଜୀ ଲିଙ୍କ

https://or.wikipedia.org/wiki/Artificial_Dye

ଉଇଲିୟମ୍ ହେନେରୀ ପର୍କିନ ନାମକ ଜଣେ ଛାତ୍ର ଇଷ୍ଟର ଛୁଟିବେଳେ ନିଜ ଘରେ ଏକ ପରୀକ୍ଷାଗାର କରି ରସାୟନ ବିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷା କରୁଥିଲେ । ସେ ରାସାୟନିକ ଭାବେ କୁଇନାଇନ (ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗର ଔଷଧ) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିଲେ । ଏହାର ସୂତ୍ର C₂₀H₂₄N₂O₂ ଜଣାଥିଲା, ମାତ୍ର ଏହାର ସଂରଚନା ସୂତ୍ର (Structural formula) ଜଣା ନଥିଲା । ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗର ଚିକିତ୍ସାପାଇଁ ସିକୋନା (Cinchona) ଗଛର ଛେଲିରୁ ଔଷଧ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଉଥିଲା ଏବଂ ଏହା କେବଳ ପେରୁ ଓ ବଲିଭିଆରେ ମିଳୁଥିଲା । ଏଣୁ ରାସାୟନିକ ଉପାୟରେ ଏହାର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ସେତେବେଳେ ଅନେକ ରସାୟନ ବିଜ୍ଞାନୀ ଗବେଷଣା କରୁଥିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ରସାୟନ ବିଜ୍ଞାନ ଆଦ୍ୟ ବିକାଶ ସ୍ତରରେ ଥିଲା । ପର୍କିନ୍ ଚିନ୍ତା କଲେ ଯେ ଗୋଟିଏ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣରେ ଦୁଇ ପଟେ ଥିବା ବସ୍ତୁତ୍ୱକୁ ସମାନ କରିପାରିଲେ ସେ ଦରକାରୀ ଯୌଗିକ ପଦାର୍ଥ ପାଇପାରିବେ । ଏଣୁ ସେ ବିଶ୍ୱାସ କଲେ ଯେ ଯଦି ସେ ଦୁଇଟି 'ଏଲିଲ ଟଲ୍ୟୁଇଡ୍' (allyl toluidine) ଅଣୁ (C₁₀H₁₃N)କୁ ତିନୋଟି ଅମ୍ଳଜାନ ପରମାଣୁ ସହ ଜାରଣ କରିବେ, ତାହାହେଲେ କୁଇନାଇନ ଓ ଜଳ ମିଳିବ । ସେ 'ପୋଟାସିୟମ ଡାଇକେ୍ରାମେଟ୍' ବ୍ୟବହାର କରି ତିନୋଟି ଅମ୍ଳଜାନ ପରମାଣୁ ସହ ଏଲିଲ ଟଲ୍ୟୁଇଡ୍‌ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ନିମ୍ନ ସମୀକରଣ ହିସାବରେ ଗୋଟିଏ ଯୌଗିକ ପଦାର୍ଥ ପାଇଲେ:

