ହିନ୍ଦୁ ଦେବଦେବୀଙ୍କ ତାଲିକା

ଲେଖା ଚାଲିଛି...

ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶର ସର୍ବାଧିକ ଲୋକ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ଏହା ବିଶ୍ୱର ତୃତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ଧର୍ମ ଅଟେ । ଏହାକୁ (Sanātana Dharma ସନାତନ ଧର୍ମ) ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ^[୧] ଏଥିରେ ଚାରୋଟି ପ୍ରମୁଖ ପରମ୍ପରା ବା ଧର୍ମ ରହିଛି, ଯଥା- ବୈଷ୍ଣବବାଦ, ଶୈବବାଦ, ଶକ୍ତିବାଦ ଏବଂ ସ୍ମାର୍ତ୍ତବାଦ ।^[୨]^[୩]^[୪]^[୫] ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଅନେକ ଛୋଟ ପରମ୍ପରା ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଛି, ଯଥା- ଗଣପତିବାଦ ^[୬] ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟବାଦ ।

ଧର୍ମ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ବିଶ୍ୱାସ ସହିତ ଏକ ବିବିଧ ଚିନ୍ତାଧାରାର ପ୍ରଣାଳୀ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହା ଭଗବାନଙ୍କ ଧାରଣା, ଦେବତାମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା, ଜଣେ ଭକ୍ତ ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ଦର୍ଶନ ଏବଂ ପରମ୍ପରା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଅନୁଯାୟୀ, ସମସ୍ତ ଜୀବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭଗବାନ ବିଦ୍ୟମାନ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରିବା ପ୍ରଥା ରହିଛି । ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ପବିତ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡ଼ିକର ଅଧ୍ୟୟନ ଅନୁଯାୟୀ, ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ୩୩ କୋଟି ଦେବାଦେବୀ ଅଛନ୍ତି।

ଦେବଦେବୀ

ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି

ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି ସମସାମୟିକ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ପ୍ରମୁଖ ଦେବତା ଅଟନ୍ତି । ପୌରାଣିକ ମତ ଅନୁସାରେ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ଅର୍ଥାତ; ବ୍ରହ୍ମା- ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା, ବିଷ୍ଣୁ- ପାଳନକର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଶିବ- ସଂହାରକର୍ତ୍ତା ଭାବେ ବିବେଚନା କରାଯାଇଛି ।^[୭]^[୮] ସେମାନଙ୍କ ଧର୍ମପତ୍ନୀ ହେଉଛନ୍ତି; ସରସ୍ୱତୀ - ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପତ୍ନୀ, ଲକ୍ଷ୍ମୀ - ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପତ୍ନୀ ଏବଂ ପାର୍ବତୀ (ଦୁର୍ଗା) - ଶିବଙ୍କ ପତ୍ନୀ । ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ପ୍ରତୀକ ଓମ୍, ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି ସହିତ ଜଡିତ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଇଛି, ଯେଉଁଠାରେ ଶବ୍ଦର "ଅ, ଉ ଏବଂ ମ" ଶବ୍ଦ ସାଧାରଣତଃ ସୃଷ୍ଟି, ସଂରକ୍ଷଣ ଏବଂ ବିନାଶକୁ ସୂଚାଇଥାଏ ।

ବ୍ରହ୍ମା

【ମୂଳ ପ୍ରସଙ୍ଗ: ବ୍ରହ୍ମା】

ବ୍ରହ୍ମା ଜଗତର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ଅଟନ୍ତି । ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ଜଗତର ପ୍ରାଥମିକ ଦେବତା ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ସେ ସୃଷ୍ଟି, ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ବେଦ ସହିତ ଜଡିତ ଅଛନ୍ତି ।^[୯]^[୧୦]^[୧୧]^[୧୨] ସୃଷ୍ଟିର କିମ୍ବଦନ୍ତୀରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ତାଙ୍କୁ ବେଦର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ଭଗବାନ ପ୍ରଜାପତିଙ୍କ ସହ ପରିଚିତ କରାଯାଇଛି ।^[୧୩] ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନାଭିରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଏକ କମଳରୁ ଭଗବାନ ବ୍ରହ୍ମା ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଚାରୋଟି ବେଦ ଦିଆଯାଇଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ସୃଷ୍ଟିର କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।^[୧୪]

ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା କେତେକ ବିଶେଷ ନାମ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି:

ବେଦନାଥ
ଚତୁର୍ମୁଖ
ପ୍ରଜାପତି
ବେଦଗର୍ଭା
କୌଶଳା

ବିଷ୍ଣୁ

【ମୂଳ ପ୍ରସଙ୍ଗ: ବିଷ୍ଣୁ】

ବିଷ୍ଣୁ ସନାତନ ଧର୍ମର ପ୍ରମୁଖ ଦେବତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ, ଯାହାଙ୍କୁ ନାରାୟଣ ଏବଂ ହରି ନାମରେ ମଧ୍ୟ ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଇଛି । ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ମୂଳ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲୋକପ୍ରିୟ ପୁରାଣ ଅନୁଯାୟୀ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ପରମେଶ୍ବରଙ୍କ ତିନୋଟି ମୁଖ୍ୟ ରୂପ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ଅଟନ୍ତି । ପୁରାଣରେ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱ କିମ୍ବା ଜଗତର ପାଳନକର୍ତ୍ତା କୁହାଯାଇଛି । ତାଙ୍କର ବାସସ୍ଥାନ ବୈକୁଣ୍ଠରେ ରହିଛି, ଯେଉଁଠାରେ ସେ ସର୍ପ ଶେଷନାଗ ଉପରେ ବିରାଜମାନ କରନ୍ତି । ଧର୍ମ ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଶୃଙ୍ଖଳାର ପୁନରୁଦ୍ଧାର ପାଇଁ ସେ ପୃଥିବୀରେ ଦଶଟି ପ୍ରମୁଖ ଅବତାର ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଏହି ଦଶାବତାର ମଧ୍ୟରୁ ସବୁଠାରୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଉଛନ୍ତି ରାମ ଏବଂ କୃଷ୍ଣ ଅବତାର । ତାଙ୍କର ଅନୁଗାମୀମାନଙ୍କୁ ବୈଷ୍ଣବ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କୁ ସର୍ବୋପରି ଦେବତା ବୋଲି ମାନନ୍ତି ।^[୧୫]

ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା କେତେକ ବିଶେଷ ନାମ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି:

ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଦଶାବତାର ତାଙ୍କର ପ୍ରମୁଖ ଦଶଟି ଅବତାରକୁ ବୁଝାଏ:

ମତ୍ସ୍ୟ, ମାଛ
କୂର୍ମ, କଇଁଛ
ବରାହ, ଘୁଷୁରୀ
ନୃସିଂହ, ମନୁଷ୍ୟ-ସିଂହ
ବାମନ, ବାମନ
ପର୍ଶୁରାମ, ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯୋଦ୍ଧା
ରାମ, ମହାପୁରୁଷୋତ୍ତମ ରାମାୟଣ ଏବଂ ରାବଣର ହତ୍ୟାକାରୀ
କୃଷ୍ଣ, ମହାଭାରତ ଏବଂ ଶ୍ରୀମଦ ଭଗବତ ଗୀତାରେ ପାଣ୍ଡବ ଅର୍ଜୁନଙ୍କ ସାରଥୀ ଏବଂ କଂସକୁ ବଧ କରିଥିଲେ
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଓ ଧର୍ମ ସଂସ୍ଥାପକ
କଳ୍କୀ, ଅଧର୍ମର ପରାଜୟକାରୀ, କଳି ଯୁଗର ଶେଷରେ ବିଦ୍ୟମାନ ହେବ

ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ପ୍ରୀଥୁ, ମୋହିନୀ, ଧନ୍ୱନ୍ତରି, କପିଳା, ଯଜ୍ଞ ପୁରୁଷ ଏବଂ ଦତ୍ତାତ୍ରେୟଙ୍କର ଏକ ତୃତୀୟାଂଶ ।

