ଗୀତା ପ୍ରକାଶ
ଗୀତା ପ୍ରକାଶ (IAST: Gītaprakāśa; ଅର୍ଥ: "ସଙ୍ଗୀତର ଆଲୋକ") ହେଉଛି ୧୬ଶ. ଶତାବ୍ଦୀର ଏକ ସଙ୍ଗୀତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଗ୍ରନ୍ଥ, ଯାହା ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଶୀ ସଙ୍ଗୀତ ପରମ୍ପରାରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି। ଏହାକୁ ସଙ୍ଗୀତଶାସ୍ତ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଦାସ ବଡ଼ଜେନା ମହାପାତ୍ର ଲେଖିଥିଲେ, ଯିଏ ଗଜପତି ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କ ରାଜଦରବାରର ଗାୟକ ଥିଲେ। ଏହା ଓଡ଼ିଶାରୁ ମିଳିଥିବା ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରାଚୀନତମ ସଙ୍ଗୀତ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅଟେ ।[୧]
ଗୀତା ପ୍ରକାଶ ଓଡ଼ିଶୀ ସଙ୍ଗୀତ ପରମ୍ପରାର ଏକ ମୌଳିକ ଆଧାର ଭାବେ ପରିଚିତ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବହୁ ସଙ୍ଗୀତଗ୍ରନ୍ଥ ଯଥା ସଙ୍ଗୀତ ନାରାୟଣ ଓ ସଙ୍ଗୀତ ମୁକ୍ତାବଳୀ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ ଉଦ୍ଧୃତ କରିଛନ୍ତି।[୨][୩]
ଏହି ସଙ୍ଗୀତ ଗ୍ରନ୍ଥଟି ପ୍ରଥମେ ୧୯୮୩ ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶା ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ ଏକାଡେମୀ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା। ଏହାର ଆଧାର ହେଉଛି ଦୁଇଟି ତାଳପତ୍ର ହସ୍ତଲିପି, ଯାହା ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟ, ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ସୁରକ୍ଷିତ ଭାବେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଛି। ଏହି ଦୁଇଟି ହସ୍ତଲିପି ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା, ଓଡ଼ିଶାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥିଲା ଓ ଏହା ପ୍ରାୟ ୧୮ଶ. ଶତାବ୍ଦୀର ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଇଛି।
ଲେଖକ
[ସମ୍ପାଦନା]କୃଷ୍ଣଦାସ ବଡ଼ଜେନା ମହାପାତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ୧୬ଶ. ଶତାବ୍ଦୀର ଓଡ଼ିଶାର ଜଣେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ ଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସେ ତାଙ୍କର ପରିବାର, ବୟସ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସୂଚନା ଦେଇନାହାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ପ୍ରମାଣ ଆଧାରରେ ତାଙ୍କର କାଳ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଯାଇପାରିଛି ।
ଗଜପତି ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କରି ରାୟରାମାନନ୍ଦ ଲେଖିଥିବା ଏକ ସଙ୍ଗୀତ ଗୀତା ପ୍ରକାଶ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଉଦ୍ଧୃତ କରାଯାଇଛି। ଅନ୍ୟ ଜଣେ ସଙ୍ଗୀତଶାସ୍ତ୍ରୀ ହଳଧର ମିଶ୍ର ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ସଙ୍ଗୀତ କଳ୍ପଲତିକା (ଯାହା ୧୬୨୩ ରୁ ୧୬୪୭ ଖ୍ରୀ. ମଧ୍ୟରେ ରଚିତ) ରେ କୃଷ୍ଣଦାସଙ୍କ ଗୀତପ୍ରକାଶକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ତା'ପୂର୍ବରୁ ରଚିତ ହୋଇଛି ।