2(C₁₀H₁₃N)+3O → C₂₀H₂₄N₂O₂ + H₂O

ମାତ୍ର ଉତ୍ପନ୍ନ ପଦାର୍ଥର ସୂତ୍ର କୁଇନାଇନର ସୂତ୍ର ସହ ମିଶୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା କୁଇନାଇନ ନୁହେଁ । ପର୍କିନ୍ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ, "ଏଥିରୁ କୁଇନାଇନ ଗଠିତ ହେଲାନାହିଁ, ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଅପରିଷ୍କାର ଲୋହିତ ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର ଅଧଃକ୍ଷେପକ (precipitate) ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ।" ପର୍କିନ୍ ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ନେଇ ନିଜର ପରୀକ୍ଷା ଚଳାଇଲେ । ଶେଷରେ ସେ ଏନିଲିନ୍ (aniline - C₆H₅NH₂) ଓ ଏହାର ସଲଫେ ଟକୁ ନେଇ ପୋଟାସିୟମ ଡାଇକେ୍ରାମଟେ ବ୍ୟବହାର କରି ଜାରଣ କଲେ। ଏଥିରୁ କଳା ରଙ୍ଗର ଗୋଟିଏ ଅଧଃକ୍ଷେପକ ମିଳିଲା। ପର୍କି ପ୍ରଥମ େଏହାକୁ ଏକ ବିଫ ଳ ପରୀକ୍ଷା ମନେକଲେ। ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ଉପକରଣକୁ ଆଲକୋହଲଦ୍ୱାରା ସଫ। କରିବା ପରେ ଗୋଟିଏ ରଙ୍ଗି ନ ଦ୍ରବଣ ପାଇଲେ। ଏହି ରଙ୍ଗି ନ ଦ୍ରବଣ ଥିଲା ପ୍ରଥମ କୃତ୍ରିମ ରଞ୍ଜ କ। ଏହା ପୂର୍ବରୁ ସମସ୍ତ ଲୁଗାପଟା ବୃକ୍ଷଲତାଠାରୁ ମିଳୁଥିବା ପ୍ରାକୃତିକ ବର୍ଣ୍ଣକ (ଟ୍ଟଷୱଲରଚ୍ଚନ୍ଦ)ଦ୍ୱାରା ରଙ୍ଗ କରା ଯାଉଥିଲା। ପର୍କିଙ୍କ ଉଦ୍ଭାବିତ ରଞ୍ଜ କ ରେଶମ, ତୁଳା, ପଶମ ଓ ଅନ୍ୟ କାର୍ପାସ ବସ୍ତୁକୁ ନୀଳ ଲୋହିତ (ଟ୍ଟନ୍ଧତ୍ତଟ୍ଟକ୍ଷର) ରଙ୍ଗରେ ରଙ୍ଗି ନ କରିପାରିଲା। ସେ ୧୮୫୬ ମସିହା ଅପେ୍ରଲ ମାସ ୨୮ ତାରିଖରେ ଏହି ଉଦ୍ଭାବନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେହି ବର୍ଷ ଅଗଷ୍ଟ ମାସ ୨୬ ତାରିଖରେ ଏହାର ପେଟେଣ୍ଟ ପାଇଁ ଦରଖାସ୍ତ କରିଥିଲେ। ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ରଞ୍ଜକ ଉଦ୍ଭାବନ ପରେ ଏହାର ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରତି ପର୍କି ଧ୍ୟାନ ଦେଲେ। ମାତ୍ର ଏହା ସେତେ ସହଜସାଧ୍ୟ ନ ଥିଲା। ବହୁ କଷ୍ଟରେ ତାଙ୍କ ପିତା ଏଥିପାଇଁ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଡ଼ କଲେ। ପର୍କି ନିଜ ଭାଇଙ୍କ ସହ ମିଶି ନିଜ ଘରେ ଥିବା ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ଛଅମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କଠିପରିଶ୍ରମ କରି ଏହାର ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବାହାର କଲେ। ସେ କିମ୍ବା ତାଙ୍କର କୌଣସି ବନ୍ଧୁ ଓ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ କେବେ କୌଣସି କାରଖାନା ଭିତରକୁ ପଶି ନ ଥିଲେ; ସେ ବହିପଢ଼ି ଏ' ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯାହା ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜକରିଥିଲେ। ରଞ୍ଜ କ ଉତ୍ପାଦନର ମୂଳ ପଦାର୍ଥ ହେଉଛି ଏନିଲି। ନାଇଟେ୍ରାବେଞ୍ଜି ସହ ଏସିଟିକ ଅମ୍ଳ ଓ ଲେ×ହଗୁଣ୍ଡର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରୁ ଏହା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲା। ପୁଶ୍ଚ ବେଞ୍ଜି ନସହ ସୋଡିୟମ ନାଇଟେ୍ରଟ ଓ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ନାଇଟେ୍ରାବେଞ୍ଜି ନ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲା।