ଶିବ

【ମୂଳ ପ୍ରସଙ୍ଗ: ଶିବ】

ଆଧାର

↑ Knott 1998, p. 5.
↑ An introductory dictionary of theology and religious studies. Orlando O. Espín, James B. Nickoloff. Collegeville, Minn.: Liturgical Press. 2007. pp. 562–563. ISBN 978-0-8146-5856-7. OCLC 162145884.{{cite book}}: CS1 maint: others (link)
↑ G., Bhandarkar, R. (1913). Vaiṣṇavism, Śaivism and minor religious systems. Verlag von Karl J. Trübner. OCLC 873230384.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Bishara, Azmi (1 August 2021), "Ibn Khaldun's 'Asabiyya and Sects", Sectarianism without Sects, Oxford University Press, pp. 199–220, doi:10.1093/oso/9780197602744.003.0007, ISBN 978-0-19-760274-4, archived from the original on 2 October 2022, retrieved 25 September 2022
↑ Flood, Gavin D. (1996). An introduction to Hinduism. New York, NY: Cambridge University Press. ISBN 0-521-43304-5. OCLC 50516193.
↑ Nath 2001, p. 31.
↑ For quotation defining the trimurti see Matchett, Freda. I real all the three deities are avatar of Shiva. The Brahma is "Swetamber"(one who wears white clothes), Maha Vishnu is "Pitamber" (one who wears yellow/red/orange clothes) and the Shiva is "Digamber/Vaagamber"(one who doesn't wear any cloth, only the skin of tiger). "The Purāṇas", in: Flood (2003), p. 139.
↑ For the Trimurti system having Brahma as the creator, Vishnu as the maintainer or preserver, and Shiva as the destroyer. see Zimmer (1972) p. 124.
↑ N.A (1960). THE VAYU PURANA PART. 1. MOTILAL BANARSIDASS PUBLISHERS PVT. LTD, DELHI. pp. 174 (26.31).
↑ Coulter, Charles Russell; Turner, Patricia (2013). Encyclopedia of Ancient Deities. Routledge. p. 240. ISBN 978-1-135-96397-2., Quote: "Brahma, a creator god, received the basics of his mythological history from Purusha. During the Brahmanic period, the Hindu Trimurti was represented by Brahma with his attribute of creation, Shiva with his attribute of destruction and Vishnu with his attribute of preservation."
↑ Sullivan, Bruce (1999). Seer of the Fifth Veda: Kr̥ṣṇa Dvaipāyana Vyāsa in the Mahābhārata. Motilal Banarsidass. pp. 85–86. ISBN 978-8120816763.
↑ Holdrege, Barbara (2012). Veda and Torah: Transcending the Textuality of Scripture. State University of New York Press. pp. 88–89. ISBN 978-1438406954.
↑ Leeming, David (2009). Creation Myths of the World (2nd ed.). p. 146. ISBN 978-1598841749.;
David Leeming (2005), The Oxford Companion to World Mythology, Oxford University Press, ISBN 978-0195156690, page 54, Quote: "Especially in the Vedanta Hindu Philosophy, Brahman is the Absolute. In the Upanishads, Brahman becomes the eternal first cause, present everywhere and nowhere, always and never. Brahman can be incarnated in Brahma, in Vishnu, in Shiva. To put it another way, everything that is, owes its existence to Brahman. In this sense, Hinduism is ultimately monotheistic or monistic, all gods being aspects of Brahman"; Also see pages 183-184, Quote: "Prajapati, himself the source of creator god Brahma – in a sense, a personification of Brahman (...) Moksha, the connection between the transcendental absolute Brahman and the inner absolute Atman."
↑ www.wisdomlib.org (21 June 2008). "Brahma, Brahmā, Brāhma: 67 definitions". www.wisdomlib.org (in ଇଂରାଜୀ). Archived from the original on 5 August 2022. Retrieved 29 September 2022.
↑ www.wisdomlib.org (13 October 2011). "Vishnu, Viṣṇu, Visnu: 49 definitions". www.wisdomlib.org (in ଇଂରାଜୀ). Archived from the original on 16 June 2022. Retrieved 29 September 2022.

[FOOTNOTEKnott19985-1] Knott 1998, p. 5.