ଏହାସହିତ, କୃଷ୍ଣଦାସ ନିଜେ ଗଜପତି ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କୁ ସ୍ତୁତି କରିଛନ୍ତି, ଯାହାଠାରୁ ଏହି ରାଜାଙ୍କ ସମୟରେ ସେ ରାଜଦରବାରର ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଥିଲେ ବୋଲି ଧାରଣା କରାଯାଏ। ଓଡ଼ିଶାର ଇତିହାସରେ ମୁକୁନ୍ଦ ନାମରେ ଜଣେ ମାତ୍ର ଗଜପତି ଥିଲେ, ଯିଏ ୧୫୫୯ ରୁ ୧୫୬୮ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓଡ଼ିଶାର ଶେଷ ସ୍ୱାଧୀନ ଶାସକ ଥିଲେ । ଏହି ପରଠାରୁ କୃଷ୍ଣଦାସଙ୍କୁ ସେହି ସମୟ ସହ ଜଡିତ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ ।
୧୫୬୫ ମସିହାରେ, ମହାପାତ୍ର ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗୀତକୁ ଅକବରଙ୍କ ଦରବାରରେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ଅବୁଲ୍ ଫଜଲ୍ ତାଙ୍କ ରଚିତ ଆଇନ-ଇ-ଆକବରୀ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଏକ “ମହାପାତ୍ତର” ନାମକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସ୍ତୁତି କରିଛନ୍ତି ।[୪] ଏହି ସନ୍ଦର୍ଭରେ ଅକବରନାମା ମଧ୍ୟ ଏକ “ମହାପାତ୍ତର”ଙ୍କୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛି, ଯିଏ ମହାନ ମୋଘଲ୍ ଅକବରଙ୍କ ରାଜଦରବାରକୁ ଶୋଭା ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଭାରତୀୟ କବିତା ଓ ସଙ୍ଗୀତ କଳାରେ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଥିଲେ ।
ମହାପାତ୍ର ଉପନାମ ଗଙ୍ଗା ବଂଶରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଓଡ଼ିଶାରେ ବହୁତ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ୧୨ଶ. ଶତାବ୍ଦୀର ଅନେକ ଶିଳାଲେଖରେ ଏହି ଉପନାମ ଦେଖାଯାଏ । ବଡ଼ଜେନା ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାରେ ତେବେ ବ୍ୟବହୃତ ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରଚଳିତ ଉପାଧି ଥିଲା । ଏହି ଦୁଇ ଉପନାମ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।
ଏହି ସମସ୍ତ ପ୍ରମାଣ ଆଧାରରେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଅବୁଲ୍ ଫଜଲ୍ ଯେଉଁ “ମହାପାତ୍ତର” ଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ସେ କୌଣସି ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ନୁହଁନ୍ତି, ବରଂ ସେ କୃଷ୍ଣଦାସ ବଡ଼ଜେନା ମହାପାତ୍ର ହିଁ ଅଟନ୍ତି ।
ବିଷୟବସ୍ତୁ
[ସମ୍ପାଦନା]ଗୀତା ପ୍ରକାଶ ଗ୍ରନ୍ଥଟି କେବଳ ଗାୟନ କଳା ବା ସ୍ୱର ସଙ୍ଗୀତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରସଙ୍ଗଗୁଡିକୁ ନେଇ ଚର୍ଚ୍ଚା କରିଥାଏ ।[୫] ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥଟି ଗୀତ ଓ ସେଗୁଡିକର ବର୍ଗୀକରଣକୁ ନେଇ ଏକ ଖୁବ ମନୋନୀତ ଓ ବିସ୍ତୃତ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ପାଠ୍ୟରେ ଅନେକ ଉଦାହରଣ ମଧ୍ୟ ଦିଆଯାଇଛି, ଯାହାର ଅଧିକାଂଶ କୃଷ୍ଣଦାସ ବଡ଼ଜେନା ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚିତ ହୋଇଛି । ଅଧିକାଂଶ ଓଡ଼ିଆ ଲେଖକଙ୍କ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ, ମହାପାତ୍ର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତି ଏକ ମାଙ୍ଗଳିକ ଶ୍ଲୋକ ଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।