ବେଞ୍ଜି ନଙ୍ଘ ସୋଡିୟମ ନାଇଟେ୍ରଟ ଙ୍ଘ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ï‚® ନାଇଟେ୍ରାବେଞ୍ଜି ନ; ନାଇଟେ୍ରାବେଞ୍ଜି ନ ଙ୍ଘ ଏସିଟିକ ଅମ୍ଳ ଙ୍ଘ ଲେ×ହଗୁଣ୍ଡ ï‚® ଏନିଲି ସେତେବେଳେ ବେଞ୍ଜି ନ ଅଳ୍ପ ପରିମାଣରେ ଉତ୍ପାଦିତ ହେଉଥିଲା ଏବଂ ଏହା ଶୁଦ୍ଧ ନ ଥିବାରୁ ପର୍କିଙ୍କୁ ବ୍ୟବହାର ପୂର୍ବରୁ ଏହାକୁ ବିଶୋଧନକରିବାକୁ ପଡୁଥିଲା। ବେଞ୍ଜି ନସହ ନାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ମିଶାଇ ନାଇଟେ୍ରାବେଞ୍ଜି ନ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ହେଲେ ନାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଅତି ପ୍ରବଳ (ଜ୍ଞନ୍ଦତ୍ତଚ୍ଛଚ୍ଚୱ) ହେବା ଦରକାର। ମାତ୍ର ସେତେବେଳେ ଏହା ଉପଲ• ନ ଥିବାରୁ ପର୍କି ବେଞ୍ଜି ନ ସହ ସୋଡିୟମ ନାଇଟେ୍ରଟ ଓ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ମିଶାଇ ଏହାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କଲେ। ଏହିପରି ୧୮୫୬ ମସିହା ଅପେ୍ରଲ ମାସରେ ଉଦ୍ଭାବିତ ରଞ୍ଜ କର ପ୍ରଥମ ବ୍ୟାବସାୟିକଉତ୍ପାଦନ ୧୮୫୭ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା। ଏହାର ନାମ ଥିଲା ଏନିଲି ପର୍ପଲ ବା ଟିରିଆନ ପର୍ପଲ। ଫ୍ର।ନସରେ ଏହା ଫ ରାସୀ ନିର୍ମାତାଙ୍କ ନାମରେ ମାଭି (ଲବନ୍ଧବ୍ଦରଷଚ୍ଚର) ଭାବରେ ଜଣାଗଲା, କାରଣ ବିଳମ୍ବରେ ଦରଖାସ୍ତ କରିଥିବାରୁ ପର୍କିଙ୍କୁ ଏଥିପାଇଁ ପେଟେଣ୍ଟ ମିଳି ନ ଥିଲା। ରସାୟବିଜ୍ଞାନରେ ଦକ୍ଷତା ନ ଥିଲେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପକ୍ଷରେ କଞ୍ଚାମାଲ ତଥା ଉପକରଣର ସମସ୍ୟାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବା ସହ ଅତି କମ ସମୟ ବ୍ୟାବଧାନରେ ପରୀକ୍ଷାଗାରରୁ ନେଇ କାରଖାନାରେ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ। ଏଣୁ ପର୍କିଙ୍କୁ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ରସାୟବିଜ୍ଞାନୀର ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଏ। ପର୍କି ରାସାୟିକ ରଞ୍ଜ କର ଉଦ୍ଭାବକ ଓ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉତ୍ପାଦନ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ସୂତ୍ର ଓ ସଂରଚନା ଜାଣି ପାରି ନ ଥିଲେ। ପରେ ଜଣାପଡ଼ିଲା ଯେ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉତ୍ପାଦନରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ରଞ୍ଜ କ ପଦାର୍ଥ ଅଛି। ଗୋଟିଏ ହେଉଛି ଅପ୍ରକୃତ ମାଭି (ଟ୍ଟଜ୍ଞରନ୍ଧଯଚ୍ଛଲବନ୍ଧବ୍ଦରଷଚ୍ଚର)। ଏହାର ସୂତ୍ର ହେଉଛି ଈ୨୪ଏ୨୦ଗ୪ ଏବଂ ଏହା ଶୁଦ୍ଧ ଏନିଲିରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି। ଏହା ଦାନାଧାରଣୀୟ (ମତ୍ତସ୍ଥଜ୍ଞନ୍ଦବକ୍ଷକ୍ଷଷଜ୍ଞବଭକ୍ଷର) ଲବଣ ହୋଇ ନ ଥିବାରୁ ଏହାକୁ କଠିରଞ୍ଜ କ ଭାବେ ବଜାରରେ ବିକ୍ରି କରିବା ସମ୍ଭବ ନ ଥିଲା। ଅନ୍ୟ ରଞ୍ଜ କ ପଦାର୍ଥ ହେଉଛି ଦାନାଧାରଣୀୟ (ଈ୨୭ଏ୨୪ଗ୪) ଏବଂ ଏହା ଟଲୁ୍ୟଇଡି ଓ ଏନିଲିର ମିଶ୍ରଣରୁସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି। ଏହା ବଜାରରେ ରଞ୍ଜ କଭାବେ ବିକ୍ରୟ ହେଉଥିଲା। ସୂଚନାଯୋଗ୍ୟ ଯେ ରଞ୍ଜ କ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଏନିଲି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ବିଶୁଦ୍ଧ ନୁହେଁ ଏବଂ ଏଥିରେ କିଛି ପରିମାଣର ଟଲୁ୍ୟଇଡି ମିଶିକରି ରହିଥାଏ