[2] An introductory dictionary of theology and religious studies. Orlando O. Espín, James B. Nickoloff. Collegeville, Minn.: Liturgical Press. 2007. pp. 562–563. ISBN 978-0-8146-5856-7. OCLC 162145884.{{cite book}}: CS1 maint: others (link)

[3] G., Bhandarkar, R. (1913). Vaiṣṇavism, Śaivism and minor religious systems. Verlag von Karl J. Trübner. OCLC 873230384.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[4] Bishara, Azmi (1 August 2021), "Ibn Khaldun's 'Asabiyya and Sects", Sectarianism without Sects, Oxford University Press, pp. 199–220, doi:10.1093/oso/9780197602744.003.0007, ISBN 978-0-19-760274-4, archived from the original on 2 October 2022, retrieved 25 September 2022

[5] Flood, Gavin D. (1996). An introduction to Hinduism. New York, NY: Cambridge University Press. ISBN 0-521-43304-5. OCLC 50516193.

[FOOTNOTENath200131-6] Nath 2001, p. 31.

[7] For quotation defining the trimurti see Matchett, Freda. I real all the three deities are avatar of Shiva. The Brahma is "Swetamber"(one who wears white clothes), Maha Vishnu is "Pitamber" (one who wears yellow/red/orange clothes) and the Shiva is "Digamber/Vaagamber"(one who doesn't wear any cloth, only the skin of tiger). "The Purāṇas", in: Flood (2003), p. 139.

[8] For the Trimurti system having Brahma as the creator, Vishnu as the maintainer or preserver, and Shiva as the destroyer. see Zimmer (1972) p. 124.

[9] N.A (1960). THE VAYU PURANA PART. 1. MOTILAL BANARSIDASS PUBLISHERS PVT. LTD, DELHI. pp. 174 (26.31).

[10] Coulter, Charles Russell; Turner, Patricia (2013). Encyclopedia of Ancient Deities. Routledge. p. 240. ISBN 978-1-135-96397-2., Quote: "Brahma, a creator god, received the basics of his mythological history from Purusha. During the Brahmanic period, the Hindu Trimurti was represented by Brahma with his attribute of creation, Shiva with his attribute of destruction and Vishnu with his attribute of preservation."

[bruce86-11] Sullivan, Bruce (1999). Seer of the Fifth Veda: Kr̥ṣṇa Dvaipāyana Vyāsa in the Mahābhārata. Motilal Banarsidass. pp. 85–86. ISBN 978-8120816763.

[12] Holdrege, Barbara (2012). Veda and Torah: Transcending the Textuality of Scripture. State University of New York Press. pp. 88–89. ISBN 978-1438406954.

[david183-13] Leeming, David (2009). Creation Myths of the World (2nd ed.). p. 146. ISBN 978-1598841749.;
David Leeming (2005), The Oxford Companion to World Mythology, Oxford University Press, ISBN 978-0195156690, page 54, Quote: "Especially in the Vedanta Hindu Philosophy, Brahman is the Absolute. In the Upanishads, Brahman becomes the eternal first cause, present everywhere and nowhere, always and never. Brahman can be incarnated in Brahma, in Vishnu, in Shiva. To put it another way, everything that is, owes its existence to Brahman. In this sense, Hinduism is ultimately monotheistic or monistic, all gods being aspects of Brahman"; Also see pages 183-184, Quote: "Prajapati, himself the source of creator god Brahma – in a sense, a personification of Brahman (...) Moksha, the connection between the transcendental absolute Brahman and the inner absolute Atman."

[14] www.wisdomlib.org (21 June 2008). "Brahma, Brahmā, Brāhma: 67 definitions". www.wisdomlib.org (in ଇଂରାଜୀ). Archived from the original on 5 August 2022. Retrieved 29 September 2022.

[15] www.wisdomlib.org (13 October 2011). "Vishnu, Viṣṇu, Visnu: 49 definitions". www.wisdomlib.org (in ଇଂରାଜୀ). Archived from the original on 16 June 2022. Retrieved 29 September 2022.

[୧]

[୨]

[୩]

[୪]

[୫]

[୬]

[୭]

[୮]

[୯]

[୧୦]

[୧୧]

[୧୨]

[୧୩]

[୧୪]

[୧୫]