ସେ ତାଙ୍କ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ କିଛି ସଙ୍ଗୀତଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା 'ସଙ୍ଗୀତସାର' ଗ୍ରନ୍ଥର ରଚନାକାର ହରିନାୟକ ।
ଗୀତପ୍ରକାଶ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଉଲ୍ଲେଖିତ ରାଗଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ: ଶ୍ରୀ, ନଟ୍ଟ, କର୍ଣ୍ଣାଟ, ରେବଗୁପ୍ତ, ବସନ୍ତ, ଶୁଦ୍ଧଭୈରବ, ବଙ୍ଗାଳା, ସୋମ, ଆମ୍ରପଞ୍ଚମ, କାମୋଦ, ମେଘ, ଦ୍ରାବିଡଗୌଡ଼, ବରାଡ଼ି, ଗୁଜ୍ଜରୀ, ଟୋଡି, ମାଳବଶ୍ରୀ, ସୈନ୍ଧବୀ, ଦେବକିରୀ, ରାମକିରୀ, ପ୍ରଥମମଞ୍ଜରୀ, ନଟ୍ଟା, ବେଳାବଳୀ, ଗୌଡ଼ୀ, ଗୌଡ଼, କର୍ଣ୍ଣାଟବଙ୍ଗାଳା, ଦେଶୀ, ଧନ୍ନାସୀ, କୋଳାହଳ, ବଲ୍ଳାଳୀ, ଦେଶାଖ୍ୟ, ସାବରୀ, ଖମ୍ଭାବତୀ, ହର୍ଷପୁରୀ, ମଲ୍ଲାରୀ, ହୁଁଛିକା, ମଧ୍ୟମାଡି, ମଲ୍ଲାର, ଦେଶପାଳ, ମାଳବ, ହିନ୍ଦୋଳ, ଭୈରବ, ନାଗଧ୍ୱନି, ଗୋଣ୍ଡକିରୀ, ଲଳିତା, ଛାୟାଟୋଡି, ପ୍ରତାପବେଳାବଳୀ, ଗୁପ୍ତବସନ୍ତ, ପୌରବୀ, ନଟ୍ଟମଲ୍ଲାରିକା, ମାରବୀ, ବଲ୍ଲଭୀ, ଗୌରୀ, କଲ୍ୟାଣୀ, କର୍ଣ୍ଣାଟିକ, ଆସାବରୀ ଓ ମୁଖାବରୀ।[୬]
ଏହି ରାଗମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ1 ଆଜି ବି ଓଡ଼ିଶୀ ସଙ୍ଗୀତର ପାରମ୍ପରିକ ନିବନ୍ଧନରେ ବ୍ୟବହୃତ ଓ ଲୋକପ୍ରିୟ ନିବିଡ଼ ରହିଛି।
ଆଧାର
[ସମ୍ପାଦନା]- ↑ Badajena Mahapatra, Krusnadasa (1983). Panigrahi, Nilamadhab (ed.). Geeta Prakash. Bhubaneswar: Odisha Sangeet Natak Akademi.
- ↑ Misra, Purusottama (2009). Bose, Prof. Mandakranta (ed.). Sangitanarayana (A Seventeenth Century Text on Music and Dance from Orissa). Indira Gandhi National Centre for the Arts and Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd. ISBN 9788120832886.
- ↑ Deva, Gajapati Narayana (1966). Acharya, Pt. Banambara; Patnaik, Kabichandra Dr. Kali Charan; Mohapatra, Kedarnath (eds.). Sangita Narayana. Bhubaneswar: Odisha Sangeet Natak Akademi.
- ↑ Parhi, Kirtan Narayan (2009). "Odissi Music : Retrospect and Prospect". In Mohapatra, PK (ed.). Perspectives on Orissa. New Delhi: Centre for study in civilizations. pp. 613–626.
- ↑ Kavi, M. Ramakrishna (1999). Bharatakosa (A Dictionary to Technical Terms with definitions on Music and Dance Collected from the Works of Bharata and Others). Munshiram Manoharlal. ASIN B00GS1O0H4.
- ↑ Panda, Pt. Gopal Chandra (2004). Odisi Raga Ratnabali ओडिसी राग रत्नावली (in ହିନ୍ଦୀ). Bhubaneswar. OCLC 225908458.
{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)