ମାତ୍ର ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର କଥା ଯେ ବଜାରରେ ଉପଲ• ହେଉଥିବା ରଞ୍ଜ କର ରାସାୟନିକ ସଂରଚନା ପାଇଁ ବିଶେଷ ଚେଷ୍ଟା କରା ଯାଇନଥିଲା। କାରଣ ଅଳ୍ପ ବର୍ଷ ପରେ ଏହି ରଞ୍ଜ କ ଅଦରକାରୀ ହୋଇଗଲା। ରସାୟ ବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ଏହାପରେ ନୂତନ ରଞ୍ଜ କ ଆବିଷ୍କାର କରିବାରେ ସଫ ଳ ହେଲେ। ପୁ ଶ୍ଚ ପର୍କିଙ୍କ ରଞ୍ଜ କ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ଖର୍ଚ୍ଚ ହେଉଥିଲା, ଫ ଳରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଅଧିକ ଥିଲା। ଏଣୁ ନୂତନ ଭାବେ ଆବିଷ୍କୃତ ଓ ବ୍ୟାବସାୟିକ ସଫ ଳତା ଲାଭ କରିଥିବା ରଞ୍ଜ କର ସଂରଚନା ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ରସାନୟ ବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ମନୋନିବେଶ କଲେ। ଉପସଂହାରରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ କୁଇନାଇନ ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ପରୀକ୍ଷା କରୁଥିବା ପର୍କି ଭାଗ୍ୟଦେବୀଙ୍କ କୃପାରୁ କୃତ୍ରିମ ରଞ୍ଜ କ ଉଦ୍ଭାବନ କରିପାରିଲେ ଏବଂ ଏହାଦ୍ୱାରା ଅଶେଷ ଧନ ଉପାର୍ଜ କରିପାରିଲେ। ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ସଫ ଳତାକୁ ଖାଲି ଭାଗ୍ୟ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତ କରିବା ସମୀଚୀନ ହେବନାହିଁ। ଭାଗ୍ୟ ସାଙ୍ଗକୁ ତାଙ୍କ ପରିଶ୍ରମ, ସାଧନା ଓ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତାକୁ ମଧ୍ୟ ଶେ୍ରୟଃ ଦିଆଯିବା ଉଚିତ। ଛୁଟିରେ ସାଙ୍ଗ ସାଥୀମାନେ ମଉଜ ମଜଲିସରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଥିବାବେଳେ ପର୍କିନ ନିଜ ଘରେ ପରୀକ୍ଷାଗାର ସ୍ଥାପନ କରି ରସାୟ ବିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷା କରୁଥିଲେ। ତାଙ୍କର ଇଚ୍ଛାଶକ୍ତି ଓ ଜ୍ଞାନ ପିପାସା ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ସଫ ଳତା ପାଇଁ ଦାୟୀ।

ଆଧାର

• ସ୍ୱାଇଁ, ମାୟାଧର (୨୦୧୩). "ଉଇଲିୟମ୍ ହେନେରୀ ପର୍କିନ" (PDF). ବିଜ୍ଞାନ ଦିଗନ୍ତ. ୨ୟ ସଙ୍ଖ୍ୟା (୨୦ଶ ବର୍ଷ). {{cite journal}}: Unknown parameter |month= ignored (help)

ସହାୟକ ଗ୍ରନ୍ଥ

1. A History of the International Dye stuff Industry-Peter J. T. Morris and Anthony S. Travis.

1. Perkin's Mauve : The History of the Chemistry-Andrew Filarowshi - Resonance, Vol.15, No.9, 2010.